Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Cilt 8, Say : 4, 2006
KÜRESELLE ME SÜREC NDE TÜRK YE’DE TUR ZM SEKTÖRÜNE SA LANAN TE V KLER
Yrd. Doç. Dr. Ozan Bahar
Özet1947 y l nda ticaretin ülkeler aras nda geli'mesi ile ba'layan ve 1980 sonras nda da k sa ve uzun vadeli sermayenin dünya piyasalar na entegre olmas yla devam eden küreselle'me olgusunun, her sektörde oldu,u gibi turizmi de dolayl ya da do,rudan, olumlu ya da olumsuz bir 'ekilde etkiledi,i bilinen bir gerçektir. Bu ba,lamda, bir turizm ülkesi olan Türkiye’de de, küresel geli'melerle birlikte turizmin 1980 y l ndan sonra çok büyük geli'me gösterdi,i, kalk nmada lokomotif görevi üstlendi,i ve sonuçta de,i'ik bir tak m te'vik ve yat r mlarla desteklendi,i görülmektedir. Böylece bu çal 'mayla birlikte, küreselle'me sürecinin meydana getirdi,i ekonomik etkilerin ' , nda, küreselle'me ve turizm ili'kisi, Türkiye’de turizm sektörüne sa,lanan te'vikler ve te'viklerin önemi ile te'vik uygulamalar n n genel bir de,erlendirmesinin yap lmas amaçlanmaktad r. Mevcut bilgilerin ' , nda elde edilen bulgulara göre; küreselle'me, Avrupa turizmi ba'ta olmak üzere dünya turizmin büyük ölçüde geli'mesine, ülkeler aras ndaki rekabetin ve sunulan turizm ürününün kalitesinin artmas na ve eskiye oranla çok daha fazla insan n turizm hareketine kat lmas na neden olmu'tur. Küresel hareketlerin h zland , 1980 sonras ise, Türkiye’de ç kar lan te'vik yasalar n n da büyük etkisiyle ülkedeki tesis, yatak ve turist say s nda önemli oranlarda art ' oldu,u görülmektedir. Ancak, 1983-1995 aras nda çok etkili kullan lan te'vik mekanizmas n n, özellikle 1983-1995 sonras ülke turizmini geli'tirecek ölçüde ve yeterlilikte uygulanmad , da bu çal 'ma sonucunda ortaya ç kan di,er bulgulardand r.
Anahtar Sözcükler: Küreselle'me, Turizm, Turizm Yat r m ve Te'vikleri ile Ekonomik Geli'me.
Giri,
Küreselle'me, günümüzde yap lan birçok bilimsel çal 'mada, konferansta ve söyle'ide çok s k duyulan ve konu'ulan bir kavram halini alm 't r. Ekonominin her alan nda ya da her sektöründe art k küreselle'menin çok fazla etkili oldu,u görülmektedir. Küresel (global) sözcü,ünün kökeni, 400 y l öncesine gitse bile, “küreselle'me” (globalization), oldukça yeni bir kavramd r. >öyle ki; ilk olarak 1960’larda ortaya ç kan küreselle'me kavram , 1980’lerde s kça kullan lmaya ba'lanm ' ve 1990’lara gelindi,inde de, bilim
adamlar n n önemini kabul etti,i anahtar bir sözcük haline gelmi'tir (Sar ger'il, 2004: 148). Buradan hareketle, küreselle'menin daha çok ekonomik anlamda ve ekonomik konular n aç klanmas nda kullan lan bir kavram oldu,unu söylemek mümkündür. Bununla birlikte, baz yazarlar küreselle'meyi “sosyal ve kültürel düzenlemeler üzerinde co,rafi s n rlamalar n n etkisinin ortadan kalkt , ve insanlar n her geçen gün bu geli'melerin daha fazla fark nda oldu,u sosyal bir süreç” olarak tan mlayarak, söz konusu kavram n sadece ekonomik anlamda kullan lamayaca, na da i'aret etmektedirler (Uysal, 2005:230). Böylece, küreselle'me etkisini toplumsal ya'amdan ekonomiye kadar hemen hemen her alanda hissettirmeye devam etmektedir.
Günümüzde küreselle'me, ekonomideki tüm sektörlerin rekabet güçlerini de,i'ik biçimlerde etkilemekte, baz sektörler tamamen bir de,i'ime u,rarken baz lar nda da önemli farkl klar ortaya ç kmaktad r. Ülkeler ve firmalar aras ndaki rekabet sava' n artt ran küreselle'me süreci (Çoban, 2001/4: 32), bu birimlerin rekabet üstü kalabilmeleri ve art bir katma de,er elde etmeleri için yeni yöntem ve teknikler geli'tirmelerini gerektirmektedir. 1947 y l nda ticaretin ülkeler aras nda geli'mesi ile ba'layan ve 1980 sonras nda da k sa ve uzun vadeli sermayenin dünya piyasalar na entegre olmas yla devam eden küreselle'me olgusunun (Seyido,lu, 2001: 189), dünyan n üç temel hizmet sektöründen biri olan turizm sektörü (Bahar ve Kozak, 2005: v) üzerinde de büyük bir etki olu'turdu,undan kimsenin 'üphesi yoktur. Bu ba,lamda, küreselle'me sürecinin her sektörde oldu,u gibi, turizmi de dolayl ya da do,rudan ve olumlu ya da olumsuz bir 'ekilde etkiledi,i bilinen bir gerçektir.
Uluslararas ticaret kapsam na giren geleneksel hizmet faaliyetlerinin ba' nda turizm gelmektedir. Bugün, geli'mi' ve geli'mekte olan birçok ülkede turizm; ekonomik büyümenin ve geli'menin en önemli kaynaklar ndan biri olarak görülmekte (Jayawardena ve Ramajeesingh, 2003: 176; Boxill, 2004: 269) ve ekonomik geli'mede öncü sektör olarak kabul edilmektedir. Ulusal s n rlar n a' lmas , insanlar n e,itim ve kültür düzeylerinin yükselmesi, daha yüksek bir refah düzeyine ula' lmas ve de hükümetlerin, e,itimcilerin ve özel sektörün turizmi en temel insanl k hakk olarak te'vik etmesiyle birlikte (Bahar ve Kozak 2005:15), turizmin iktisadi geli'meye olan büyük katk s herkes taraf ndan bilinmektedir. Bu nedenle; uluslararas turizm, ekonomik anlamda döviz kazand r c özelli,i ile tüm ülkeleri etkilemekte ve ilgilendirmektedir. Nitekim turizm, ba'ta geli'mekte olan ülkeler olmak üzere, turizm potansiyeline sahip birçok ülkede; istihdama, gelir düzeyine, d ' ve iç borç yükünün hafiflemesine, ödemeler dengesine ve sonuçta ülke insan n refah düzeyinin yükselmesine önemli ölçüde katk lar sa,lamaktad r (Marcouiller vd., 2004: 1031-1050; Göymen, 2000: 1025-1048).
