Başlık: NEVŞEHİR ~E NİGDE YÖRESİNDEN SAGLANANTOPRAK VE SU ÖRNEKLERİ İLE YEMLİK OLARAK KULLANILAN PATATES BİTKİsİNİN ÇEŞtTq KısıMLARıNDA NİTRAT VE NİTRtT DÜZEYLERİYazar(lar):YAVUZ, HidayetCilt: 41 Sayı: 1 DOI: 10.1501/Vetfak_0000001549 Yayın Tarihi: 1994 P

A. O. Yet. FQk. Du.lf. 41 O): 107-118 199.1

NEVŞEHİR ~E NİGDE YÖRESİNDEN SAGLANAN TOPRAK

VE SU ÖRNEKLERİ İLE YEMLİK OLARAK KULLANILAN

PATATES BİTKİsİNİN ÇEŞtTq

KısıMLARıNDA NİTRAT

VE NİTRtT DÜZEYLERİ

Hidayet Yavuz

Sezai Kaya!

Arif A1tıntaş~

Şaban Maraşlı

4

Nitrate and nitrite

levels in the soil, well water samples

and

various part s of potatocs

obtained from Nevşehir and Niğde

regions

Summary:

The aim of this stııdJ' was to detennine nitrate and nitrite

levels in soil and well water samples and leaf ıif polato, stem ~f potato and

po-!ato lised feedingstu1f.r in animals and obtained fmm

Nevşehir and N(~de

regi-ons. AnaLvsis wcre peıfıırmer{ totaly in siXfl' six samples consisting ıif twent;'

!wo water, sixteen .mils,nine

potatil leaı'es, nine slems of potato and !enpotato

samples. "Vitrate and nitrrite amounts in the samples were measııred

spectrop-hotometrically.

Nitrite

contenls in the potatoes,

:i!ems of potatoes, leaiJCSof

potatoes, soil andwell

water samples were as.follows:

0.41,9.34,3.78,2.14

and 0.045 ppm, respectivel)'. Nitrate content in these samples were delermined

as 317, 3070, 2860, 126 and 24.4 ppm, respecıil'e!)'.

It is condııded that nilrile levels in all samples and nitrate leveü in well

waler except one sanıple conlaining

i

68 ppm nitrate, was not high enough to

cause awte or chronic toxiciry in animals. lIowever, when feeding continuoıısly,

it is obvious that nitrate lei'cls in the variaııs parts of potatoes could be

hazar-dal/s to a'limal health.

Özet: Bu çalışmada N(~de ı'e NCi'şehir yöresinde

h(l)'va1zlarda yemlik

olarak kullanılan patates )'umrusıı, patates bitkisinin sap ve)'apraklan

ile

)'öre-1 Doç. Dr., A.Ü. Vd. FalL Farmakoloji ve Toksikoloji Anahilim Dalı, Ankara.

~ P:rof. Dr. A.Ü. Vet. Fak. Facmakoloji ve To:l(ı-ikoloji Anabilim Dalı, Ankara.

~ Prof. Dr., A.Ü. Vet. Fak. Biyokimya Anabilim Dalı, Ankara 4 Yanı. Doç. Dr., K.O. Vet. Fak. Biyokimya Anahilim Dalı. Ank.

ıun

H. YAVUZ - S. KAYA -- A. ALTINTAŞ - ş. ~\"rARAşu

den sağlanan içme sulan [,oetoprak iimeklerindeki nitrat ve hitrit düzqlerinin

ortaya konulması amaçlanmıştır. Bunun için 22' si su, lo' sı toprak, 9'u patates

yaprallı, 9'u patates sapı ve

i

O'u patates yıımmsıından oluşan 66 örnekde nitrat ve

nitrit mlalizi )'apıldı. Örneklerdeki nitrat ve nitrit dÜzf:)'lerinin

ö"lçiimiispektro-.fotometrik yöntemle gerçekleştirildi. Patates )"umrusu, sapı ve yaprağı ile toprak

ve su örneklerindeki nitrit

düzeyinin ppm olarak

sırasıyla

ortalama 0.41

9.34, 3.78, 2.14 ve 0.045

ppm' nitrat diizeyinin ise yine sıras!)'la ortalama

317, 3070, 2860, 126

ve

24.4

ppm oldıığu hesaplandı.

