TOKTAMIŞ ATEŞ
D
aha önceleri farklı alanlarda kalem oynatan ve yazdıklarını zevkle oku tan Hıfzı Topuz, şimdi aynı “bilgi lendirme" hedefini roman biçiminde suna rak, daha kolay okunma ve daha geniş bir kitleye yönelme yöntemini seçmiş. Önce “Meyyale”, daha sonra “Taif’te ö lü m ” ve nihayet “Paris’te Son Osmanlılar” başlıklı romanlarını, bu bakış açısı altında değer lendirmek gerekir.“Paris’te Son Osmanlılar”, bir “intihal” tartışmasına neden olduğu için değerlen dirmek istemiyorum. Ama Taif’te Ölüm, gerçekten çok keyifle okunan ve aynı deıe-cede öğretici olan bir roman. Zaten edebi-vat eleştirmeni olmadığım için, kitabın ede bi ;m açıdan değerlendirilmesi bana düşmez. Ama “Tarihe meraklı bir toplumsal bilim ci olarak”, öğretici yanı üzerinde biraz dur mak istiyorum. Yani Mithat Paşa’nın yaşa mı ve öldürülmesinin bize öğretmesi gere kenler üzerinde...
1822’de doğan Mithat Paşa, Hafız Meh met Eşref Efendinin oğluydu, ilk adı Ah met Şefik idi.
Küçük yaşlarında Kuran eğitimine baş ladı. 10 yaşında Kuran’ı hatmetti ve Hafız Şefik ünvanını kazandı. Zaten bir süre son ra, henüz 13 yaşındayken Divan-ı H üm a yun (Başbakanlık) kalemine memur olarak alındı. Örada kendisine, Mithat Efendi adı verilecektir.
Mithat Efendi, bir yandan Divan-ı H ü mayun kalemindeki memuriyetini sürdü rürken, bir yandan da Fatih Medresesi’nde, Arapça, Farsça, Mantık, İslam H ukuk vb. gibi konularda eğitimini sürdürecek ve Î840’da, henüz 18 yaşındayken Sedaret Mektubi Kalemi (Başbakanlık Yazı işleri) üst düzey görevlileri arasına katılacaktır.
Daha sonraki yıllarda Mithat Efendi’yi Şam, Konya, Kastamonu gibi değişik kent lerde görüyoruz. Bir ara İstanbul’a atansa da, Anadolu ve Rumeli kentlerindeki gö revlerini sürdürecek ve İstanbul’a 1857’de geri dönecektir.
O sıralarda sadrazam Ali Paşa, bu genç memurla yakından ilgilenmekte ve önünü açmaktadır. Fakat Kırım Savaşı nedeniyle İstanbul’a gelen yabancı askerlerle ilişki kurmakta zorlanan Mithat Efendi, Batı dil leri ve Batı kültürü alanlarındaki yetersizli ğinin bilincindedir. Bu nedenle Ali Paşa’ya, kendisini bir dış göreve atamasını ya da gör güsünü arttırmak için göndermesini rica eder.
Ali Paşanın yönlendirmesi üzerine gitti ği Paris’te Mithat Efendinin ufku açılacak ve yönü belirlenecektir. Özellikle Paris’te, eski bir Osmanlı görevlisi Necmettin Efen di, Avrupa'nın geçirdiği ve geçirmekte ol duğu değişim ve dönüşümü kendisine an latacak ve kızı Meryem Hanım, Mithat Efendiye Fransızca öğretecektir.
Sadrazam Ali Paşa, 1858’de İstanbul’a dönen bu genç memurunu Meclis’i Valâ (Yüksek Meclis) başkâtipliğine atayacak ve Mithat Efendi 186Pde, henüz, rıenüz 29 yaşınday ken, vezir rütbesiyle Niş Valiliğine atana caktır.
tır. Gene aynı dönemde 1 iunaş
gazete çıkartacak, kuracağı “Yardım San dıklarıyla”, çiftçinin kendi kaynaklarıyla sağladığı kaynaktan düşük faizle borç alma sını sağlayacaktır. Bu proje daha sonra Zi raat Bankası’na dönüşecektir.
Mithat Paşa’nın Niş’teki bu başarılan üzerine Varna, Sofya, Rusçuk, Tımova ve Viden, “Tuna Vilayeti” adıyla birleştirile cek ve yönetimi Mithat Paşa’ya bırakıla caktır.
