MÜLAZIM-I EVVEL MEHMED NAZIF EFENDI'NIN
CONKBAYIRI'NDA ~EHIT DÜ~Ü~Ü VE BUNA ILI~KIN
MUSTAFA KEMAL (ATATÜRK)'~N BIR MEKTUBU
Dr. KEMAL AR~~Olgular ve belgeler, -ku~kusuz- kendi ba~lar~na tarihi olu~turamazlar t; onlar~~ tarih biliminin süzgecinden geçirecek olan tarihçidir; ama, tarihçi-nin yapt~~~~ binada harc~~ ve tu~lalar!, olgular ve belgeler de~il midir? Ta-rihçi, tarihsel olaylar~n aç~klanmas~na yarayacak nitelikteki belgelere ula~ma ve onlar~~ tan~k olduklar~~ olaylar hakk~nda sorgulama amac~n~~ sürekli ola-rak ta~~r; oysa, sözkonusu belgeler, tarihsel olaylar~~ aç~klamaya yarar bilgi-ler yan~nda, tarihin olu~um biçimi üzerinde rol oynam~~~ önemli ki~ibilgi-lere ait olma gibi, "manevi" bir de~er de ta~~yorsa; tarihçi, hem bilimsel sor-gulaman~n gere~i hem de -büyük adamlar~na sahip ç~kmak zorunda olan toplumunun bir bireyi olarak- karanl~kta kalm~~~ bir belgeyi gün ~~~~~na
ç~-karmak gibi, iki yönlü sorumlulu~u ayn~~ anda duyuyor demektir.
Bu yaz~n~n konu edindi~i belge, Çanakkale Sava~lan'n~n önemli bir evresinde, 8 A~ustos 1915 (R. 26 Temmuz 1331) tarihinde, Conkbay~-n'nda, Mare~al Fevzi Çakmak'~n karde~i Mülâz~m-~~ evvel Mehmed Nazif Efendi'nin ~ehit dü~mesi üzerine, o gün Anafatalar Grubu Kumandanl~-~~'na atanm~~~ olan Miralay Mustafa Kemal'in, yine Çanakkale savunma-s~nda görev yapan 5. Kolordu Kumandan~~ Mirlivâ Fevzi Pa~a'ya yazd~~~, g Eylül 1915 (R. 26.6. ~~ 331) tarihli mektubudur.
Çanakkale Sava~lan'n~n yap~ld~~~~ yerleri gezenler, orada, Çanakkale destan~n~~ yaratan kahramanlardan günümüze kalan y~k~k-dökük mezarlar kar~~s~nda, vatan u~runa canlar~n~~ veren ~ehitlerin an~s~na, göze dokunur bir mezarta~~~ bile dikilememi~~ olmas~n~n ac~s~n~~ yüreklerinde duyarlar2. Çanakkale savunmas~nda, -Mustafa Kemal'in mektuptaki deyimiyle- "mil-let ve memleketin hayat ve memat noktas~ " olan Conkbay~ n'nda 3, Türk
Kurtu-lu~~ Sava~~'n~n büyük komutanlar~ndan Mare~al Fevzi Çalcmak'~n karde~i
' E. H. Carr, Tarih Nedir?, (Çev. M. Gizem Gürtürk), ~stanbul, ~ 98o, s. 27.
2 Bkz. Burhan Göksel, "Hat~ra ve Misalleriyle Askeri Tarihin Milli E~itim ve Kültürdeki Yeri ve Önemi", Bu:na Askeri Tarih Seminen' (Bildiriler IV), Gn. Kur. yay.,
An-kara, 1934, 44 S.
Mehmed Nazif Efendi'nin an~s~na dikilen an~tmezan gördüklerinde, "Çak-malczadder» ailesinin Çanakkale gibi "çiçekleri hillâ kan rengi açan' bir yer-de yer-de ~ehit vermi~~ olduklar~n~~ hayranl~kla ö~renmi~~ olurlar'. Ama Meh-med Nafiz Efendi'nin ne zaman ve nas~l öldü~üne ili~kin sorular kar~~s~n-da, onun mezar ta~~nda yer alan "26 Temmuz 1915" tarihinde, "...bölü~ünün önünde süngü hücumu ile dü~man siperkrine at~ld~~~~ s~rada", ya da, Mare~al Fevzi Çakmak'~n, ölümünün 25. y~ldönümü dolay~s~yla bir gaze-tede yay~nlanm~~~ an~lannda belirtildi~i biçimiyle, "...iiste~men rütbes~:yle Mustafa Kemal Pa~a'n~n emrinde sava~~rken bu s~rada ~ehitlik rlitbesine eri~t~~i"6 gibi gerçek, yangerçek ve yanl~~~n biraraya gelmesinden olu~an bir bilgi demetiyle yetinmek durumunda kal~rlar. Sözkonusu an~tmezann çevresin-de, Conkbay~n gibi kanla yo~rulmu~~ bir tepeçevresin-de, onbinlerce vatan çocu~u-nun, mezarlar~~ yaln~zca vatan topra~~~ olan sonsuz uykular~nda, "hür ve me-sut" uyumakta olduklar~n~~ dü~ündülderinde, asl~nda bu tür yanl~~lann pek de o kadar önemli olmad~~~n~n fark~na var~rlar.