Analiz

edilen tüm örneklerde iilçiilen nitrit miktarlan

ile birisi hariç

(168 ppm nitrat içeren hir iimek) su örneklerindeki nitrat miktarlarının

hayvan-larda akııt vl!}'akronik 'ıitelikte bir etkiy)'ol

açabilecek

bO_Juttaolmadı<~ıgöriil-dü. Buna karşılık,

sürekli )'edirilmeleri durumunda, patates bitkisinin çeşitli

kısımlarındaki

nitrat dü::.eylerinin hqyvanlann sağlı.ğını olumsuz )'önde

etkile-)'ebilectk boyutta olduğu anlaşılmıştır.

Giriş

Doğal çevre

w

tüm canlılarda değişik yoğunluklarda nitrat ve nitrit bulunur. Doğal azot dolanımı na (atmosferik azot; toprakta nit-rat halinde tutulma; bitkisel protein sentezi; hayvansal ve bitkisel ar-tıklar halinde atılma; nitrat, üre ve amonyağa kadar parçalanma; ve bu durum esasta bitkisel ve hayvansal dokuları oluşturan azotlu maddele-rin kimyasal ve mikrobiyolojik etkilerle ayrışmaya uğramalarından ileri gelir (8). Bitkiler topraktaki azotu tümüyle değerlendiremezler; bu durum, toprak ve bitkiler yanında, bu kesimlerden geçen veya kay-naklanan yeraltı-yerüstü sularındaki azot yükünün gittikçe artmasına yol aça~'. Toprak, bitkiler ve sulardaki nitratı n diğer önemli bazı kay-nakları fazla miktarda azotlu madde ihtiva eden ve nitrifikasyon ola-yının aşırı ölçüde görüldüğü insan ve hayvan atık ve artıkları (3), endüstriyel artık ve atıklar, lağım suyu akıntıları (8, 29), petrol rafi-nerileri, yakıt endüstrisi ve benzerleridir. Endüstriyel gelişmeden coğ-rafi şartlara, insan ve hayvansal artık ve atıkların atılma şekli ve mik-tarına, tarımda verirrı.i artırmak amacıyla yapılan gübrelemenin dere-cesine, zirai mücadelede kullanılan yabani ot ilaeı tipine ve endüstri-triyel olarak azotlu maddelerin atılma durumuna göre yörede yetişen bitkiler, tarım ürü nleri, yerüstü ve yeraltı suları, topraktaki nitrat ve nitrit yoğunlukları çok geniş sınırlar içinde değişir. Öyleki, yetişkin bir sığırın yılda ortalama .10 kg'dan fazla, bir insanın da 5 kg'a yakın azot çıkardıkları bilinmektedir. Atılan bu. miktarın sadece

%

10'unnn ekili alanlara tekrar dönebildiği ve sadece

%

1-3'ünün bitkiler

tara-NEVŞEHİR VE Nİ(;DE YÖRESİNDE?\: SA(;LANAN TOPRAK... 109

fından alınabilir ~ekilde bulunduğu düşünülürse, azotlu maddelerden ileri gelecek çevre sorunlarının önemi kolayca anlaşılır (3, 19,31,32). Hayvanlar için esas tehlikeyi böyle yerlerde yetişen veya yetiştirilen yem bitkileri ve tarım ürünleri oluşturur (12, 14). Diğer yandan, kök-lerinde nitrat özürnlemesi yapabilen özellikle baklagiller ve yumrulu bitkiler yemlik olarak kullanıldıklarında hayvanlar için ciddi tehlike yaratabilirler (6, 19).

