İSTANBUL SUR KAPILARI: 4
Sanat Tarihçisi İnci G Ü LSEV İLKAPI MİMARÎ GELİŞİMİ
ROMA: Tahkimatın ve bilhassa savunmanın esas rolü oünadığı
bu Hellenistik devre sonrasında, şehir kapılarında bazı gelişme
ler göze çarpar.
Roma İmparatorluğu devrinde, Anadolu'da kapıların artık birer
tahkimat unsuru, kulelerin ve avlunun düşmanı imha etmekte
kullanılan birer harp vasıtası olmaktan çıktığı görülmektedir.
g ö ste rm e k te d ir. Bu da bize bir k e re daha D o ğu n u n B iz a n s S an atı ü ze rin d e ki e tk ile rin i g ö ste rm e k te d ir. R O M A şeh rin in im p arato rlu k d e v ri ne ait su rların d a n bugün ç o k az parça k a lm ıştır. B u n lar da şehrin m u h te lif y e rle rin e d a ğ ılm ış d u ru m dadır. B irç o ğ u tu ris tik y erle rd e ç o k iyi m uhafaza e d ilm e k te d irle r. « A rg e n te riu m » k a p ıs ı bütün su rdan arda kalan te k ö rn ektir.
BİZANS
II. T h e o d o s io s d e v ri İstanbu l Kara su rla rın d a k i k a p ıla rd a plân y ö n ü n den aynı fakat ih tişa m ve b ü y ü k lü k b a k ım ın d a n fa rklı olan « Y a ld ız lı Ka- pı» da ta h k im a tın ve sa vu n m a n ın te krar ön plâna a lın d ığ ı görülür. 5. y.y.'da y a p ılm ış o lm a sın a rağm en an tik tra d ü s y o n u n bir d e v a m ı o lm u ş
tur.
Yaldızlı Kapı, bazı yazarlar ta ra fın dan za fe r ta k ı olarak dü şü n ü lm ü ş, son ra su rlara b a ğ la n d ığ ı s ö y le n m iş tir. Fakat, bugün artık kap ı o ld u ğ u n dan şü phe e d ilm em e kte d ir. A s k e r î ta h k im a tın ön plânda g e ld iğ i
Erken devirde TA K geç devirde Sur kapısı olan Side zafer takı...
ve e h e m m iy e tin i de vam e ttird iğ i H e lle n istik de v ird e n so n ra gelen R o ma d e v rin d e , im p a ra to rlu k s ın ırla r ı nı ç o k g e n iş le tm iş o lan R o m a lıla r harici te h like le rd e n k o rk m u y o rla rd ı. B u n u da isp a t için, S id e 'd e oldu ğ u gib i, a b id e v i çe ş m e b in a la rın ı (N y m - p h a io n ) dahi su ru n d ış ın a inşa e t m işle rd ir. Bu şe k ild e m e v c u t şehir p lâ n la rın ı a ltü s t e tm e k le k a lm a m ış lar, e g e m e n lik ve h a k im iy e tle rin i bü tün d ü n ya ya h a y k ırm ışla rd ı. İşte bu d e v ird e , su rların k o p m a z unsuru olan k a p ıla r da birer ta h k im a t v a s ı ta s ı o lm ak tan ç ık ıp uzun h u zu r d e v re sin in şeref a v lu la rı haline g e lm iş lerdir.
B u n ların en iyi ö rn e k le rin i S id e ve P e rg e'n in avlu lu şe h ir k a p ıla rın d a g ö rm ü ştü k . A v lu la rın iç tarafı im p a rator, a ile s i veya ö n e m li k işile rin h e yk e lle ri ile sü slü idi. A rt ık bu a v lular, R om a d e v rin d e, d ü şm a n ı iç i ne alıp ku lele rde n o k ve m ızra kla r atarak im ha yerin e, m uzaffer olarak sa v a şta n dön en o rd u la rın k a rş ıla n d ığ ı, b a şın d a k i im p arato r v e y a k u m andana lâ y ık o ld u ğ u m erasim in y a p ıld ığ ı y erle r o lm u ştu . İsim leri de « Ş e re f A v lu la rı» d ır.
II. T h e o d o s io s su rları ü ze rin d e , iki su r beden i arasın d a ö n d e k i K ü ç ü k Y a ld ız lı K a p ı İle onun a rk a sın d a k i e sa s y a ld ız lı K a p ı ve İleri ç ık ık k u le leri arasın d a kalan saha, b e lk i H itit şe h irle rin d e fakat k a t'i olarak sid e ve P e rg e'd e b ild iğ im iz tip te m era sim le rin y a p ıld ığ ı bir şeref a v lu s u dur:
Bunu: k a p ıy ı sü sle m e k için k u l la n d ık la rı im p arato r h e yk e lin e , orta kem erin ü ze rin d e ki altın y a ld ız lı k i ta b e sin e , k u ze y k u le sin in gü n e y - batı k ö ş e s in d e k i kartala, K ü ç ü k Y a ld ız lı kap ı ü ze rin d e ki son rad an ilâve e d ilm iş m ito lo jik sahnelere, avlu için d e k u ze y k u len in g ü n e y batı c e p h e s in d e gö rd ü ğ ü m ü z k ırm ı zı bo ya ile y a z ılı, bugün rengi s o l m uş, «Tanrı se n i k o ru su n » «İm pa ratora uzun y ılla r» gib i k itab e le re ve za fe r d ö n ü şü sa d e ce burada y a p ıla n m erasim le re d ayan arak, rah at ça sö y le y e b iliriz , san ırım .