Oysa, 8 Eylül 1915'te, Anafartalar Grubu Kumandan~~ Miralây Mus-tafa Kemal'den, 5. Kolordu Kumandan~~ Mirlivâ Fevzi Pa~a'ya, Mehmed
Nazif Efendi'nin ~ehit dü~mesi üzerine yaz~lan "tdziy1," mektubundan ve
bu mektubun alt lasm~na, herhalde dönemin askeri makamlannca dü~ülen künyeye ili~kin not ve rakamlardan hareket edince; onun gerçekte hangi tarihte ve nas~l ~ehit dü~tü~üne ili~kin bilgiler ediniyor ve bu arada
' Vehbi Tanfer, "Çanakkale (~iir)", Batmayan Güne~, ~.y., t.y., s. 15.
5 Limnili Dervi~~ Kaptan'~n o~lu olan Tophane khtiplerinden Ali S~m Efendi'nin,
Var-nal~~ Müftü Hac~~ Bekir Efendi'nin Hasane Han~m'la evlili~inden birisi k~z be~~ çocu~u dünyaya gelmi~ti: Fevzi, Muhtar, Nazif, Sami ve Nebahat... Ali S~m Efendi, Osmanl~~ Or-dusu'nda subayd~. Albay iken Medine'de ölmü~, orada gömülmü~tü. Müftü Hac~~ Bekir ise, Kuleli Vak'as~na kat~lm~~, bir süre Kuleli Askeri Idadisi'nin zindan~na at~lm~~t~~ (Kuleli Vak'as~~ için bkz: Ulu~~ I~demir, Kuleli Vak'as~~ Hakk~nda Bir Ara~t~rma, TTK yay., Ankara,
~ 937); Takmakzadeler" olarak bilinen bu ailenin bireyleri, vatan savunmas~~ u~runa büyük
u~ra~~ göstermi~, can verip kan dökmü~lerdir. Fevzi Bey, Türk Kurtulu~~ Sava~~'n~n büyük komutan~~ Mare~al Fevzi Çakmak't~r. Muhtar Bey, Balkan Sava~lar~~ s~ras~nda, 1912 y~l~nda, MülLz~m-~~ evvel iken, Manast~r'da ~ehit dü~mü~tür. Sami Bey, Askeri Rü~tiye'de, "Baytar ve Eczac~lik . bölümünün `s~n~f-, mahsus' k~sm~nda okurken, 17 ya~~nda vefat etmi~tir. Nebahat
Han~m ise, uzun bir ömür sürmü~tür. Çakmakzadeler'in aile ~eceresi hakk~nda en doyuru-cu bilgi için bkz. Adnan Çakmak, "Mare~al Çakmak'~n Hat~ralar~", thimyet, (Haz: Murat Serto~lu), 15 Nisan 1975; bu yaz~~ dizisi 12 Nisan 1975 günü ba~lam~~~ ve May~s ay~na
ka-dar devam etmi~tir; ayr~ca bkz: Sinan Omur, Büyük Mare~al Fevzi Çakmak'm Askeri Dehas~, Siyasi Hayat~, 2. bask~, Istanbul, 1965; yine bkz: Nusret Baycan, "Mare~al Fevzi Çakmak", Atatürk Ara~t~rma Merkezi Dergin; VI/I6 (Kas~m 1989), ss. 178-179.
MÜL.AZIM-1 EVVEL MEHN1ED NAZIF EFENDI 453 Mustafa Kemal Atatürk'e ait, kendi el yaz~s~yla kaleme ald~~~~ bir mektubu da görüp-tan~m~~~ oluyoruz'.