l'\itrat kendisi son derece güvenlidir; ama, su ve besin maddeleriy-le birlikte alındıktan sonra bir kısmı sindirim kanalından emilirken diğer bir kısmı da mikrobiyal kaynaklı enzimlerin etkisiyle sindirim kanalında amonyağa kadar (nitrat-nitrit-diazot oksit-hidroksilamin-amonyak) indirgenir. Yalnız, alınan nitrat miktarı fazla olduğunda, amonyağa indirgenme tepkimesi sınırlanacağı için, ara yerde oluşan nitrit iyonu yoğunluğu giderek yükselir; nitrata göre 5-ıo kez daha etkin veya zehirli olan nitrit iyonu sindirim kanalından hızla emilir (13, 30). Dolaşıma giren nitrit iyonu alyuvarları ve damar düz kasla-rını doğrudan etkiler; alyuvarlara giren nitTit iyonu klor iyonu ile yer değiştirir. Nitrit iyonu alyuvarlarda Iıemoglobini (Hb) methemoglo-bine (mHb) yükseltger. Bilindiği gibi, mHb'nin oksijeni bağlama ve taşıma yeteneği yoktur. Kan mHb düzeyi (Hb'ye göre)

%

5-10 ara-sında olduğunda ilk siyanoz belirtileri görülür; durum mHb şekillen-dikçe kötüleşiI'. Kan mHb oranı

%

50'yi aştığında, bilhassa etkin hay-vanlarda ölüm gelişebilir;

%

90-80 olduğunda ise doku oksijen açlı-ğından ölüm kaçınılmazdır (7,

iS,

18,24). Bilindiği gibi, Hb'nin mHb' e çevrilmesi vücutta her zaman meydana gelir; ama, ikincisinin mik-tarı diaforaz

i

ve Il'nin etkisiyle (15) normal sınırları (Hb'e göre

%

olarak atta 1.4; sığır, koyun ve keçide 0.85; köpekde 0.9; kedide 1.1; veya 100 mi kanda g olarak atta 0.19; sığır ve keçide 0.09; koyunda 0.1; köpekde 0.14; kedide 0.13) içinde tutulur (4). Nitrit iyonunun damar düz kaslarına doğrudan etkiyerek oluşturduğu genişleme sonu-cu gelişen sistemik arteriyel kan bası ncı nda düşme ve doku perfüzyo-nunda azalma mHb'eminin etkilerinin kötüleşmesine önder olur; kan basıncındaki düşme dolaşım yetmezliği sonucu gelişen sokdan ölüme yol açabilecek şiddette olabilmekted ir (I 5, 17). N itrat ve nitrit, yuka-rıdaki etkilerine ilaveten, hayvanlarda vitamin A ve iyot metabolizma-sının bozulmasına, verim ve canlı ağırlık kazancının düşmesine, yem-den yararlanmanın zayıfIamasına, bakar körlüklü yavru doğum sık-lığının yükselmesine ve benzeri etkilere de yol açabilmektedirlcr (5,

110 H. YAVUZ - S. KA YA - A. ALTINTAŞ ş. ~1ARAŞLI

Ülkemizin bir çok yöresinde olduğu gibi, ~iğde ve Nevşehir yö-resinde de yıllardır bakar körlüklü buzağı doğu~ sıklığının yüksek olduğu bilinmektedir. Bu durumun sebebinin ve boyutunun ortaya konulması için TÜBİTAK destekli bir çalışma (VHAG 899 numaralı proje) başlatılmıştır. Anılan projede sadece kan ve karaciğerde vita-min A ve karoten düzeyleri ile tiroid hormonu etkinlik testleri yapıl-maktadır. Yalnız, vitamin A ve tiroid hormonu metabolizmasındaki bozukluğun sebebi ve etkileşmelerin ortaya konabilmesi için yöredeki hayvanların beslenmesinde kullanılan yem, yem bitkileri ve suyun nit-rat ve nitrit düzeylerinin de bilinmesi gerekmektedir. Onun için, bu çalışmada, belirtilen proje kapsamında materyalolarak kuııanılma-yan ama proje elemanları nca yöreden sağlanan su ve toprak örnekleri ile hayvanlarda yemlik olarak da fazla miktarda kuııanılan patates yumrusu, sapı ve yapraklarının nitrat ve nitrit bakımından analiz edilmeleri ve sonuçların söz konusu projede elde edilen bazı bulgular-la birlikte irdelenmesi amaçlanmıştır.