Mithat Paşa, 1868’de İstanbul’a döner. Sadrazam Ali Paşa kendisinden çok mem nun olduğu gibi, Sultan Abdülaziz de, Av rupa dönüşü uğradığı Tuna vilayetinin mer-kezlerinden çok memnun kalmıştır. Fakat Mithat Paşa’nın kafasında bambaşka bir proje vardır. Biri “Şurayı Devlet” kurmak
: vekille
ve sadrazam ve vekillerin karşısında bir de netim ve denge unsuru oluşturmak.
Hıfzı Topuz dan keyifle okunan bir roman
TaiTte Ölüm
Uzun yıllar yayımladığı araştırma kitaplarından tanıdığımız
Hıfzı Topuz, şimdilerde yazdığı romanlarla dikkati çekiyor.
Ali Paşa’yı bu konuda ikna eden Mithat Paşa, Sultan Abdülaziz’i de inandırarak 1968’de Devlet Şurası’nın açılışını yapar. 41 üyesi olan bu şuranın üyelerinden 2 8’i ' lüslü ' ~
Müslüman, 4’ü Rum, l ’i Bulgar ve 8’i Er- meni’dir.
Bu şuranın 1 yıl başkanlığını yapan M it hat Paşa, o bir yıl içinde hem ilk “sanayi mektebini” açacak, hem de Proudhon’un kredi sandığı projesinden esinlendiği. “Em niyet Sandığı’nı kuracaktır.
Fakat Mithat Paşa’nın şura başkanlığı fazla uzun sürmez. Zira kendini her zaman desteklemiş olan Ali Paşa’yla ters düşmüş tür. Sorun Mithat Paşa’nın her türlü
imti-Hıfzı Topuz
yaz sözleşmesini şuradan geçirmek isteme sidir.
Sorunun büyüyeceği belli olunca istifa eder ve Bağdat Valiliği’ne atanır. Tuna vila yetinde gösterdiği yöneticilik başarılarını burada da gösteren Mithat Paşa Bağdat’ta 3.5 yıl valilik yapar. Fakat Ali Paşa yerine sadrazamlığa getirilen Mahmud Nedim Pa şa ile ters düşünce, bu görevinden de istifa eder.
Ailesiyle birlikte İstanbul’a dönmek üze re H alep’e gelen Mithat Paşa’yı, tatsız bir sürpriz beklemektedir. Burada, Sivas’a sür gün edildiğini öğrenir ve tutuklanmak iste nir. Fakat daha sonra bu sürgün karan ge ri alınacak ve Edime Valiliği’ne atanacak tır. Bunun üzerine Edirne’ye gitmek üzere, İstanbul vapuruna biner.
M ithat Paşa’ya b ir sü rpriz Mithat Paşa İstanbul’dan Edirne’ye ge çemeden bir sürpriz daha yaşar ve M ah mud Nedim Paşa’yı azleden Sultan A bdü laziz, bu makama Mithat Paşa’yı getirir. H e nüz ellisine gelmemiş olan Mithat Paşa’nın bu ilk sadrazamlığı 2 ay 17 gün sürecektir.
Bu dönemde Mahmud Nedim Paşa’nın “ibretlik” bir sorgusu vardır ki, buna biraz aşağıda değineceğim ve devlet yönetimi mizde fazla bir şey değişmediğini göstere
ne Mithat Paşa’r ceğim. Fakat şimdi gene
yaşamının anahatlanna dönelim.
■"aşa mn Abdülaziz’le ters düştüğü için görevden alınan Mithat Paşa, 1873’te Adliye Nazırlı ğ ın a atanır ve 6 ay görev yapar. Daha son-
' ‘ " alilü
ra 3 ay Selanik Valiliği’ni görevini yürütür
ve daha sonra 1.5 yıl boşta kalır. Daha son ra, 1875’te gene Adliye Nazırı yapılır, fakat sadrazamlığa yeniden Mahmut Nedim Pa şa getirilince istifa eder.