Sofya'da ate~emiliter iken, Telcirda~'da "d~rdest te~kil" bulunan 19. F~r-ka'y~~ çok k~sa bir zamanda düzene koyan ve ltilaf Devletleri'nin Çanakkale Bo~az~'n~~ geçmeye dönük giri~imlerinin ortaya ç~kmas~~ üzerine, yaln~zca 57. Alay' ile Maydos'a hareket eden Mustafa Kemal', Ar~burnu cephesin-de, üstün bir cesaretle adeta destanlar yaratm~~t~!. I°. 6 A~ustos 1915'te (R. 24 Temmuz 1330 dü~man~n genel bir sald~r~ya geçi~i ve bu sald~r~n~n 6-7 A~ustos gecesi ola~anüstü artmas~~ kar~~s~nda, "kumandanlardan ve
zabilan-dan" her zamankinden daha çok "fevkalâde intibâh" ve mesâi-i fedakârâne"
is-teyen Mustafa Kemal, bu görevinde 8/9 A~ustos 1915 tarihine kadar kal-m~~t~r. O zamanki Anafartalar Grubu Kumandan~'n~n" Conkbay~n'n~~ ele geçiren dü~man sald~r~lar~n~~ k~rmak amac~yla, 8/9 A~ustos gecesi bir sal-d~r~~ yap~lmas~~ dü~üncesine, askerin yorgunlu~u ve arazinin tan~nmad~~~~ gerekçesiyle kar~~~ ç~kmas~~ ve o anki durumun da pek kar~~~k ve tehlikeli bulunmas~~ nedeniyle, grup kumandan~~ görevinden al~nm~~; bizzat Mustafa Kemal, mevcut kuvvetlerin kendi "taht-t kumandasma» verilmesinden ba~ka çare kalmad~~~n~~ 5. Ordu Kumandan~~ Liman von Sanders'e telefonla ilet-mi~~ 12; bu geli~melerin sonunda, 8/9 A~ustos gecesi geç vakitlerde, Anafar-
Mare~al Fevzi Çakmak'tan, ye~eni Adnan Çakmak'a intikal eden bu mektubun bir kopyas~n~, hocam Vehbi Tanfer arac~l~~~yla elde ettim. Adnan Çakmak, Mare~al'in hat~rala-nn~~ sözkonusu gazeteye aktar~rken bu mektup da latin harflere çevrilmi~~ biçimiyle yay~nlan-m~~t~r. Fakat orijinal metindeki tarihlemeler, yan~larak aktanlm~~, alt k~sm~ndaki küçük not-lar da belirtilmemi~tir. (Bkz. HurnYet, 12 Nisan ~ 975);oysa bu notlar ve tarihler, Nazif
Efen-di'nin an~tmezann~n ba~~na dü~ülen yanl~~~ ölüm tarihini düzeltmemize, nas~l ~ehit dü~tü~ü sorusuna yan~t bulmarn~za yeterli oluyor.
Bu alay~n bütün subay ve erleri Çanakkale Savunmas~nda ~ehit olmu~lard~r.
Mustafa Kemal, Anburnu Muharebeleri Raporu, (Haz. Ulu~~ i~demir), T11( yay., An-kara, 1986, S. 5-6.
12 Mustafa Kemal bu muharebelerin raporunu bir defter halinde kaleme alm~~t~r. bkz:
a.g.e.; yine onun, bu muharebelerle ilgili olarak Ru~en E~ref (Unaycl~n) ile yapt~~~~ söyle~i
(28 Mart 1918), Milli M~crnua n~n Çanakkale özel say~s~nda yay~nlanm~~; ayn~~ söyle~i daha sonra kitap halinde de bas~lm~~t~r: bkz. Ru~en E~ref, Anafartalar Kumandan~~ Mustafa Kemal
Re Mülakat, ~stanbul, 1930; Anburnu cephesinde büyük hizmet ve gayretleri görülen ~ehit
ve gazilere, Mustafa Kemal'in ~ükran duygular~n~~ bildiren günlük emri: "...Kumanda
eyledi-~im bütün k~taat, zabitan ve efrad~~ yegan yegan takdir ederim. Bu maksad-~~ ulvi u~runda
kahrama-nane b~r suretde feda-y~~ can eden mukaddes ~uhedam~z~~ ilmi* ve ebedi bir hiss-i hürmet ve ta 'zim ile yad ve erva h-~~ mulcaddeselerine fatihalar ithal ile ~efahatlerinden istim~lat ederim_ 'bkz: A. R~za
özkul, "Kaymakam Mustafa Kemal ve Anburnu", Belleten, XX/8o (1956), s. 618. " Fevzi Bey (Mare~al Fevzi Çakmak de~il).
12 Ma. Ulu~~ ~~demir, "Atatürk'ün Anafartalar Muharebelerine Ait Hat~ralar~", Belle-
talar Grubu Kumandanl~~~na, Miralay Mustafa Kemal getirilmi~tir". Üç gün üç gece devam eden muharebeler onu uykusuz koymu~, yorgunluk-tan biticin bir duruma dü~ürmü~tür. Raporunda bu durumu ~u biçimde dile getirir: "Adeta hasta bir halde idim. Zaten üç-dört aydan beri Anburnu
Cep-hesi'nin kanl~~ muharebatz beni o kadar yormu~,o kadar zay~f dii~ürmü~~ idi ki, bu son günlerin yorgunlu~u olmasayd~~ da, gene hasta denecek bir halde idim"".