Materyal ve Metot

Çalışmada Niğde ve Nevşehir yöresinden sağlanan 22'si su, 16'sı toprak, 9'ar patates yaprağı ve sapı ilc lO patates yumrusundan olu-şan toplam 66 örnekde nitrat ve nitrit düzeyleri yönünden analiz ya-pıldı. Analizler Sen ve Donaldson (25) tarafından önerilen spektro-fotometrik yöntemle gerçekleştirildi. Örneklerden nitrat ve nitrit özet-le 1. Hafif alkali su ile ekstre edildi ve ekstrenin kirlilikleri çinko sül-fatIa giderildi; 2. Temizlenmiş ve süzülmüş filtrata sulfanilamidle diazotizasyon ve :\-(I-naftil)-etilendiamin ile kenetleme tepkimesi vasıtasıyla önce nitrit düzeyi belirlendi; 3. Beııi hacimde alınan filt-rat kadmiyum indirgeme kolonundan geçirilerek ortamdaki nitrat nitrite indirgendi ve örnekdeki toplam nitrit-/- nitrattan indirgenmiş nitrit miktarı bulundu. Bundan ilk ölçülen nitrit miktarı çıkarılıp elde edilen değer ekimolar çevrilme sağlamak için 1.23 ile çarpıldı. Sonuçlar nitrat (~O:ı-) ve nitrit (N02-) iyonu şeklinde ppm olarak değerle nd irild i.

Bulgular

Nitrat\'e nitrit düzeyleri yönünden analiz edilen patates yumrusu, patatcs sapı ve patates yaprağı iLc topra'k ve su örneklerinin bircysel analiz sonuçları ve her örnek- grubunun ortalan".a değerleri ppm ola-rak Tablo i'de verilmiştir.

NEVŞEHIR VE :,\IC;DE YÖRESINDEN SA(;LA]\;AN TOPRAK... ılı

Tablo

ı.

Abnma yeri ve örnek çeşidine göre nitrat Ye nitrit düz_eyleri (ppm).

Abndığı yer ö'rnek çeşidi Nitrit Nitrat

Niğde Hasaköy Aktaş Aktaş Aktaş Çarıkb Çarıkb Edikli Alay İnli Niğde Çarıkb Alay

tnli

Hasanköy Gölcü • Konab Gölçük Ney~ehir Kaymaklı Mazı Derinkuyu Niğde Çarıkb İnli Hasaköy Gölcük Niğde Konakb Gölcük Nevşehir Kaymaklı Mazı Derinkuyu Niğde Hasanköy Gölcük Nevşehir Kaymakb Kaymakb Kaymaklı Kaymakb Kaymakb Kaymakb Kaymakb Patates yumrusu Patates yumrusu Patates yumrusu Patates yumrusu Patates yumrusu Patates yumrusu Patates yumrusu Patates yumrusu Patates yumrusu Patates sapı Patates sapı Patates sapı Patates sapı Patates sapı Patates sapı Patates sapı Patates sapı Patates sapı Patates sapı Patates yaprağı Patates yaprağı Patates yaprağı Patates yaprağı Patates yaprağı Patates yaprağı Patates yaprağı Patates yaprağı Patates yaprağı Toprak Toprak Toprak Toprak Toprak Toptak Toprak Toprak Toprak

0.00

0.34

0.66

0.33

0.34

1.00

0.67

0.33

0.00

X:

0.41

7.40

18.60

23.70

7.30

4.90

6.30

7.80

5.10

5.74

6.73

X: 9.34

8.12

3.70

2.40

1. 70

4.30

4.42

2.70

3.70

3.03

X: 3.78 1.00

1.00

2.38

7.64

1.00

1.98

3.03

0.90

1.32

158

145

408

599

330

176

308

443

286

X:

317

2720

2719

2727

4967

3793

3926

1698

2711

2696

2737

X: 3070

2705

2725

4920

4044

2625

1271

2757

2787

1907

X: 2860

75

63

79

440

69

65

253

62

74

112 H. YAVUZ - S. KAYA - A. ALTINTAŞ - Ş. MARAŞU

Tablo l'in devamı

Alındığı yer

ı

Örnek çeşidi Nitrit Nitrat

--- --- --- ---Kaymaklı Toprak

0.33

35

Kaymakb Toprak

4.42

116

Derinkuyu Toprak

0.67

1.')2

Derinkuyu Toprak

1.72

112

Derinkuyu Toprak

3.70

208

Derinkuyu Toprak

0.66

157

X:

2.14

X:

126

--- --- ----Niğde Aktaş Su

0.03

12

Aktaş Su

0.00

24

Çarıkb Su

0.04

83

Edikli Su

0.01

15

Alay Su

0.03

23

İnli Su

0.01

13

Azatb Su

0.00

2.3

Hasaköy Su

0.00

3.7

Gölcük Su

0.01

19

Aktaş Su

0.40

168

Nevşehir Kaymaklı Su

0.01

II Kaymaklı Su

0.01

II Kaymaklı Su

0.03

II Kaymaklı Su

0.132

II Kaymaklı Su

0.01

12

Derinkuyu Su

0.01

17

Derinkuyu Su

0.06

18

Derinkuyu Su

0.06

16

Derinkuyu Su

0.03

18

Derinkuyu Su

0.00

18

1

X: 0.045

X: 24.40

Tablo 1 incelendiğinde

nitrat ve nitrit düzeylerinin

patates

yum-ruları nda sırasıyla

i

45-599 ppm ve 0.00-1.00 ppm; patates sapları nda

1698-4967 ppm ve 4.80-23.70 ppm; patates yaprakları nda 1271-4920

ppm ve 1.70-8.12 ppm;

topraklarda

35-440 ppm ve 0.33-7.46 ppm;

su örneklerinde

2.30-168 ppm ve 0.00-0.40 ppm arasında

deği~tiği

görülccektir.

Ayrıca, ortalama

nitrat ve nitrit değerleri patates

yum-rularında

sırasıyla 317 ppm ve 0.40 ppm;

patates

saplannda

3070

ppm ve 9.34 ppm;

patates

yapraklarında

2860 ppm ve 3.78 ppm;

topraklarda

126 ppm ve 2.14 ppm;

su örneklerinde

24.40 ppm

ve

0,045 ppm olduğu

hesaplandı.

ı

XEVŞEHİR VE NİGDE YÖRESİNDE:\" SACLANA'" TOPRAK... 113

Analiz edilen tüm örneklerdeki nitrit değerleri ile sulardaki nit-rat düzeyleri (168 ppm nitrat içeren bir örnek hariç) hayvanlarda akut veya kronik nitelikte herhangi bir olumsuz etkiye yol açabilecek boyut-ta olmadığı görüldü. Yukarıdaki örnek çeşitleri dışında kalan patates sapı, yaprağı ve yumrusu örneklerindeki nitrat düzeylerinin bazı sınır değerler arasındaki dağılım oran veya sayıları Tablo 2'de verilmiştir.

Tablo 2. Patates bitkisinin çeşitli kısımlarında ölçülen nitrat düzeylerinin bazı sınır değerlere göre dağılımı.