Geli'me yolundaki bir turizm ülkesi olan Türkiye için de turizmin ülke ekonomisinde çok büyük bir yeri bulunmaktad r. Turizmin Türkiye’nin GSMH’s içindeki pay , 1980 y l nda %0.6’dan 2003 y l nda %5.5’e, turizmin ihracat geliri içindeki pay ayn y llar için %11.2’den %28’e; d ' ticaret aç , n
kapama pay ise %6,5’den %86’ya ç km 't r. Ayr ca bugün, turizm sektörü Türkiye genelinde çal 'an nüfusun % 5,5’ine tekabül eden 1 milyonu a'k n bir istihdam yaratm ' bulunmaktad r. Dolayl istihdam ile birlikte bu say 2.5 milyonu bulmaktad r (Bahar ve Kozak 2005: vii). Dünya genelinde küreselle'menin büyük h z kazand , 1980 sonras , turizmin Türkiye’nin ekonomik kalk nmada lokomotif görevi üstlenmesinde, sektöre sa,lanan te'viklerin çok önemli bir yeri bulunmaktad r.
Buradan hareketle yap lacak bu çal 'ma ile; küreselle'me sürecinin meydana getirdi,i ekonomik etkilerin ' , nda, küreselle'me ve turizm ili'kisi, Türkiye’de turizm sektörüne sa,lanan te'vikler ve te'viklerin önemi ile te'vik uygulamalar n n genel bir de,erlendirmesinin yap lmas amaçlanmaktad r.
I. Küreselle,me Nedir ve Neyi fade etmektedir?
Berlin Duvar ’n n 1989 y l nda çökü'ünün ard ndan, 1990’l y llardan itibaren hemen her alanda s kça kar' la' lan küreselle'me olgusu, günümüzde sadece ekonomik bir kavram olarak de,il, içinde bulunulan uluslararas sistemi tan mlamak için de kullan lmaktad r. Küreselle'me, ekonomiden siyasete, sosyal politikadan kültüre, hemen hemen yeryüzünün her alan ndaki de,i'imi ifade etmek için kullan lan “sihirli” bir sözcük haline gelmi'; ünlü sosyolog Peter Burger’ n deyimiyle, Alman kömür endüstrisindeki gerilemeden, Japon gençlerinin cinsel al 'kanl klar n aç klamaya kadar geni' bir alanda kullan lan “kli'e”ye dönü'mü'tür. Burger’ n görü'lerine paralel bir biçimde adeta geçmi' ve gelece,in kap lar n açacak anahtar bir kavram olarak görülen küreselle'meyi, Bauman’da “parolaya dönü'mü' moda bir deyim” olarak de,erlendirmektedir (Bozkurt, 2000: 1).
Küreselle'me konusunda çok geni' bir literatür oldu,u görülmekte birlikte, konuya ili'kin olarak yap lan tan mlamalar ve yakla' mlar farkl l k arz etmektedir. Dolay s yla; küreselle'me konusunda, gerek teorisyenler, gerekse uygulamac lar aras nda uzla'madan söz etmek mümkün de,ildir. Bu konu ayr bir ara't rma konusu olaca, ndan, çal 'may s n rland rmak amac yla burada sadece daha önceden yap lm ' olan birkaç tan ma yer verilecektir. Buradan hareketle; küreselle'me, çok yal n ve genel anlam yla ülkeler aras ndaki ekonomik faaliyet ve i'lemlere yönelik konulan k s tlamalar n ve engellerin azalt lmas d r (Ethier, 2005: 238). Ya da geni' anlam yla küreselle'me, dünya genelinde çe'itli faktörlerin etkisiyle olu'an ve insani varolu'un sosyal, kültürel ve ekonomik yönleri aç s ndan co,rafi s n rlar n önemini yitirmeye ba'lamas ile birlikte toplumlar n gitgide bunun bilincine varmalar sürecini anlatan bir kavramd r (Karakayal vd., 2005: 70). Dar anlam yla ise, sermaye hareketlerinin dünyan n tümüne yay lmas etkisi olarak ifade edilmektedir (Ba'türk, 2001:1).
Ba'ka bir tan ma göre de kürselle'me, “ekonomik, sosyal ve teknik nedenlere dayal olarak ticaretin, sermeyenin, eme,in, teknolojinin uluslararas rekabete konu olma e,iliminin kuvvetlenmesi ve sonuçta mal/hizmet piyasalar ile faktör piyasalar n n bütünle'mesi” olarak tan mlanmaktad r (Özdemir, 2005:
325). Çok k sa olarak tan mlamak gerekirse; küreselle'me, uza, n yak n olmas ve ülkeler aras nda hiçbir engel ya da formalitenin bulunmamas demektir.
Telekomünikasyon, bili'im ve ileti'im alan nda ortaya ç kan teknolojik devrimle birlikte, özellikle küreselle'me olgusu dünya ekonomisinde ve dolay s yla turizm sektöründe yeniden yap lanmay zorunlu hale getirmi'tir. Daha önce vurguland , üzere, 1947 y l nda GATT’la ba'layan küreselle'me süreci; karma' kla'an ticaret ili'kileri, blokla'ma ve entegrasyon, teknolojinin çevrim h z n n yükselmesi, finansal serbestle'me, be'eri sermayeye ba,l yarat c l k ve entelektüel sermaye, sadece fiyata ba,l rekabeti dünya piyasalar ndan pay almak için gerekli ve yeterli ko'ul olmaktan ç karm 't r (Dulupçu, 2001: 71).
Özetle; küreselle'me, firmalar aras nda artan rekabette ve yeni sektörel yap lar n olu'umunda kendini a, rl kl olarak göstermektedir (Fawzy, 2002:1; Bak ml , 2005: 5). Nitekim, küreselle'me sonucu h zla de,i'en dünyada, ülkeler küresel piyasadan daha fazla pay alabilmek için rekabet güçlerini artt rma konusunda büyük bir çaba içerindedir. Ekonominin her sektöründe oldu,u gibi turizm sektörü de, bu büyük ve y k c yar 'tan etkilenmektedir.
II. Küreselle,me ve Turizm li,kisi
Ulusal ekonomilerin ve uluslararas ticaretin geli'mesinde, sosyal ve kültürel alanda uluslararas iyi niyet ve anlay ' n yerle'mesinde turizmin oynad , rol, uluslar n bu sektöre büyük önem vermelerini zorunlu hale getirmi' ve bu konudaki kalk nma yar ' n h zland rm 't r (Paksoy, 2005:1046-1057). Dolay s yla, dünya genelinde ya'anan h zl küresel hareketler, uluslararas turizmin do,as n de,i'tirmi' ve bugün turizmi dünya ölçe,inde ekonominin en önemli sektörü haline getirmi'tir (Ryan, 1996: 184). Küreselle'menin 1980 sonras h z kazanmas n n ard ndan, özellikle ula't rma, ileti'im ve konaklama sektöründeki geli'meler, turizm sektörünün dünya ölçe,inde ne kadar önemli bir ekonomik faaliyet oldu,unu göstermi'tir. Nitekim; küreselle'me ile birlikte, turizm ülkesi konumunda olan geli'mekteki ekonomilerin d 'a aç lmalar sonucu, bu ülkelerin sektördeki rekabetçi güçleri ve turizmden elde ettikleri gelirde buna paralel olarak artm 't r (Croes, 2005: 3).