A~ustos 1915 tarihi, Çanakkale Sava~lan'n~n en kanl~~ evresini olu~tu-rur-15. Conkbay~n da, bu kanl~~ çarp~~ma evresinin sahneye kondu~u yer olmu~tur. Bu süre içinde, birara ~tilaf Kuvvetleri lehine kazan~l~r gibi olan sava~, Anafartalar Grubu Kumandanl~~~na getirilen Mustafa Kemal'in e~-siz gayretleri sonucu, Türkler lehine dönmü~tür.
7 A~ustos 1915 günü, sabah~n erken saatlerinde dü~man gemilerin-den, "azami bir faaliyette" topçu ate~i ba~lam~~t~r'''. 8 A~ustos günü de,
"tasviri mümkün olmayan bir ~iddetle" Anbumu m~nt~kas~ ndalci obüs ve sahra
toplanyla ve A~~ldere aç~klar~ndaki harp gemileriyle Conkbay~n ate~~ alt~na al~nm~~t~r'''. Conkbay~n, Gelibolu yanmadas~na egemen olunacak kilit nokta rolündeydi. Ingilizler, Conkbay~n'n~~ ele geçirirlerse, rahatl~kla bo~az~~ tuta-caldann~~ dü~ünüyorlard~. Bu amaçla ~ngiliz topçusunun yapt~~~~ haz~rl~ k ate~i o kadar etkili olmu~tu ki, siperlerinde, ba~lar~na ya~an bu cehennem ate~i alt~nda bannamayan ve oldukça a~~r kay~plar veren Türk birlikleri, önce tepenin üzerine çekilmi~, burada da yo~un top mermileri alt~nda kalm~~lard~~ 18. Yeni Zelendall askerlerden olu~an Ingiliz birlikleri, gemile-rinden aç~lan top ate~leriyle Conkbay~n s~rtlan dövülür, Türk siperleri hal-laç pamu~u gibi savrulurken, ba~lar~~ üzerinden a~~rtma an~lanyla Türk si-perlerini döven top mermilerinin olu~turdu~u ~emsiye alt~nda, pek önemli bir direni~le kar~~la~madan Conkbay~n'na do~ru ilerliyorlard~. Oglander yap~t~nda: "Sanki bu korkunç tepe gö~stinii açm~~~ bekliyormu~~ gibi, Türk
taraf~n-dan hiç bir tüfek ate~i gelmiyordu"demektedir 9.
13 Bkz. A.g.y., ss• 40-4 1 •
A.g.y., S. 42; ayr~ca bkz. Fahrettin Altay, «Çanakkale Sava~~ 'n~n Ilk Günlerinde Mustafa
Kemal (Agaltirk)», Belleten, XX/8o (1956), ss. 605-607; yine bkz. A. R. C~zkul, a.g.y., ss. 609- 6 ~~ 7.
Aynnoll olarak bkz. U. I~demir, a.g.y., ss. 35-82, yine bkz. C. F. Aspinal-Oglander,
Biiyiik Harbin Tarihi Çanakkale -Gelibolu Askeri Harekat~-, C. II, Gn. Kur. yay., Ankara, 194o, SS. 121-322.
16 Bkz. U. l~demir, a.g.y., S. 32. A.g.y., s. 35.
18 Bkz. Fikret Günesen, Çanakkale Sava~lar~, Istanbul, 1986, s. 262.
MÜLAZIM-I EVVEL MEHMED NAZIF EFENDI 455 Öncü Ingiliz birlikleri, topçu ate~inin deste~inde kolayca Conkbay~n tepesine ç~kt~lar. Top merrnileri kar~~s~nda sa~~ kalabilen Türk askerlerini, önemli bir mukavemetle kar~~la~madan kolayca ~ehit ettiler20. Tepeye ç~-kan Ingiliz birlikleri, orada siper kazmaya ba~lad~lar. Gün a~ard~~~nda, Anzak siperlerinin kar~~s~ndaki Türk mevzilerinin gerisinde bulunan yollar, geçitler görünüyordu. Ileride, Ingiliz Çanakkale Ordusu'nun hedefi olan Bo~az sular~~ parl~yordu. Art~k son bir hamleyle, zafer, Ingiliz askerlerinin süngülerinin ucunda gibiydi 2'.