Sultan Abdülaziz, artık dizginleri kaçır mıştır. Mahmut Nedim Paşa’yı sadrazam yapınca, medrese öğrencileri ayaklanır. Bu ayaklanma “Talebe-i Ulum Ayaklanması” olarak isimlendirilir ve tarihimizdeki ilk öğ renci hareketidir. Ürken Abdülaziz, M ah mud Nedim Paşayı azleder ye Rüştü Pa- şa’yı sadrazamlığa getirir. Mithat Paşa ye niden kabineye girer.
işin bu noktasında, tarihimizin ilk “hü küm et darbesini” görüyoruz. Sadrazam Rüştü Paşa, Ordu Kumandam H üse yin Avni Paşa, Mithat Paşa, Şeyhülis lam Hayrullah Efendi ve Kayserili. Ah met Paşa, Sultan Abdülaziz’i devirip yerine Murat Efendi’yi tahta çıkartma kararı alırlar. Bu karar başarıyla yaşa ma geçirilir ve Murat Efendi 93 gün oturacağı tahta çıkartılır.
Fakat Sultan Murat hastaydı. Ve ik tidarda olmanın getirdiği sorunlar, ra hatsızlığını iyice arttırdı. Abdülaziz’i deviren ekip, Sultan M urat’ı da tahttan alarak, yerine meşrutiyeti ilan etme ko nusunda söz veren Abdülhamit Efen di’yi tahta çıkarttı. Teşkilat-ı Esasiye’yi (anayasa) hazırlamak Mithat Paşa’ya düşmüştü.
Ânayasa’mn hazırlanması zor bir sü reçti. Özellikle Abdülhamid’e azil ve ' sürgün yetkileri veren 113. madde çok tartışıldı. Başta Namık Kemal olmak üzere, tüm “Jön Türkier” bu maddenin anayasaya konmamasını istiyorlardı. Fakat Mithat Paşa bu maddeyi koydu. (Aynı maddenin kendisine uygulanabi leceğini nerden tahmin edebilirdi ki?)
İkinci kez sadrazam lık Bu arada Sultan Abdülhamit, 31 Ağustos 1876’da tahta çıkmıştı. Sadra zam Rüştü Paşa da, aynı yılın 20 Ara lığında istifa edince, Mithat Paşa ikin ci kez sadrazamlığa atandı. Bu “atan ma”, sonun başlangıcıydı.
Gerçekten kısa bir süre sonra sadrazam lıktan azledilecek ve Brindizi’ye sürgüne gönderilecektir. Sürgünü boyunca Napoli, Roma, Ispanya, Paris’e gidecek olan Mithat Paşa, uzunca bir süre oturacağı Londra’ya gelecek ve daha sonra kısmı bir affa uğra yarak G irit’te oturmasına izin verilecektir.
Abdülhamit, Mithat Paşa’yı sürgüne gö türmekte olan izzettin vapuruna, Çekme ce açıklarında bekleme emrini verir. Eğer ciddi bir tepki olursa sürgün kararını geri alacaktır. Fakat hiçbir tepki doğmayınca, gemi yoluna devam eder.
Mithat Paşa, G irit’teyken affa uğrar ve Suriye Valiliği’ne atanır. Kısa bir süre son ra Aydın Valıliği’ne atanacak ve gene kısa bir süre sonra Sultan Abdülaziz’in öldürül mesiyle ilgili olarak tutuklanacaktır. Tutuk lanacağını anlayınca İzmir’deki Fransa Konsolosluğu’na sığınan Mithat Paşa, bek lediği dış ve iç destek sağlanamayınca tes lim olacak 1881’de toplanan Yıldız Mahke-topl mesi’nce idama mahkûm edilecektir.
Sultan Abdülhamit Mithat Paşa’nın ida mının çıkartacağı gürültüden ürkeder, ce zayı müebbet hapse çevirir. Amacı sürgün de öldürtmektir. Ve gerçekten gene İzzet tin vapuruyla C idde’ye ve oradan Taif’a gönderilen Mithat Paşa, burada 1884’te öl dürüldü. Öldüğünden emin olmak isteyen Abdülhamit, kafasının İstanbul’a getirilme sini istedi ve gözleriyle gördükten sonra ra hata erdi... 1951’de Taif’ten kemikleri alı narak Hürriyet-i Ebediye tepesine gömü len Mithat Paşa’nm kafatası yoktu.
ilginç bir yaşam... Kimi zaman gurur
ve-rici, kimi zaman hü- zünlendirici ve çoğu ıdürü-zaman düşündürü cü...
Hıfzı Topuz, bu il ginç yaşamı tüm ayrın tılarıyla gözler önüne seriyor. Ö hüznü yaşa tıyor ve düşündürü yor.