Bu ba,lamda, turizm sektörü aç s ndan genel bir de,erlendirme yap ld , nda küreselle'me; Fordist i' sürecinin ölçek ekonomileri mant , , standart ürünler ve fiyat rekabeti yerine, daha seçici olan tüketiciler için daha bireysel, daha kaliteli ürünlere yönelirken, fiyatla birlikte yüksek kalite-dü'ük fiyat, yenilik, çe'itlilik, h z ve mü'teri memnuniyetinin ön plan ç kar ld , bir rekabet anlay ' n gündeme getirmi'tir (Çetinta', 2000: 33). Ayr ca, küreselle'me sonucu sektörde bilgisayarl rezervasyon sistemleri, global da, t m sistemleri, telekonferanslar, video bro'ürleri, bilgisayarlar, yönetim bilgi sistemleri, havaliman elektronik bilgi sistemleri, elektronik malzeme transferleri, dijital telefon 'ebekeleri, mobil ileti'im cihazlar , internet ve tüm
telekomünikasyon hizmetleri büyük bir geli'me göstermi'tir. Bu durumda, tüketicilere daha fazla bilgi sunma imkan do,mu', giderek artan bir biçimde talep ve tercih yap s farkl la'm ', de,i'mi', bireyselle'mi' ve böylece turizm sektöründeki rekabetin artmas sa,lanm 't r.
Küresel geli'meler sonucu ortaya ç kan ve turizm sektörünü de etkisi alt na alan di,er baz geli'meler ise 'unlard r: Küreselle'me, özellikle ula' m, h z, konfor, kapasite, fiyat, küresel seyahatin demokratikle'mesi, yat r mlar, hisse devirleri, sermaye hareketleri, finans ve bankac l k sektörlerinin turizm ile olan ili'kilerinin güçlenmesi, ileti'im teknolojilerindeki yenilikler, farkl seyahat güdüleri ile da, t m kanallar n n ortaya ç kmas na yol açm 't r (Çeken, 2003:120). Yukar da belirtilen tüm bu faktörler ise, hiç ku'kusuz uluslararas turizmin geli'mesi yönünde olu'an küresel etkilerden baz lar d r.
Küreselle'me, ülkeler aras ndaki ekonomik ve siyasi s n r ve formaliteleri kald r rken, turizm de kültürel s n rlar ortadan kald rmaktad r. Mnsanlar, turizm yoluyla kültürlerini ve bilgilerini gittikleri yerlere götürmekte ve oralardan da yeni bir tak m kazan mlarla dönmektedir. Nitekim, küreselle'menin son 40-50 y ll k dönemde büyük h z kazanmas ile uluslararas seyahate ç kan ki'i say s n n yüz milyonlarca ifade edildi,i dönemlerin 20. yüzy l n son çeyre,ine rastlamas tesadüf de,ildir (Özbey, 2002: 135-150). Buna paralel olarak; Tablo 1’e bak lacak olursa, küreselle'menin büyük h z kazand , 1980 sonras dönemde, hem uluslararas turist say s nda ve hem de turizm gelirlerinde çok büyük bir art ' oldu,u görülmektedir.
Tablo 1: Uluslararas Turizm Hareketlerinin Y llar Mtibari ile Geli'imi Y llar Turist Say5s5
(Milyon Ki,i) Art ' Oran (%) Turizm Geliri (Milyar $)
Art ' Oran (%) 1950 25.3 - 2.1 -1960 69.3 173.9 6.8 223.8 1970 165.8 139.2 17.9 163.2 1980 287.8 73.5 102.3 471.5 1990 451.0 56.7 269 162.9 1993 517.9 14.8 321 19.3 1994 546.5 5.5 353 9.9 1995 563.6 3.1 401 13.5 1996 594.9 5.5 434 8.2 1997 613.5 3.1 444 2.3 1998 625.0 1.8 445 0.2 1999 650.0 4.0 455 2.2 2000 686.0 5.5 475 4.3 2001 684.0 -0.2 463 -2.5 2002 703.0 2.7 480 3.6 2003 691.0 -1.7 523 8.9 2004 763.0 10.4 623 19.1 Kaynak: www.wto.org.16.02.2006.
Yukar da belirtilen faktörlerin yan nda, küreselle'menin turizm sektörü üzerindeki etkisi daha çok, turistik i'letmeler aras ndaki bütünle'me hareketlerinde kendini göstermektedir. Daha do,rusu küresel anlamdaki ekonomik geli'meler, her sektörde oldu,u üzere turizm sektöründeki uluslararas firma ve i'letmeleri de birle'me ve bütünle'meye zorlamaktad r. Küreselle'me ve bölgele'me hareketleri, i'letmeler için olu'an verimlilik ve kalite normlar n geli'tirmeyi ve uluslararas turizm piyasas na üretim yaparak, di,er i'letmelerle i'birli,i yapmay zorunlu hale getirmektedir. Çünkü, günümüzün bu ac mas z ve rekabetçi küresel ortam nda, bütünle'me hareketi içinde yer almayan i'letmelerin zamanla, rekabet güçlerini ya da avantajlar n kaybedecekleri ve turizm piyasas ndan geri çekilmek zorunda kalacaklar da bir gerçektir.
Küresel rekabet ortam nda turizm sektöründe yer alan i'letmeler aras ndaki rekabette her geçen gün artmaktad r. Dolay s yla sektördeki i'letmeler, bir yandan bölgesel pazarlar kontrol etmeye yönelik strateji geli'tirirken, di,er yandan ba'ka ülkelerle bütünle'meye dönük stratejiler uygulamaya koymaktad r. Böylece, söz konusu i'letmeler bu bütünle'me hareketleri sonucunda, f rsat maliyetlerinden yararlanmay , riskleri da, tmay , rekabet gücünü artt rmay , te'vik uygulamalar ndan yararlanmay ve de maliyetleri dü'ürmeyi amaçlamaktad r (Özdemir, 2005: 326).
Küreselle'me hareketleri ve ya'anan ekonomik de,i'imler sonucu, birçok yeni destinasyon turizm endüstrisi içindeki geleneksel destinasyonlar n gücüne meydan okumaya ba'lam ' ve bu da, destinasyonlar n daha rekabetçi ve karma' k sistemlerle yönetilmesini ortaya ç karm 't r. Çünkü, uluslararas turizm ve seyahat sektöründeki birçok turizm destinasyonu, bölgesine daha fazla yabanc turisti çekmek ve turizm gelirlerini artt rmak için k yas ya bir rekabet ortam içindedir. Destinasyonlar n rekabet gücünü geli'tirmeleri ve artan bu rekabet ko'ullar nda pazar paylar n koruyabilmeleri, günümüzün de,i'en talep yap s na ve küresel 'artlara uyum sa,lamas na ba,l d r. Az geli'mi' ya da geli'mekte olan bir ülkede ise, bütün bunlar n yap labilmesi için yeterli bir te'vik sisteminin ve mali düzenlemenin olmas 'artt r. Aksi takdirde, küreselle'me sonucu geli'mi' ülkelerdeki rakip turizm i'letmelerinin dü'ük maliyetle uluslararas finans piyasalar ndan yararlanma imkan n n do,mas onlara büyük bir avantaj sa,larken, geli'mekte olan ülke i'letmeleri için bu geçerli olmayacakt r.
Destinasyondaki firmalar n/i'letmelerin dü'ük faizli uzun vadeli kredi kullanabilmeleri, sektörel te'viklerden yararlanabilmeleri, yabanc sermayeyi çekebilmeleri ve dü'ük katma de,er vergisi oranlar ile faaliyetlerini sürdürebilmeleri, rekabet üstünlü,ünün elde edilmesinde önemli olacak unsurlard r. Bölgeler aras dengesizlikleri gidermek, sermayeyi tabana yaymak, istihdam yaratmak, katma de,eri yüksek ileri ve uygun teknolojileri kullanmak ve uluslararas rekabet gücü sa,lamak için yat r mlar n uluslararas yükümlülüklere ayk r l k olu'turmayacak 'ekilde te'viki, yönlendirilmesi ve desteklenmesi, destinasyonun uluslararas turizm pazar ndaki rekabet gücünü olumlu yönde etkileyecektir (Bahar ve Kozak, 2005: 136).