O gün, Conkbay~n'ndaki durum karmakar~~~k bir biçim alm~~, her iki taraf~n mevzileri birbirine girmi~, pek çok Türk askeri ~ehit olmu~tu. Conkbay~n'na uzakta, 18o rak~ml~~ tepenin üstündeki karargâh~ndan Conk-bay~n'n~~ gözetleyen ve henüz Anafartalar Grubu Kumandanl~~~'na getiril-mi~~ olan rg. F~rka Kumandan~~ Miralay Mustafa Kemal durumun
karma-~~kl~~~n~~ görüyor, endi~elere kap~l~yordu. Kendisine ula~an raporlarda: "~~~
kar~~~kt~r, vaziyet fenadn... tabitan~n küllisi ~ehit ve yaral~chr» deniliyor- du 22. Haberle~me kesilmi~, cephedeki taburlann, birliklerin askerleri birbi-rine kan~m~~, emir-kumanda zinciri bozulmu~tur. O'nun deyimiyle, "umum kumandanlarda büyük bir asâbiyetin htiktimferma" oldu~u anla.~~lm~~t~~ 23.
Mustafa Kemal an~lannda: «180 rak~ml: tepe civar~nda bulunan karargiih~m-dan, Conkbay~n ve civar~nda tarafeynin kan~t~~~nt görüyordum. Conkbay ~n istika-metinden benim karargâhtm istikametine piyade mermi/eri geliyordu. Hatta, karar-gâh mensubininden vurulanlar oldu~u haber verildi" demektedir24. Conkbay~-n'n~n dü~man eline dü~üp dü~medi~inden tereddüt içinde olan Mustafa Kemal, Istihkâm Taburu Kumandan~~ Binba~~~ Ismail Hakk~~ Bey'den, dü~man~n Conkbay~n'nda siper kazmaya devam etti~ini, siperlerin içinde dü~man "e/rad:nin» gezmekte ve kum torbalar~~ yerle~tirmekte olduklar~n~~ haber alm~~t~~ 25.
Tepeye ç~kan Ingilizler için zafer, çok k~sa sürdü. Durumun önemini kavrayan Türk birliklerinin iki taraftan birden ate~i, dü~man ilerleyi~ini durdurdu. Türkler toplarla ve tüfeklerle son güçlerini kullanarak tepeye yüldendiler. Bu kanl~~ çarp~~malarda, her iki taraf da adeta erimekteydi 26.
20 Bkz. F. Günesen, a.g.r., s. 262; yine bkz. Oglander, a.g.e., s. 206.
21 Oglander, a.g.e., 206. 22 U. ~gdemir, a.g.y., s. 36. 23 A.g.y., s. 36, 37. 21 A.g.y., s. 36. " A.g.y., s• 40' 26 Bkz. F. Günesen, a.g.e., s. 2.53.
Tepede bulunan 25. ve 64. Alaylar büyük yararl~klar gösterdiler. 64. Alay~n komutan~~ Servet (Yurdatapan) Bey'di. 25. Alay'~n komutan~~ yara-lanm~~, daha sonra her iki alay birle~tirilerek, Servet Bey'in emrine veril-mi~ti 2'. ~~te, 5. Kolordu Kumandan~~ Mirlivâ Fevzi Pa~a'n~n karde~i, Mülâz~m-~~ evvel Mehmet Nazif Efendi, 64. Alay'~n 2. taburunda, bölük
komutan~~ olarak görev yap~yordu. Bu durum, Mustafa Kemal'in Fevzi
Pa-~a'ya yazd~~~, 8 Eylül 1915 tarihli, Mehmet Nazif Efendi'nin ölümüyle il-gili "ta ' ziye" mektubunun alt~na, herhalde dönemin askeri makamlannca
dü~ülen; Mare~al Fevzi Çakmak'a ait hat~ralann yay~nland~~~~ yaz~~ sensin-de sensin-de, tarihleri yanl~~~ okunmak suretiyle verilen latin harfi kopyas~nda her nas~lsa gözden kaç~r~lm~~ o_ 1 an 29 "64 y2t I k miiIiiztm-: evveli Mehmed Nazif Efendi" notundan anla~~lmaktad~r. Çünkü "y", `Alay'; "t", 'Tabur', "k" ise 'bölük" sözcülderinin k~salt~lm~~~ simgeleri olarak belgeye dü~ülmü~tür.
~~te, 8 A~ustos günkü o büyük mücadelede, 64. Alay'~n 2. taburunun yazg~s~~ pek ac~~ olmu~tur. Daha önce de Anburnu Cephesi'nde, Mustafa Kemal'in ba~latt~~~~ taarruza kat~lan 64. Alay'~n 29, de~i~ik harp günlükle-rindeki 8 A~ustos 1915 tarihli hareketine bak~ld~~~nda, bu alay~n 2.
tabu-runda birlik kumandan~~ olarak görev yapan Mehmed Nazif Efendi'nin na-s~l ~ehit dü~tü~üne ili~kin soruya da, büyük ölçüde ~~~k tutulabilmektedir.