R om a im p arato rlu ğ u n u n en k u v v e t li oldu ğ u y ılla r, A n a d o lu 'n u n uzun su lh ve sü kû n a k a v u ştu ğ u , ta h k im a tın geri plâna a tıld ığ ı de vre dir. Bu de v re d e , bütün y a p ıla rd a görü len cep h e sü sle m e le ri k e n d ile rin i k a p ı larda da kab u l e ttirm iştir.
SİD E « B ü y ü k Ş e h ir K a p ıs ı» a v lu s u nun ön tarafın a ik in c i bir d u v a r ç e k ilm iş ve ya p ıla n n işlerin içi tanrı ve İm parator h e y k e lle ri İle s ü s le n m iş tir.
A y n ı h u su s, Perge şe h ir k a p ısın d a da görülür. Y a ln ız burada S id e 'd e oldu ğ u gib i avlu ön ü n e d u v a r ç e k il m em iş, m e v cu t d u v a rla rı kazın a ra k y a p ıla n n işlere im p arato r ve tanrı h e yk e lle ri k o n m u ş, b ö y le ce kap ı sü sle n m iş tir.
Perge şe h ir k a p ısı avlu su n u n a rk a sın d a ü ç kem erli, iki k a tlı, T ra y a n o s d e v rin e ait bir zafer ta k ı d ik k a ti ç e ker. B ir k a p ın ın zşfe r ta k ı ile m ü n a seb eti; uzun sulh y ılla rın ın hakim o l du ğ u bu d e v ird e k a p ıla r bire r şeref av lu su haline g e tirilm iş buralarda im p arato r ve bazı m ühim şa h s iy e t lerle ilg ili tö re n le r y a p ılm ış tır. A n ta ly a su rları ü ze rin d e ki sağ ve so lu n d a bire r k u le s i ve aralarında üç kem e r olan H a d ria n o s ta k ın d a bu h u su su g ö rm e k m üm kündü r. Bazı n o ktala rd a m im ari a y rılık la r g ö stere n za fe r ta k la rı ve şe h ir k a p ıla rı A n ta ly a şe h ir su rla rın d a g ö rü ldüğü üzere k ap ı ve tak olarak, beraber, k u lla n ılm ışla rd ır. Buna ö r nek o lm ak üzere H ie ro p o lls A n a v a r- za za fe r tak la rı yan la rın a bire r kule ilâ v e s iy le şe h ir su rla rın ın bire r p a r ça s ı haline g e lm iş, bu n lar za fe r takı olm aktan ç ık ıp bir d e re ce ye kad ar su r k a p ıları v a z ife si g ö rm ü şle rd ir.
Efesos'da ise agoranın ve limanın kapıları üçer geçişlidir.
«Liman Kapısı» H er iki c e p h e sin d e se k iz e r sü tu n u ile A n ta ly a 'd a k i H a d ria n o s K a p ıs ın a benzer.
«Agora Kapısı» Ü ç g e ç işlid ir. Her g e ç iş k em e rlid ir. K o rin t n iza m ın d a ki b a şlık la r, kem e r a y a kla rın ın bitim yeri, p a yele rin ü st n o k ta s ın d a ve bir de k a p ın ın her iki c e p h e s in d e k i dö rt k ö şe d e , a rşitra v a b irle ştik le ri n o ktala rda bu lu nurlar.
H er iki y ü z d e k i bu kalın d ö rtk ö ş e p a y e le rv e ü ze rin d e ki b a şlık la rı ile Y a ld ız lı K a p ı'd a k ile ri, ilk b a k ışta , ha tırla tm a kta d ırla r.
A n a d o lu 'd a n ba şka M ıs ır ve S u ri y e 'd e de R om a im parato rlu ğu d e v rin de y a p ılm ış za fe r ta k la rı vardır. M IS IR 'd a k lle r b ü y ü k bir orta kapı y an lard a iki k ü çü k kap ı, ön ve ar ka y ü zle rin d e d ö rtk ö ş e p a y e le r ü ze rine o tu rtu lm u ş k o rin t n iza m ın d ak i sü tu n b a şlık la rı ile b a tılı ö rn e k le ri ne b e n ze m ek te d irle r. B u n lardan en iyi örn eğ i A n tin o o p o lis ta k ın d a g ö rürüz. B unun batı şe h ir k a p ıs ı o ld u ğu da sö y le n e b ilir.
S U R İY E 'd e ya p ıla n za fe r ta k la rı M ı- sır'd a k ile re be n ze m ekte d irle r. Fakat, bazı farkla rı m ev cu ttu r. M e se lâ Ku- d ü s 'd e k i za fe r ta k ın d a b ü y ü k bir o r ta g irişin sağ ve so l y an ın d a daha k ü çü k ve dar iki g iriş vardır. M . S. II. y .y .’ ın ilk y a rıs ın a ait olan D e m a sk u s (Ş a m ) şeh rin in B a tı K a p ıs ı, ortada bir b ü y ü k y an lard a iki k ü çü k kem e rlid ir. K o rin t n iza m ın d a sü tu n b a şlık la rı, d ö rtk ö ş e p a yele rin ü zerine o tu rtu lm u ştu r.
Y in e M .S . Il.y.y.'in ilk y a rısın a ait olan B o sra ve bunun ç o k y a k ın b e n zeri ü ç ü n cü y ü z y ılın ik in ci y a rısın a ait olan , O lb a 'd a k i örn eklerde; s ü tu n lar p lâ s tik olarak k a p ın ın duvarı ön ü n e k o n u lm u ş bun lar inşa s ır a s ın da k ap ı ile beraber iş le n m iş tir Bu yö n ü ile M .S . 5.y.y.'ın ilk y a rısın d a Y a ld ız lı K a p ı ile olan b e n ze rlik le rin i
i' v
Hiarapolis (Pamukkale) de sağ ve sol yanında birer yuvarlak kulesi bulunan üç geçişli zafer takı-kapı.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