Son olarak da küreselle'menin turizm sektörüne ve sektörün geli'imine; Do,u-Avrupa ülkelerindeki siyasi rejimlerin h zla liberalle'mesi ve ekonomilerini d 'a açmas sonucu seyahat özgürlü,ünün kolayla'mas aç s ndan da büyük etkisi bulunmaktad r (Johnson ve Iunius, 1999: 247-250). Örne,in, iki Almanya’n n birle'mesi ya da eski Sovyetler Birli,i’nin parçalanmas ile Do,u Blo,u’nun çökmesi ve söz konusu ülkelerin serbest piyasa ekonomisine geçmeleri, hiç ku'kusuz Avrupa turizmi ba'ta olmak üzere dünya turizmin büyük ölçüde geli'mesine ve eskiye oranla çok daha fazla insan n turizm hareketine kat lmas na neden olmu'tur.
III. Küreselle,me Sürecinde Sektöre SaClanan Te,viklerin Önemi Rekabet düzeninin hakim oldu,u serbest piyasa ekonomilerinde devlet yard m ve te'vikleri, haks z rekabete yol açt klar gerekçesiyle ele'tirilse de art k dünya genelinde ya'anan küresel geli'melerinde etkisiyle te'viklerden tamamen ar nd r lm ' bir ekonominin varl , ndan söz etmek mümkün de,ildir (Dilik ve Duran, 1998: 67). Ekonomi biliminde son y llarda ya'anan geli'meler bilgi ve küresel rekabetin de,i'en yap s üzerine odaklanmakta (Stiglitz, 2004: 248) ve artan bu rekabet ortam nda devlet yard mlar n n niteli,i ve çe'itlili,i de
giderek daha fazla önem kazanmaktad r. Bir hizmet sektörü olan turizmde, çok yönlü ve dinamik bir yap n n olmas nedeniyle geli'tirilecek plan ve politikalarda devletin deste,ine, ülkenin ekonomik aç dan geli'imi, kalk nmas ve ülke insan n daha müreffeh bir ortamda ya'am n sürdürebilmesi için büyük gereksinim duyulmaktad r.
Herhangi bir ülke bir sektörünü te'vik edecekse, bu sektörün kulland , kaynaklar yönünden ekonominin zengin olmas gerekmektedir. Çünkü bu 'ekilde, ekonomik anlamda s n rl düzeyde olan ülke kaynaklar n n, rasyonel kullan m da sa,lanacakt r. Böylece, turizm sektörü aç s ndan zengin kaynaklara ve potansiyele sahip bir ülkede faktör donat m teorisine de uygun olarak, turizmin te'vik edilmesi ve devlet taraf ndan desteklenmesi, ekonominin do,al dengesi içinde kabul edilebilir bir durumdur. Örnek vermek gerekirse; enerji arz aç s ndan yeterli potansiyele sahip olmayan bir ülkede, devletin üretimi yo,un elektrik enerjisi kullan m m gerektiren bir ekonomik faaliyeti ya da sektörü te'vik etmesi, yukar da belirtilen te'vik politikas na ters bir uygulama olmu' olacakt r (Duran, 1997: 41). Bu durumda ise, kaynaklar n etkin ve verimli kullan m sa,lanamayacak ve ülke insan için ekonomik refah kayb söz konusu olacakt r.
Bu aç dan bak ld , nda te'vik sistemi kapsam nda turizm sektörü ile ilgili olarak 'unlar söylenebilir: Bilindi,i üzere, turizm yat r mlar ; geri dönü'üm süresi uzun y llar alan, her türlü ekonomik, politik, siyasal ve toplumsal olaya kar' duyarl , fazla cazip olmayan riskli yat r mlar olarak kabul edilmektedir (Olal ve Timur, 1986: 17). Örne,in; sanayi yat r mlar nda geri dönü' süresi 4-5 y l olmas na kar' n, turizm yat r mlar nda bu süre en az 7-10 y l alabilmektedir (DPT, 2001: 50). Bölgeler aras dengesizlikleri gidermek, sermayeyi tabana yaymak, istihdam yaratmak, katma de,eri yüksek ileri ve uygun teknolojileri kullanmak ve uluslararas rekabet gücünü sa,lamak için yat r mlar n uluslararas yükümlülüklere ayk r l k olu'turmayacak 'ekilde te'viki, yönlendirilmesi ve desteklenmesi, turizm bölgesinin uluslararas turizm pazar ndaki rekabet gücünü de olumlu yönde etkileyecektir. Böyle oldu,u için de, turizm sektörü; günümüzde geli'mi' ve geli'mekte olan birçok ülkede, iktisadi geli'mede önemli bir rol oynad , dü'üncesiyle de,i'ik 'ekillerde te'vik edilmektedir.
Bununla birlikte; turizmin varl k nedeni olan do,al güzelliklerin, ormanlar n, vah'i ya'am n vb. çekiciliklerin korunmas amac yla verilen te'viklerin, uluslararas ziyaretçi say s ile ulusal döviz girdisini artt raca, öngörülmektedir (Ickis ve Rivera, 1997: 47). Ayr ca; turizm bölgelerindeki, yerel halk n turizm faaliyetinden ekonomik bir kazanç elde etmesi ve bunu sürdürebilmesi çevreyi korumaya yönelik te'viklerin artmas na ba,l d r (Wunder, 2000: 465-466).
Turizm ekonomisi aç s ndan bir de,erlendirme yap lacak olursa; te'vikler olmadan sürdürülebilirli,in, ekonomik geli'menin ve çevre korumas n n sa,lanmas mümkün de,ildir. Nitekim, turizmden gelir elde etmek
hiç ku'kusuz az geli'mi' ve geli'mekte olan ülkeler için çok önemlidir. Bu ba,lamda, söz konusu ülkelerin ekonomik geli'iminde ve sürdürülebilir kaynakl turizm faaliyetlerinde, de,i'en ko'ullara, 'artlara ve çevreye uyum çok önemlidir (Barnes vd., 2002: 667-668; Özbey, 2002: 135-150). Dolay s yla, turizm sektörü yoluyla elde edilen döviz gelirleri ya da iç/d ' te'vikler, bu gibi ülkelerde ekonomik talebin kar' lanabilmesinde yeni ve gerekli fon ve kaynaklar n olu'umuna da yard mc olmaktad r (Yap, 1996: 588-591).
Özetle; turizm potansiyeline sahip geli'mi' ve geli'mekte olan birçok ülke için sektörün de,i'ik te'vik sistemleri ile desteklenmesinin, ülkelerin ekonomik geli'imine büyük katk lar sa,lad , ortadad r. Sektöre sa,lanan te'viklerin ekonomik geli'meye olan olumlu etkisi yan nda, turizmin neden oldu,u olumsuz çevresel etkilerin azalt lmas ve sürdürülebilir turizm politikalar n n uygulanmas na da yard mc oldu,u görülmektedir.