Dü~man ilerleyi~i kan ve cesetle durdurulduktan sonra, 64. Alay'~n 2.
taburu, süngü takt~nlarak hücuma geçirildi. Dü~man siperlerine bu tabu-n~n yak~nl~~~~ be~-on ad~m kadard~. Hücuma kalkan erler, bir-iki ad~m at-m~~lard~~ ki, kar~~~ taraf korkunç bir ate~e ba~lad~. 2. tabur yo~un ate~~
al-t~nda fazla ilerleyemedi. Askerler yere yatarak kar~~l~k vermek durumunda kald~lar. Yaln~z bir-kaç bombac~n~n att~~~~ bombalarla, tepe hatt~~ üzerinde, çukurlarda bulunan dü~man~n 15-20 eri yokedilebilmi~ti 30. Çanakkale Sa-va~lan'nda bu sald~nyla ünlenen 64. Alay'~n 2. taburunun subay ve asker-leri, korkunç bir h~zla adeta eridiler. Bu sald~r~~ s~ras~nda, 19. F~rka Ku-mandan~~ olan ve henüz Anafartalar Grubu Kumandanl~~~'na getirilmemi~~ olan Miralay Mustafa Kemal, 18o rak~ml~~ tepeden beri, Conkbay~n'nda olup-biten kanl~~ çarp~~malan izlemekteydi. O, kaleme ald~~~~ sava~larla
ünlü raporunda: "Conkbayin 'nda bulundurdu~um yaverim lâz~m-1 evvel
" A.g.e., s. 263.
28 Hürriyet, 12 Nisan 8975. 28 Bkz. F. Günesen, a.g.e., S. 154.
MOL:AZIM-I EVVEL MEHMED NAZIF EFENDI 457
Kciz~m Efendi'nin saat 5.30'da verdi~i maliimatta da, 64. Alay'm ikinci taburu-nun icra eyledi~i lir:kumda muvaffak olamad~~~~ bildiriliyordu" demektedir 31.
64. Alay'~n ikinci taburunda, bölük komutan~~ olarak görev yapan Müffiz~m-1 evvel Mehmed Nazif Efendi, 8 A~ustos 1915 (R. 26 Temmuz 1331) günü, böylesine yo~un ve kanl~~ çarp~~malar~n yap~ld~~~~ Conkbay~-n'nda birli~inin ba~~nda, süngü takarak hücuma geçti~i ve böylece Anzak-lar'~n ele geçirdikleri tepeden at~lmak istendi~i bir s~rada, 2. taburun bu sald~r~s~~ an~nda, birli~inin ba~~nda ~ehit dü~mü~tür32. Bu kanl~~ sald~r~lan uzaktan izleyen ve ayn~~ gün gece geç vakitlerde, Anafartalar Grubu Ku-mandanl~~~'na kendi iste~i üzerine getirilen Mustafa Kemal, Fevzi Pa~a'ya 8 Eylül 1915 günü bir mektup yazarak, karde~inin ~ehadet haberini bildir-mi~tir. O mektubunun bir yerinde, Nazif Efendi'nin ~ehit dü~ü~ü ile ilgili olarak ~unlar~~ demektedir: "~ehid-i ma~fur biraderiniz 26/5/331 (M 8 A~ustos
1915)'de millet ve memleketin hayat ve memat noktas~~ olan Conkbay~n'nda dü~ma-na at~lan st~ft~tun ilerisinde idi... Biraderinizin haber-i ~ehadeti bendenizi cidden müteessir ve girydn eylemi~tir".
Nazif Efendi ~ehit dü~tü~ünde evliydi ve bu evlilikten dünyada iki de çocu~u vard~: Adnan ve Müfide 33.
Bicz. U. I~demir, a.g.y., s. 40.