Patates yaprağı Adet Patates sapı,

Adet Nitrat düzeyi

i

Patates yumrusu

ppm Adet --- -_._---1---1---1 100ppm'e kad. 100-500 501-1000 1001-1200 1201-1500 1501-2000 2001-3000 3001-4000 400 ve yuk. 8 1

1

6

2 1

1

1

5

2

Tartışma ve Sonuç

Hayvansal ve bitkisel proteinlerin parçalanması, üre ve amonyak gibi hayvansal metabolizma artıkları, azotlu gübreler, silaj akıntıları, gübre sanayii, topraktaki azot tutucu bakterilcr önemli nitrat ve nitrit kaynağıdır/ar. Hangi kaynaktan gelirse gelsinler nitrat ve nitritler suda iyi çözünmeleri sebebiyle sonuçta su sistemine ulaşırlar. Nitrat kaynağı ne kadar yakınsa yeraltı ve yerüstü suları ndaki, nitrat da dahil, azotlu madde yoğunluğu o ölçüde yüksek olmaktadır. Devam eden aminleş-me, amonyaklaşma ve nitrifikasyon olayları ilc şekillenen nitrit ve

nitratın toprak mikroorganizmaları ve bitki kökleri tarafından kulla-nılması ve çeşitli azotlu gazlar (azot, azot monoksit, diazot oksit gibi) halinde kaybolması sebepleriyle toprağın nitrat yoğunluğu genellikle pek yükselmez (6, 32). Ama, bu. durum bu tür alanlarda yetişen bitki-ler veya tarım ürünleri ile yukarıda değinildiği gibi, buların nitrat ve nitrit yükünün artmasına yol açar.

Çalışmada elde edilen analiz sonuçlarının değerlendirilebilmesi için hayvanlarda akut ve kronik nitelikli zehirlenmelcr ve diğer

madde-114 H. YAVUZ - S. KAYA - A. ALTıKTAŞ - Ş. MARAŞU

lerle etkileşmelere

yol açabilen

nitrat ve nitrit düzeylerinin

hayvan

türlerine

göre incelenmesinde

yarar

vardır.

Hayvanlarda

su ve yemle birlikte verilen 300 ppm' e kadar nitrat

ve 100 ppm'e

kadar nitritin genellikle akut nitelikli zararlı

bir etkisi

olmamaktadır

(1). Ama,

içme sularındaki

nitrat

düzeyi

125 ppm'i

aştığında, özellikle civcivlerde olmak üzere, hayvanlarda

gelişme

geri-liği ve karaciğerin vitamin A düzeyinde azalma dikkat çekebilmektedir

(9,22).

Genellikle, nitrat ve nitritin su ve yemlerle birlikte alınması söz

konusu olduğundan,

her iki kaynaktan

gelen ve böylece alınan toplam

nitrat

ve nitrit miktarı

birlikte

düşünülmelidir;

yemle alınan

5000

ppm'in

üzerindeki

nitrat düzeyi mutlak anlamda

tehlikeli miktar

ola-rak kabul edilir (10). Bu değer, akut zehirlenmeye

yol açabilme

bakı-mından

rasyonla

alınabilecek

en yüksek nitrat düzeyi olarak

kabul

edilir. Nitratın

sığırlarda

ağızdan

en küçük öldürücü

dozu 500 mg

i

kg veya yemle 20000 ppm'dir

(21). Yemlerdeki

1200-1500 ppm nitrat

sığırlarda yavru atmaya ve kronik nitrat zehirlenmesi

belirtilerine

yol

açabildiği

dikkate alı nırsa (15), nitrat biriktirebilen

bitkiler ve tarım

ürünlerinin

hayvancılıktaki

önemi kolayca anlaşılır.

Hatta,

mera

ot-larında

bulunan

75-150 ppm

nitratın

sığırlarda

yavru atmaya

yol

açtıkları görülmüştür

(26). İçme suyundaki

nitrat düzeyi 125 ppm'i

aştığında, başta vitamin A ve tiroid bezi faaliyeti olmak üzere, bir çok

maddenin

metabolizması

ve bunların

aracılık veya kontrol ettiği

olay-lar ciddi biçimde etkilenip bozulabilmektedir.