IV. Türkiye’de Turizm Sektörü ve Te,viklerin Geli,imi
Tablo 2’ye bak ld , nda; Türkiye’nin aktif d ' turizminin, ya'anan küreselle'me olgusunun da etkisiyle önemli geli'me gösterdi,i görülmektedir. Özellikle 1980 y l ndan sonra, Türkiye’nin dünyadaki bütün turistler için popüler bir turist çekim merkezi halini ald , görülmektedir. 1983-1989 y llar aras nda, 1983 y l nda ç kar lan “2634 say l Turizmi Te vik Kanun”un da büyük ve önemli etkisiyle turist say lar ve turizm gelirlerinde büyük oranlarda bir art ' söz konusudur. Küresel geli'melerin etkisiyle, artan turistik talebi kar' layabilecek turistik arz n yarat lmas amac yla ç kar lan bu kanunun özü; yat r mc lar turizme yöneltmek ve ülkede yeterli düzeyde olmayan arz (oda, yatak ve tesis say s vb.) kapasitesini artt rmakt r (Küçükaltan, 2005: 92). Buradan hareketle, Türkiye’deki te'vik, yabanc sermaye (Ay ve Çetinkaya, 2005: 75-87) ve yat r m uygulamalar n n h zl bir 'ekilde uygulamaya konulmas k sa zamanda olumlu sonuçlar göstermi' ve turizm gelirlerinin GSMH içindeki pay 1980 y l nda %0.6’dan, 2003 y l nda % 5.5’e; benzer 'ekilde turizm gelirlerinin toplam ihracat içindeki pay da ayn dönemlerde %11.2’den %28.0’e yükselmi'tir.
Tablo 3’de ise, Türkiye’de y llar itibariyle tesis ve yatak say s ndaki geli meler gösterilmektedir. 1980 y l nda ülkedeki tesis say s 511’den 2003 y l nda dört kattan fazla bir art la 2.408’e; yatak say s da 56.044’den yedi kat artarak 399.369’a yükselmi tir. Bu büyük geli menin en büyük nedeni ise 1980 sonras ç kar lan te vik yasalar ile turizme verilen önemden kaynaklanmaktad r. Tablo 3’den, 1983 y l ndan sonra sektöre sa)lanan te viklerin artmas yla birlikte, ülkedeki tesis say s n n 1980-1990 y llar aras nda %146.5 oran nda büyük bir art gösterdi)i görülmektedir. Benzer ekilde, ayn y llar için ülke genelinde yatak say s ndaki geli melere bak lacak olursa, %209 oran nda büyük bir art n oldu)u ayn tablodan anla lmaktad r. Bunun yan nda, te vik uygulamas n n Türkiye’de etkili bir ekilde devam etti)i 1990-1995 y llar aras nda, söz konusu göstergelere ili kin de)i im oranlar s ras yla, %42.5 ve %65.3’dür. 1995 y l ndan sonra ise, te vik uygulamalar n n eski önemini yitirmesiyle beraber, tesis ve yatak say s n n kümülatif olarak artmas na kar n, de)i im oranlar nda çok belirgin bir dü ü oldu)u görülmektedir.
Ekonomik olarak bak ld ) nda, özellikle te viklerin yo)un oldu)u söz konusu dönemlerde (1983-1995), sektöre sa)lanan yat r m te vik uygulamalar n n ülkenin ekonomik büyümesi ve geli imine de olumlu yönde katk sa)lad ) yorumunu yapmak mümkündür. Çünkü, artan turizm gelirleri ile birlikte ülke GSMH ile ki i ba na dü en GSMH geliri de artmaktad r (bkz. Tablo 2). Bu konuyla ilgili olarak, genel ekonomi ve turizm ekonomisi literatürüne bak lacak olursa, turizmin ekonomik büyüme üzerinde olumlu katk s n n oldu)u daha önce yap lm olan çal malarda da görülmektedir.1
1992 y l sonras nda turizm sektörüne verilen te vikler kald r lm olmas na kar n, 1987 ve 1991 y llar aras nda devletin turizm sektörüne verdi)i her 1 Dolar nakdi te vik, 25 Dolar olarak geri dönmü tür (Turizm Bakanl ) , 2002: 7). Dolay s yla, Türkiye’de özellikle 1983-1991 y llar aras nda turizm sektörünün gösterdi)i geli mede te viklerin çok büyük rolü oldu)unu söylemek mümkündür. Tablo 2 ve 3’deki rakamsal art larda bu durumu do)rular niteliktedir.
1 Daha ayr nt l bilgi için bkz: YILDIRIM, J., ÖCAL, N., “Tourism and Economic
Growth in Turkey”, Ekonomik Yakla m, 15 (52-53), 2004, ss. 131-141; BALAGUER, J., JORDA, M.C., “Tourism as a Long-run Economic Growth Factor: the Spanish Case”, Applied Economics, Vol 34, 2002, ss. 877-884; DURBARRY, R., “Tourism and Economic Growth: the Case of Mauritius”, Tourism Economics, 10 (4), 2004, ss. 389-401; MODESTE, N.C., “The Impact of Growth in the Tourism Sector on Economic Development: the Experience of Selected Caribbean Countries”, Economia
Tablo 3: Türkiye’de K letme Belgeli Tesis ve Yatak Say s n n Geli imi (1980-2003)
Y lla
r Tesis Say s % De i im Yatak Say s % De i im
1980 511 - 56.044 - 1990 1.260 146.5 173.227 209.0 1995 1.796 42.5 286.463 65.3 2000 1.824 1.5 325.168 13.5 2001 1.998 9.5 368.819 13.4 2002 2.045 2.3 375.027 1.6 2003 2.408 17.7 399.369 6.4
Kaynak: A.ÇIMAT, O. BAHAR, “Turizm Sektörünün Türkiye Ekonomisi içindeki Yeri ve Önemi Üzerinde Bir De)erlendirme”, Akdeniz Üniversitesi '.'.B.F. Dergisi, 3 (6), 2003, s. 8; Turizm Bakanl ) , Turizmde Alt n Dönem, Ankara: Turizm Bakanl ) Yay n , 2002; www.turizm.gov.tr 02.05.2005’den yararlanarak düzenlenmi tir.
Tablo 4’e bak ld ) nda, Türkiye’de y llar itibariyle düzenlenen yat r m te vik belgelerinin say s görülmektedir. Genel olarak, 1985’den günümüze toplam 4.017 adet turizm yat r m na “Yat r m Te vik Belgesi” düzenlenmi olup, bunlar n %47’si nakit deste)in en fazla oldu)u 1985-1991 y llar n kapsayan dönemdedir. Ayr ca, 1991-1995 y llar aras nda kredi ihtiva eden, Kaynak Kullan m Destekleme Fonu Kaynakl ve Fon Kaynakl Kredili belgelerin verildi)i dönemlerde de yat r m tutarlar n n oldukça yüksektir (Ataer vd., 2003: 9). Buna ba)l olarak da, daha öncede vurguland ) üzere söz konusu y llar aras nda toplam yatak kapasitesinin %65 gibi önemli bir oranda artt ) bilinmektedir (bkz. Tablo 3).