32 Kas~m 1915'te yay~n hayat~na ba~layan ve "Ahmet Ihsan ve ~ürekkfis~" matbaas~nda bas~lan Harp Mecmuas~, I. Dünya Sava~~'n~n de~i~ik cephelerinden haberler vermekte, Ah-met Refik, Abdülhak Hamit, MehAh-met Emin gibi, dönemin tan~nm~~~ tarihçi, edip v.b. ya-zarlannca, askeri, siyasi ve edebi konularda yaz~lar yay~nlanmaktayd~. Özellikle Çanakkale Sava~lan'yla ilgili olarak, son derece canl~~ ve dönemin teknik olanaklar~na göre, güzel ve kaliteli resimler, bu dergice yay~nlanm~~t~r (Ahmet Ihsan, Servet-i Ftinun dergisinin yay~nc~s~-d~r ve bu derginin say~lanndan birinde, o döneme göre, en ça~da~~ resim tekni~inin Türki-ye'ye nas~l getirildi~ini anlat~r. Bkz. Servet-i Fiinun, XXXIX/ ~~ 000. "Özel say~" (22 Temmuz 1326), ss. 178-180); sözkonusu dergide, önce »Ta~ayan ölüler", sonra da "Mübarek ~ehitleri-miz" ba~l~~~~ alt~nda, de~i~ik cephelerde ~ehit dü~mü~~ Türk subaylann~n birer küçük portresi verilmi~, portrenin alt~nda da, künyeleri ve ölüm tarihleri belirtilmi~tir. Nazif Efendi'nin de portresi ve sözkonusu bilgiler, Mübarek ~ehitlerimiz" ba~l~~~~ alt~nda verilmi~tir. Kal~n, uzun ve k~vnk b~y~k'', aç~k al~nt~~ foto~rafirun alt~nda ~unlar yazmaktad~r: `64. (Ala)y, 5. (bal~i)k Multiz~m-~~ emeli Nazif Efendi (25 Temmuz 1.331)"; Harp Mecinuas~", Y~l: II/17 (Mart 1333), s.
237; ayr~ca bkz: Metnin sonundaki resim.
" Nazif Efendi'nin o~lu Adnan Çakmak, 1330 (194) y~l~~ ~ubat~nda, Edremit'te dünyaya gelmi~ti. Babas~~ ~ehit dü~tü~ü zaman bir ya~~n~~ yeni tamamlam~~t~. Nazif Bey'in çocuklar~n~n yeti~mesiyle, Mare~al Fevzi Çakmak do~rudan ilgilenmi~tir. Adnan Çakmak, bir gazeteye amcas~~ ile ilgili an~lar~n~~ anlat~rken, bu konu üzerinde ~öyle duruyor: "...ben amcam Mare~al Fevzi Çalcmak't, az babam gibi bilirim. Onun da erkek evlad~~ olmad~~~~ 4ln...bit:yük amcam da Balkan Sava~~ 'nda ~ehit dü~tü~ünden...Çakmak ailesinin tek erkek çocu~u olarak ben bulu-nuyordum. Rahmetli amcam erkek evlat hasretini benimle giderdi~i için, bana kar~~~ her zaman tam bir baba ~efkati gösterir(di)...»; Hürriyet, 10 Nisan 1975.
Onun an~s~na, ~ehit dü~tü~ü Conkbay~n'nda, sahile hakim bir nokta-ya sonradan dikilen an~t mezarda, onun, 26 Temmuz 1915 günü, birli~i-nin ba~~nda dü~mana taarruza geçti~i s~rada ~ehit dü~tü~ü belirtilmi~tir. Verilen bu tarih yanl~~t~r; bu yanl~~l~k, herhalde, o y~llarda kullan~lan Ru-mi takviRu-mi, Miladi takvime çevirirken dü~ülen yanl~~tan kaynaklanmakta-d~r. Rurn~~ takvim ile miladi takvim aras~nda, 13 günlük fark vard~r; ayr~-ca, Rumi takvimdeki birinci ay, "Mart" ay~~ ile ba~lar. Mustafa Kemal, bu mektubunda Nazif Efendi'nin 26.5.1331'de ~ehit dü~tü~ünü belirtir ve Harp M~cmuanhda, Nazif Efendiye ait portrenin alt~na da, 26 Temmuz 1331 tarihi dü~ülmü~tür. Her iki tarihin de, miladi tarihe çevrilmesiyle bulunacak sonuç, 8 A~ustos 1915'tir. Zaten, 8 A~ustos günü, yukar~da an-lat~lmaya çal~~~lan askeri hareketler olmu~tur; bu hareketler de, 8 A~ustos gününü mant~kl~~ 'olar; kald~~ ki, 26 Temmuz 1915 günü, önemli bir askeri olay sözkonusu de~ildir. Bu nedenlerden ötürü, Nazif Efendi'nin an~s~na dikilen an~tmezardaki 26 Temmuz 1915 tarihinin, 8 A~ustos 1915 olarak de~i~tirilmesi, ku~kusuz ki gereklidir.