Nitratların,

gevişenler

de dahil,

hayvanlarda

karotenoidlerin

vitamin

A'ya

çevrilmesini

sınırlandırdığı,

karotenoidler

ve vitamin

A'nın

sindirim

kanalında

parçalanmasına

.yol açtığı, vitamin

A'nın karaciğerde

depolanmasını

önlcdiği (ll) ve tiroid bezine iyot alımını

engelleyerek

tiroid

hormon-ları sentezinin azalması na yol açtığı (8, i6, i7) bilinmektedir.

Özellikle

son durumda,

tiroid hormonu

yetmezliği sonucu,

üre me ve verimde

dahil, tüm vücut görevlerinde

bozulma

yanında,

k<ı-rotenoidlerin

vi-tamin A'ya çevrilmesi ve vivi-tamin A'nın retinada

kullanılması

(retinen

aldehide

çevrilmesi)

engellenebilmektedir

(28).

Araştırma

materyalini

oluşturan

örneklerde

ölçülen

nitrat

ve

nitrit miktarlarının

hayvanlarda

akut veya kronik

nitelikte etkilere

yol açma yönünden

değerlendirilmesi

sonucunda

tüm örneklerde

be-lirlenen

nitrit düzeyleri

ile, bir örnek hariç,

sularda

ölçülen

nitrat

değerleri hayvanlarda

bu tür etkilere sebep olabilecek boyutta

görül-memiştir.

Niğde ve Nevşehir yöresinde

patates yetiştiriciliği

tarımsal

üretimin

önemli birkısmını

oluşturmaktadır.

Patates bitkisinin sap ve

NEVŞEHİR VE ;-.;İ(;DE YÖRESİKDE:\" SA(;LA:\"i\K TOPRAK... llS

yaprak gibi yan ürünleri (doğrudan veya kurutulduktan sonra) ile ekonomik olarak değerlendirilemeyen veya tohumluk olarak kullanı~ lamayan yumruları hayvanlarda yemlik olarak değerlendirilmektcdir. Yalnız, bu şekilde yapılan tek yönlü ve hatalı besleme hayvanlarda bir çok yetiştirme probleminin ortaya çıkmasına sebep olabilmektedir. Zira, patates bitkisinde, öncelikle nitrat olmak üzere, hayvanlar için zararlı olabilen bir çok olumsuzluk faktörü bulu nmaktadır. Araştırma materyalini oluşturan ve Niğde ile N'evşehir illerinin çeşitli yerleşim birimlerinden alınan patates sapları ve yapraklarındaki nitrat düzey-leri (Tablo

i),

bunların tek yönlü ve yemlik olarak uzun süreyle ktd-lanılmaları halinde, hayvanlarda bir çok yetiştirme problemi nin ortaya çıkmasına yol açabilecek boyutta olduğu görülmüştür. Tablo 2 incelendiğinde görülebileceği gibi, patates sapı ve yapraklarının tü-mündeki nitrat değerleri bu tür maddeleri yemlik olarak tüketen hay-vanlar için güven sı nı rı düzeyinin (I 5) üzerinde kalmıştır. :\'itekim, yöredeyetiştirilen hayvanlardan doğan buzağılardan alınan kan ve karaciğer örneklerinde vitamin A vüzeylerinin de düşük olduğu bildi-rilmiştir (2). Böyle yüksek düzeyde nitrat kapsayan patates sapı ve yapraklarının tek yönlü olarak ve devamlı şekilde hayvanlara veril-mesiyle, nitrat ve nitrit iyonları nı n çok yönlü etkileri ve etkileşmcleri sonucu, hayvanlarda iştihasızlık, gelişme geriliği, yemden yararlan-manın düşmesi, metabolik hızda yavaşlama, göz uyumunda bozulma, bakarkörlüklü buzağı doğum sıklığında artış, döl veriminde düşme, cinsel istekte zayıflama, sessiz kızgınlık ve sperma kalitesinin bozulma-sından ileri gelen kısırlık, süt ve benzeri verimde azalma gibi sebebi kolayea ortaya konamayan gencl nitelikli belirtilerle seyreden ve böy-lece ekonomik yönden önem taşıyan yetiştirme problemleriyle karşıla-Şılır. Yukarıda saydan olumsuzlukların bir çoğunun yöre hayvancılığı-nı etkilediği de (2) belirtilmiştir.