Tablo 4: Türkiye’de Y llar Ktibariyle Düzenlenen Çe itli Yat r m Te vik Belgeleri Y llar T üm B el ge le r K K D P ’l i* B el ge le r K K D F K K ’l ** B el ge le r F K K ’l ** * B el ge le r B öl ge se l G el i m ey e Y ön el ik F K K K D V D es te )i 1985 90 70 - - - - 1986 195 170 - - - - 1987 288 262 - - - - 1988 463 444 - - - - 1989 592 578 - - - - 1990 138 137 - - - - 1991 141 79 59 - - - 1992 115 2 37 36 - - 1993 152 10 1 68 - - 1994 57 7 2 9 - - 1995 137 4 2 - - 73 1996 186 2 - - - 160 1997 284 1 - - 1 215 1998 244 - - - - 122 1999 199 - - - - - 2000 154 - - - - - 2001 138 - - 1 - - 2002 187 - - - - - 2003 257 - - - - - Toplam 4.017 1.766 101 114 1 570
* Kaynak Kullan m Destekleme Primi; ** Kaynak Kullan m Destekleme Fonu Kaynakl Kredi; *** Fon Kaynakl Kredi
Kaynak: M.U.ATAER, S. ERDEMLK ve A. VARIPLI, “Turizm Sektörüne Sa)lanan Devlet Yard mlar ”, Hazine Dergisi, Say 16, 2003, s. 9.
Tablo 5’de, 1980-2005 y llar aras nda turizm sektörüne sa)lanan yat r m ve te viklerdeki geli meler verilmektedir. Tablodan da görüldü)ü üzere, 1985 ve 1992 y llar aras ndaki tüm veriler, di)er y llara oranla daha yüksek de)erlere sahiptir. Bunun nedeni ise, daha önce de vurguland ) gibi, 1983 y l sonras sektöre verilen te viklerin artmas ndan kaynaklanmaktad r. Tablo 6’ya bak ld ) nda ise, 1990 y l ndan sonra ise sektöre yap lan yat r m te viklerinde oransal bir azalma söz konusu olmakla birlikte (bkz. Tablo 4-5), toplam ve sabit yat r m miktarlar n n cari olarak artt ) ve bu nedenle de sektörde istihdam edilen ki i say s nda bir yükselme oldu)u gözlenmektedir.
Tablo 5: Türkiye’de Turizm Sektöründeki Yat r m ve Te viklerin Geli imi (1980-1999)
1980-84 1985-92 1993-99 2000-05
Toplam Yat r m Te vik Belgesi Say s ndaki % Pay
2.1 10.3 4.7 7.5
Yat r m Te vik Belgelerinin Toplam Bedeli
1.3 26.7 6.1 -
Turizm ve Türkiye Kalk nma Bankas Taraf ndan Verilen Krediler (milyar $)
- 0.7 0.1
-Toplam Sabit Yat r mlar Kçindeki % Pay Özel Kamu 0.7 0.6 3.4 1.4 3.0 1.2 6.5 0.6
Kaynak: H.M. YÜCEOL, N. DORAN, “Türkiye’de Turizm Te viklerinin Ekonomik ve Mali Analizi”, 1. Çanakkale Turizm Biyenali, Çanakkale: Dünya Turizm Örgütü Yay nlar Dairesi, 5-7 May s 2005, s. 69;
www.dpt.gov.tr’denyararlan larak düzenlenmi tir.
Te vik uygulamalar ile ilgili olarak, Türkiye’nin Akdeniz bölgesindeki rakiplerine bak lacak olursa: Örne)in; hibe eklinde yap lan te vikleri Türkiye 1992 y l nda kald rm ken, Fransa’n n geri kalm bölgelerinde yat r m yapacak turistik i letmecilere, turizm alan nda yat r m yapacaklara toplam yat r m maliyetinin %20 ila %70’i kadar n hibe etmektedir. Benzer ekilde, Yunanistan’da yap lan yat r m tutar n n miktar na göre, yat r m masraf n n belirli bir k sm tekrar geri ödenmektedir. Kspanya’da ise ülke dört ayr gruba ayr lm t r. Birinci bölgeye toplam yat r m tutar n n %50’si, ikinci bölgeye %40’ , üçüncü bölgeye %30’u ve dördüncü bölgeye de %20’si kadar devlet yat r m iadesi yapmaktad r. Ktalya’da ise, yap lan yat r m tutar n n %15 ila 40 aras nda de)i en te vikler söz konusudur ve bunlar te vik uygulamas n n önemli bir bölümünü olu turmaktad r (Küçüktürkmen, 2004: 6-7)2.
2Turizm sektörü aç s ndan, Türkiye’nin Akdeniz bölgesindeki rakiplerine ili kin olarak
verilen te vik uygulamalar , çe itleri, kapsamlar ve miktarlar hakk nda daha ayr nt l bilgi için;
G.U. Küçüktürkmen, “Te vik Politikalar ve Do)rudan Sermaye Yat r mlar , Sektörlere Etkileri ve Etkilerinin K yaslanmas Üzerine Bir Ara t rma”,
http://www.turizmdebusabah.com/extras/tesvik_arastirma.doc, ss. 1-15, (Eri im Tarihi: 31.05.2004)’ e bak n z.
Tablo 6: Türkiye’de Turizm Sektörüne Verilen Yat r m Te vik Miktarlar (1980-2005)
Y llar Toplam Yat r m (YTL)* Sabit Yat r m (YTL)** Döviz Tahsisi (1000$) Kstihdam (Ki i) 1980 3.152 2.210 989 567 1981 8.901 7.686 2.245 1.386 1982 11.882 9.103 2.226 1.428 1983 157.057 130.125 21.113 4.192 1984 159.775 116.091 66.169 4.383 1985 391.127 315.839 51.879 7.736 1986 1.457.881 1.274.758 100.229 13.264 1987 6.565.028 6.205.688 177.074 22.522 1988 8.481.584 8.177.960 180.065 27.713 1989 15.001.237 14.536.925 183.354 34.526 1990 4.824.978 4.774.559 68.064 11.522 1991 7.703.826 7.554.742 54.678 10.747 1992 61.008.956 60.934.080 56.317 6.997 1993 45.775.390 45.528.815 89.509 8.331 1994 10.569.729 10.027.089 69.035 5.040 1995 83.854.304 83.413.517 110.584 11.013 1996 151.826.934 151.669.056 83.397 13.729 1997 389.509.779 390.379.568 149.982 26.246 1998 319.181.270 319.070.270 149.982 17.952 1999 407.180.583 407.180.583 100.213 19.378 2000 346.834.613 340.015.902 66.297 12.002 2001 962.202.176 962.202.176 66.790 9.224 2002 1.689.423.345 1.689.423.235 276.343 17.685 2003 2.783.108.584 2.783.108.584 447.398 29.739 2004 1.795.223.421 1.795.223.421 136.400 25.088 2005 132.855.305 132.855.305 10.850 1.326 Toplam 9.223.320.817 9.214.137.287 2.776.027 343.736 * 31.01.2005 sonu itibariyle; ** Cari fiyatlarla.
Kaynak: http://www.treasury.gov.tr/giris.htm, 25.05.2005
Sonuç olarak, Türkiye’de bugün turizm yat r mlar özel önem ta yan yat r mlar olarak kabul edilmekte ve Yat r m Te vik Belgeli yat r mlar KDV istisnas , Gümrük Vergisi ve Toplu Konut Fonu istisnas desteklerinden
yaralanabilmektedir. Yat r m indirimi, te vik belgesi aranmaks z n %40 oran nda otomatik olarak uygulanmaktad r (Ataer vd., 2003: 8). Dolay s yla, Heckscher-Ohlin’in faktör donat m teorisine uygun olarak (Jayadevappa ve Chhatre, 2000: 177); turizm arz kaynaklar aç s ndan çok zengin olan Türkiye’de, bu alana yönelik yat r m yap lmas ve te vik uygulanmas , sektörden büyük beklenti içinde olan ülke ekonomisi için çok önemli bir konudur.