Miralay Mustafa Kemal, 8 A~ustos günü bu olaylar olup-bittikten sonra, çok geç saatlerde, gece yar~s~na do~ru Anafartalar Grubu Kuman-danl~~~'na getirilmi~tir. Mehmed Nazif Efendi ~ehit dü~tü~ü zaman O, henüz bu göreve atanmam~~~ bulunuyordu. Nevarlci, Nazif Efendi gibi bin-lerce vatan evlad~n~n ~ehit dü~tü~ü bu kanl~~ çarp~~malan uzaktan izlemi~, 5. Ordu Kumandan~~ Liman von Sanders'le yapt~~~~ telefon görü~mesi so-nunda bu görevi do~rudan do~ruya kendisi istemi~tir. Dü~man ise 1 o A~ustos günü ba~lat~lan pek kanl~~ bir sald~r~~ sonucu, Anafartalar Grubu Kumandan~~ Miralay Mustafa Kemal'in ola~anüstü gayretleriyle, Conkbay~ r~~ s~rtlar~ ndan aulabilmi~tir. Bu çarp~~malar~n fiili kumandan~, Mustafa Ke- mardir 34. O, 8 Eylül 1915 günü (R. 26.6.1331), 5. Kolordu. Kumandan~~ Mirlivâ Fevzi Pa~a'ya yazd~~~~ bir mektupla, karde~i Mehmed Nazif Efen-di'nin ~ehadet haberini bildirmi~~ ve ba~sa~l~~~~ dilemi~tir. O'nun bu mek-tubu kaleme ald~~~~ gün, kanl~~ muharebeler bitmi~, zafer Türkler'in
olmu~-tur. ~ki ay kadar sonra, 27 Kas~m 1915'te Mustafa Kemal, sa~l~k durumu-nun elvermemesi gerekçesiyle, Grup Kumandanl~~~'m Fevzi Pa~a'ya b~ rak-m~~, onun görevden ayr~lmas~ndan on gün sonra da, dü~man~n "ricat-~~
umumisi" gerçekle~mi~tir 35.
" Bkz. U. i~demir, a.g.y., ss. 44-88.
A.g.y., s. 84; yine bkz. U. ~~demir, "Atatürk'ün Anafartalar Grubu
MÜL;k7.1M-1 EVVEL MEHMED NAZIF EFENDI 459 O'nun Fevzi Pa~a'ya yazd~~~~ mektubun metni ~öyledir:
Anafartalar Grubu 26/6/331
Huzur-~~ Alilerine Muhterem Karde~im Pa~a Hazretleri,
23 Fi Temmuz sene 331 tarihli mektubunuzu dün ald~m. Hakk-~~ ki-zânemize izhâr buyrulan iltifat ve teveccühat~n~za arz-1 te~ekkür ederim.
Vatan-~~ mukaddesemizi çi~nemeye çal~~an hain dü~mana -ancak âli himmet arkada~lar~m~z~n istihkâr-~~ mevt eylemeleri sayesinde- iyi dersler verilmektedir. Vatan~~ tahlis için hün-1 hamiyyetlerini büyük bir ~evk ile iy-sar eden arkada~lar~m~n gayretiyle dü~man~n her nevi te~ebbüsât-~~ müstakbelesine mani olunaca~~~ hakk~ndaki itminan~m berkemâldir.
Ancak bu derecedeki âsâr-~~ fedakârinin istilzâm eyledi~i baz~~ ac~lara tahammülün zare~ri oldu~u zât-~~ alilerince de musaddakt~r. Bu zaruretin ilcaat~yla sizi duçar-~~ meyCisiyet edece~i tabi bulunan biraderinizin haber-i ~ehadeti bendenizi cidden müteessir ve giryân eylemi~tir.
~ehid-i ma~fur biraderiniz 26/5/33I'de millet ve memleketin hayat ve memat noktas~~ olan Conkbay~rfr~da dü~mana at~lan süffitun ilerisinde idi.
Teessürat~m~za bütün saffet ve samimiyet-i kalbiyemle i~tirak eder ve cenab-~~ haktan zât-~~ alilerine ve aile-i kederdidenize sabr-~~ cemil ihsan bu-yurmas~n~~ tazarrii ile arz-~~ meveddet ve muhaleset eylerim efendim.
Anafartalar Grubu Kumandan~~ M. Kemal
64. (Ala)y 2. t(abur) ~ . (bölü)k
Kemal iri ,..- \--• \ . -- ....v , •' 1 • \ • ..- (\ . )-', s , ‘ —
n -\ -
‘ •
, ° " - ,
\S•
:
.-\. -\ ‘ -k
, ) ' \ _ 3 J <‘ \ j\ -R •\
3,
)‘ \' \ _ 3 J <\‘ \) • \ . -';`\ • \ . • \"\ -\ '' ‘ . ,k• ‘ ,i ,, •-\ _ \` . . t ., ,»5 ~~ _].\ . , ( \ • \ . . \' -) . \''' \n ‘ \\, _,_-,
-\ -_:\ , .,
s•-:
.\ n
,- , '_) , • y , i _t, . -\ • -,, - s. ~~ ____\-k . ..., ,,% ••\.. ,.. . \ , r' - J\
--\
.)Mülâz~ m-~~ evvel Mehmed Nazif Efendi (Ol: 8 A~ustos 1915)