Taif’te öldürülece ğini anladığı zaman, ruhunun derinliklerinde duyduğu acıyı şöy le betimliyor:
“...Yabancı gazeteler yıllar boyu onun resmini yayınlamışlardı. Mithat Paşa, Os- manlı devletinde reformun, Batı’ya yaklaş manın, uygarlığın, insan haklarının simge si olarak görünüyordu. ‘La Presse Illust- ree’ gazetesi 1878 Ekim’inde onun resmi ni Avrupa’nın dört büyük liderinden biri olarak Bismarck, Gambetta ve De Freyci-net’nin arasında basmıştı. AvrupalIların kendisine büyük saygısı ve hayranlığı var dı, ama ne olmuştu sonra? Yıldız Mahke mesi idam kararı verirken Avrupa'nın b ü tün tepkisi sözde kalmıştı. Gazetelerde sü tun sütun yazılar çıkmıştı, ama neye yarar? H içbir devlet onun Taif e gönderilmesini önleııfemek için en ufak bir girişimde bulun mamıştı. Acı olan da buydu. Bunları düşün mek istemiyordu...”
Avrupa Mithat Paşa’yı kurtarmak için kı lını kıpırdatmamıştı ama, ölümü
duyuldu-e
zaman kıyamet koptu. Ancak bu tepki- artık çok gecikmiş tepkilerdi.Hıfzı Topuz’un Mahmut Nedim Pa- zlin den sonra ge
mayı betimlediği bölümleri çok ilginç bul-şa’nın ilk azlinden sonra geçirdiği soruştur dum . Zaman içinde pek de bir şey değişmi - yor galiba...
“...Mithat Paşa, ‘Mahmut Paşa’ dedi, ‘hakkınızda maalesef çok kötü bir dosya hazırlandı. Sizi buraya çağırmamızın nede ni şu: Bir süre önce Hazine borçlarınuı ödenmesi için ‘itibari Umumi Osmanlı Kumpanyası’ndan da on milyon lira borç almışsınız. Bu borcun alınmasına yardım eden Dobini adındaki bir bezirgana müka fat olarak yüz bin lira ödemişsiniz. Hazine defterlerinde öyle görünüyor. Oysa öyle bir adam ortada yok. Borç andlaşmasında da böyle bir komisyondan söz edilmiyor. Araş tırdık, bu paranın ödenmesini siz istemiş siniz. Söyleyin bakalım ne yaptınız bu pa ralan?..
...Mahmut Paşa, “Efendim, sayın Sadra zam hazretleri, ortada bir devlet sırrı var dır, açıklayamam.”
“Ne demektir devlet sim be adam? Sen kime yutturuyorsun devlet sırrım?”
“Muhterem Sadrazam Hazretleri, açıkla yamam, devletin yüksek menfaaderi ve im paratorluğun bütünlüğü söz konusudur...” Tartışmalar böyle sürüyor ve sonunda bu parayı taksitle geri ödemesine karar verili yor. Fakat Abdülaziz tarafından affediliyor. Belki de “Verdimse ben verdim kime ne...” demiştir.
Son mektup
ikinci eşi Şehriban’ın yazdığı ve Mithat Paşa’nm boğulduktan sonra üzerinden çı kan son mektup, günümüze kadar uzanan bir umut ve aydınlığı yansıtıyor:
“...Hiç unutulmadınız Paşam, her yerde insanlar sizden söz ediyor, ama seslerini du yamıyorsunuz. Bu suskunluk, çığlıkların, haykırışların, gümbürtülerin öncesindeki bir korku sessizliği. Bu sessizlik birgün pat layacak Paşam, hem de öyle bir padayacak ki, yeri göğü yıkacak. Yıldız Sarayı tozdan dumandan görülmeyecek. Sonra ortalık ay dınlanacak yavaş yavaş, güneş bu kez Ba- tı’dan doğacak Paşam. O güneşin doğaca ğını siz müjdelemiştiniz zaten...
...Bayrağı yetiştirdiğiniz gençler taşıya caklar. Ama siz onların önünde olacaksınız. Um udunuzu kesmeyin sakın. Sizi örnek alan nice insanlar yetişti ve daha nice insan lar yetişecek ve açtığınız nurlu yoldan iler leyecekler...”
“Taif te Ö lüm ”, çok ilginç bir kitap. ■
Taif te Ölüm / Hıfzı Topuz / Remzi Kita
beyi / 256 s. + 16 s. resim.
S A Y F A 8 C U M H U R İ Y E T K İ T A P S A Y I S U