Sonuç
Bu çal ma, küreselle me sürecinin meydana getirdi)i ekonomik etkilerin ) nda, küreselle me ve turizm ili kisi, Türkiye’de turizm sektörüne sa)lanan te vikler ve te viklerin önemi ile te vik uygulamalar n n genel bir de)erlendirmesini yapmak amac yla yap lm t r. Buradan hareketle; dünya genelinde ya anan h zl küresel hareketler, uluslararas turizmin do)as n de)i tirmi ve bugün turizmi dünya ölçe)inde ekonominin en önemli sektörü haline getirmi tir. Dolay s yla; küreselle me ile birlikte, turizm ülkesi konumunda olan geli mekteki ekonomilerin d a aç lmalar sonucu, bu ülkelerin sektördeki rekabetçi güçleri ve turizmden elde ettikleri gelirde buna paralel olarak artm t r. Nitekim, küreselle menin son 40-50 y ll k dönemde büyük h z kazanmas ile uluslararas seyahate ç kan ki i say s n n ve elde edilen turizm gelirlerinin, yüz milyonlarca ve milyar Dolarla ifade edildi)i dönemlerin 20. yüzy l n son çeyre)ine rastlamas tesadüf de)ildir.
Türkiye’de ise, özellikle dünya genelindeki küreselle me hareketlerinin artmas yla birlikte 1980 sonras dönemde, sektöre sa)lanan önemli oranlarda ki te viklerin, ülkede turizmin geli imine ve sonuçta ekonomik büyümeye çok olumlu katk lar sa)lad ) n söylemek mümkündür. Türkiye’deki te vik, yabanc sermaye ve yat r m uygulamalar n n h zl bir ekilde uygulamaya konulmas k sa zamanda olumlu sonuçlar göstermi ve turizm gelirlerinin GSMH içindeki pay 1980 y l nda %0.6’dan, 2003 y l nda % 5.5’e; benzer ekilde turizm gelirlerinin toplam ihracat içindeki pay da ayn dönemlerde %11.2’den %28.0’e yükselmi tir.
1992 y l sonras nda turizm sektörüne verilen te vikler büyük ölçüde kald r lm olmas na kar n, 1987 ve 1991 y llar aras nda devletin turizm sektörüne verdi)i her 1 Dolar nakdi te vik, 25 Dolar olarak geri dönmü tür. Dolay s yla, Türkiye’de özellikle 1983-1991 y llar aras nda turizm sektörünün gösterdi)i geli mede te viklerin çok büyük bir rolü olmu tur. Ancak, Türkiye’de özellikle 1980 sonras etkili bir ekilde uygulamaya konulan turizm te viklerinin, 1994 y l ndan itibaren önemini kaybetti)i görülmektedir. Bu ba)lamda, küreselle menin hemen hemen ekonominin tüm sektörlerinde a) rl ) n giderek daha fazla hissettirdi)i günümüzde; Türkiye gibi önemli turizm potansiyeline sahip ülkelerin, rekabet gücünü geli tirmeleri ve artan bu rekabet ko ullar nda pazar paylar n koruyabilmeleri ve arzu ettikleri turizm
gelirini elde edebilmeleri, sektörde de)i en talep yap s ile küresel artlara uyumun sa)lanmas na ba)l d r.
Te vik mekanizmas , dünya genelindeki hemen hemen tüm geli mi ve geli mekte olan ülkelerde de)i ik ekillerde uygulanmaktad r. Uluslararas turizm piyasas nda da, Türkiye’nin rakipleri olan ülkelerin, kendi turizm sektörlerini destekleri bilinmektedir. Küresel geli melerle ba a ç kabilmek, rekabet gücünü kaybetmemek ve rakipleri ile yar abilmek için, Türkiye’nin de bu sektörü 1985-1990 y llar aras nda oldu)u gibi te vik etmesi gerekmektedir. Aksi takdirde, iç kârl l ) olmayan bir sektöre, ülke içi ya da d ndan hiçbir giri imci ve yat r mc girmeyecektir.
Ülkenin belki de en rekabetçi sektörü durumunda olan turizmin te vik edilmesi, bu alandaki yat r mlar n h zla yükselmesine, yeni i sahalar ile istihdam n, ulusal ve ki i ba na gelirin daha da artmas na neden olacakt r. Sektörün küresel arenadaki rakipleriyle daha etkili bir ekilde rekabet etmesi, Avrupa Birli)i normlar na uyum sa)lamas ve ekonomik etkinli)ini artt rmas , turizm sektörünün de)i ik te vik uygulamalar ile desteklenmesine ba)l d r. Uluslararas turizm sektöründeki Türk firmalar n n ve i letmelerinin, her geçen gün de)i en ve artan uluslararas fiziksel, çevresel, siyasal, hukuksal ve sosyal standartlara uyum sa)layabilmesi ve hizmet kalitesi ile mü teri memnuniyetini art rabilmesi, ülke içinde uygulanacak dinamik bir te vik sisteminin varl ) n zorunlu k lmaktad r.
KAYNAKÇA
ATAER, M.U., ERDEMLK, S. ve VARIPLI, A., “Turizm Sektörüne Sa)lanan Devlet Yard mlar ”, Hazine Dergisi, Say 16, 2003: 1-11.
AY, A. ve ÇETKNKAYA, M., “Turizm Sektöründe Do)rudan Yabanc Sermaye Yat r mlar ve D sall k Etkisi”, 1. Çanakkale Turizm Biyenali, Çanakkale: Dünya Turizm Örgütü Yay nlar Dairesi, 5-7 May s 2005.
BAHAR, O. ve KOZAK, M., Uluslararas Turizm ve Rekabet Edebilirlik, Ankara: Detay Yay nc l k, 2005.
BAKIMLI, E., “Uluslararas Rekabet Gücü: Ölçümü ve Önemi”, Uluslararas Rekabet Sürecinde Türkiye, M. Faysal Gökalp ve C. Yenal Kesbiç (Ed.), Kstanbul: Beyaz Yay nlar , 2005.
BALAGUER, J., JORDA, M.C., “Tourism as a Long-run Economic Growth Factor: the Spanish Case”, Applied Economics, Vol 34, 2002: 877-884.
BARNES, J.I., MACGREGOR, J. ve WEAVER, L.C., “Economic Efficiency and Incentives for Change within Namibia’s Community Wildlife Use Initiatives”, World Development, 30 (4), 2002:667-681.
BAPTÜRK, P., “Bir Olgu Olarak Küreselle me”, ' -güç Dergisi, Cilt : 3 Say : 2, 2001.
BOXILL, I., “Towards an Alternative Tourism for Jamaica”, Journal of Contemporary Hospitality Management, 2004, 16 (4/5): 269-272.
BOZKURT, V., “Küreselle me:Kavram, Geli im ve Yakla mlar”, ' -güç Dergisi, Cilt : 2 Say : 1, 2000.
ÇEKEN, H., Küreselle me, Yabanc Sermaye ve Türkiye Turizmi, Kstanbul: De)i im Yay nlar , 2003.
ÇETKNTAP, H., “Küreselle me Sürecinde Türkiye’nin Rekabet Politikas ve Rekabet Gücü”, Bas lmam Doktora Tezi, K.Ü.S.B.E., Kstanbul 2000.
ÇIMAT, A. ve BAHAR, O., “Turizm Sektörünün Türkiye Ekonomisi içindeki Yeri ve Önemi Üzerinde Bir De)erlendirme”, Akdeniz Üniversitesi '.'.B.F. Dergisi, 3 (6), 2003: 1-18.
ÇOBAN, O., “Teknolojik Geli me ve Rekabet Gücü”, Verimlilik Dergisi, 2001/4.
CROES, R.R., “A Paradigm Shift to a New Strategy for Small Island Economies: Embracing Demand Side Economics for Value Enhancement and Long Term Economic Stability”, Tourism Management, 2006, (Article in Press).
DKLKK, B. ve DURAN, M., “Türkiye’de Uygulanan KOBK Te vik Politikas ve Uygulama Sonuçlar n n De)erlendirilmesi”, Hazine Dergisi, Nisan 1998:59-80. DPT, Turizm Özel 'htisas Komisyonu Raporu, Ankara: DPT Yay n No:2589, 2001.
DULUPÇU, M.A., Küresel Rekabet Gücü, Ankara: Nobel Yay nlar , 2001. DURAN, M., “Kalk nma Stratejileri ve Te vik Politikalar n n Belirlenmesi”, Hazine Dergisi, Ocak 1997: 27-45.
DURBARRY, R., “Tourism and Economic Growth: the Case of Mauritius”, Tourism Economics, 10 (4), 2004: 389-401.
ETHIER, J. W., “Globalization, Globalisation: Trade, Technology, and Wages”, International Review of Economics and Finance, Vol 14, 2005: 237-258. FAWZY, S., Globalization and Firm Competitiveness in the Middle East and North Africa Region, Washington, D.C: The World Bank Publishing, 2002.
GÖYMEN, K., “Tourism and Governance in Turkey”, Annals of Tourism Research, 2000, 27 (4): 1025-1048.
ICKIS, J.C. ve RIVERA, J., “Cerro Cahu ”, Journal of Business Research 38, 1997: 47-56.
JAYADEVAPPA, R. ve CHHATRE, S., “International Trade And Environmental Quality: A Survey”, Ecological Economics 32, 2000.
JAYAWARDENA, C. ve RAMAJEESINGH, D., “Performance of Tourism Analysis: a Caribbean Perspective”, International Journal of Contemporary Hospitality Management, 2003, 15 (3): 176-179.
JOHNSON, C. ve IUNIUS, R.F., “Competing in Central Eastern Europe: Perspectives and Developments”, Hospitality Management 18, 1999.
KARAKAYALI, H., YALÇINKAYA, M. H. ve ÇILBANT Ç., “Modern Ça) n Kavramlar : Küreselle me ve Rekabet”, Uluslararas Rekabet Sürecinde
Türkiye, M. Faysal Gökalp ve C. Yenal Kesbiç (Ed.), Kstanbul: Beyaz Yay nlar , 2005.
ERKLMEZ, M. ve KUMCU, E., Ekonomi Politikas , Kstanbul: Om Yay nevi, 2000.
KÜÇÜKALTAN, G., “Turizm Sektöründeki Te viklerin Çevresel Etkileri”, 1. Çanakkale Turizm Biyenali, Çanakkale: Dünya Turizm Örgütü Yay nlar Dairesi, 5-7 May s 2005.
KÜÇÜKTÜRKMEN, G.U. “Te vik Politikalar ve Do)rudan Sermaye Yat r mlar , Sektörlere Etkileri ve Etkilerinin K yaslanmas Üzerine Bir Ara t rma”,
http://www.turizmdebusabah.com/extras/tesvik_arastirma.doc, ss. 1-15, (Eri im Tarihi: 31.05.2004)
MARCOUILLER, D.W., KIM, K.K. ve DELLER, S.C., “Natural Amenities, Tourism and Income Distribution”, Annals of Tourism Research, 2004, 31(4): 1031-1050.
MODESTE, N.C., “The Impact of Growth in the Tourism Sector on Economic Development: the Experience of Selected Caribbean Countries”, Economia Internazionale, Vol 48: 375-385.
OLALI, H. ve TKMUR, A., Turizmin Türk Ekonomisindeki Yeri, Kzmir: Ofis Ticaret Matbaac l k, 1986.
ÖZBEY, F.R., “Sustainable Tourism Development in Globalization Progress”, International Scientific Conference, Book: 4, Varna 1-3, 07/2002: 135-150. ÖZDEMKR, G., “Globalle me, Turizm Üzerine Etkileri ve Türkiye”, 1. Çanakkale Turizm Biyenali, Çanakkale: Dünya Turizm Örgütü Yay nlar Dairesi, 5-7 May s 2005.
PAKSOY, S. “Bölgesel Kalk nmada Turizmin Rolü ve Önemi (Güneydo)u Anadolu Bölgesi- GAP Örne)i)”. III. Uluslararas Türk Dünyas Sosyal Bilimler Kongresi, 05-09 Haziran 2005, Cilt: II, Sayfa: 1046-1057, Celalabat-K rg zistan.
RYAN, C., “Limits to Globalization- a Review of ‘Globalization and Tourism’”, The 46th Congress of the International Association of Scientific Experts in Tourism (AIEST), Rotorua, New Zealand, September 1996. SARIGERPKL, G., “Küreselle me ve Çok Uluslu K letmelerin Çal ma Kli kilerine Etkileri”, Dokuz Eylül Üniversitesi S.B.E. Dergisi, Cilt 6, Say 1, 2004: 147-157.
SEYKDORLU, H., Uluslararas 'ktisat Teori Politika ve Uygulama, Kstanbul: Güzem Yay nlar , Geli tirilmi 14. Bask , 2001.
STIGLITZ, J.E., Küreselle me Büyük Hayal K r kl , (Çev: A. Ta ç o)lu, D. Vural), Kstanbul: Plan B yay nc l k, 2004.
TURKZM BAKANLIRI, Turizmde Alt n Dönem, Ankara: Turizm Bakanl ) Yay n , 2002.
UYSAL, Y., “Küreselle me ve Türkiye Tar m n n Rekabet Gücünün Artt r lmas na Yönelik Öneriler”, Uluslararas Rekabet Sürecinde Türkiye, M. Faysal Gökalp ve C. Yenal Kesbiç (Ed.), Kstanbul: Beyaz Yay nlar , 2005. YAP, H.T., “Attempts at Integrated Coastal Management in a Developing Country”, Marine Pollution Bulletin, 32 (8-9), August-September 1996: 588-591.
YÜCEOL, H.M. ve DORAN, N., “Türkiye’de Turizm Te viklerinin Ekonomik ve Mali Analizi”, 1. Çanakkale Turizm Biyenali, Çanakkale: Dünya Turizm Örgütü Yay nlar Dairesi, 5-7 May s 2005.
YILDIRIM, J. ve ÖCAL, N., “Tourism and Economic Growth in Turkey”, Ekonomik Yakla m, 15 (52-53), 2004: 131-141.
WUNDER, S., “Ecotourism and Economic Incentives — an Empirical Approach”, Ecological Economics 32, 2000: 465-479.
www.wto.org.08.11.2005. www.turizm.gov.tr. 16.11.2005.