Yalnız, yem veya sulardan ya da yemlik olarak kullanılan bitki veya bitkisel yan ürünlerden ileri gelen olumsuzlukların boyutu ve de-recesinin ortaya konulması için konunun bir bütün halinde incelen-mesi ve değerlendirilincelen-mesi gerekmektedir. Bu kapsamda olmak üzere, yöre hayvanlarında, tarımsal üretimin bir sonucu olarak, patates yum-rusu veya patates sapı ve yapraklarının sürekli ve tck yönlü olarak ye-dirilmesiylenitrat ve nitritlerden ileri gelen problemin ortaya konul-ması için hayvanlara verilen yem, yem bitkileri ve sulardaki nitrat venitritdüzeyleri ile bu tür besinieri tüketen hayvanlardan alınan kan ve doku örneklerinde vitamin A ve tiroid hormonu düzeyleri, kanda mHb oranının ölçülmesini ve, ayrıca, hayvanların klinik durunılarının

116 H. YAVUZ - S. KAYA - A. ALTINTAŞ - Ş. MARAŞLI

izlenmesi ile histo-patolojik

incelernelerin

birlikte yapılması

konunun

açıklığa kavuşturolmasına

yardımcı olacaktır. Zira, ~iğde ve Nevşehir

yörelerindekine

benzer olaylarla

daha önce Isparta

ve çevresinde de

karşılaşıımıştır;

burada

yapılan

çok yönlü

incelemeler

ve analizler

sonucunda

olayın bir kronik nitrat zehirlenmesi olduğu ortaya

konul-muş ve alınması

önerilen

tedbirlerle

olay çözülmüştür.

(27)

Kaynaklar

I. Adams, A.W., Emeriek, R.J. and Carison, C.W. (1966). The effects of nitrate and nitrite in the drinking ırater on chick, poults and laying lıens. Poultry Sci.,

45:1215-1322.

2.

Altunıaş, A.

(1993).

VHAG

899

numaralı TÜBİTAK projesi sonuç-larıyla ilgili özel görüşme.

3.

Anon,

(1977).

Nitrate, nitrite and N-nitroso compounds. Environmcn-ta! health criteria 5. WHO publication. Genova.

4.

Bartik, M.

(1981).

lntoxication of animals by inorganic poisons. In Veterinary Toxicology. Bartik, M. and Pİskae, A. Eds., EIscvier Scientific Publishing Companny. Ncw York

5. Bloomfield, R.A., Welseh, C.W., Barner, G.B. and Muhrer, M.E. (1961). Effects of dietary nitrate on thyroid function. Scicnce, 134:

1690-1692.

6.

Buckman, H.O. and Brady, N.C.

(1960).

The nitrogen ecoııomic ofsoil. In Nature and Properties of soils. Brady, N.C. Ed. The Mae MiIIan Company. New York.

7. Burden, R.J. (1980). Nitrate contamination of New Zealand aquifers. N.Z. Vet.

J.,

25:205-220.

8.

Commoner, B.,

(1970).

Therats to the integrity of the nitrate cycle. In Global effects of environmental pollution Singer, F.S. Ed. M.Y. Springer Verlag, pp.

70-95.

9. Davidson, K.L., Hansel, W.N., Krook, Lo, McEntee, K. and Wrigbt,

M.S. (1964).

Nitrale toxicity in dairy heifers.

ı.

Effects on reproduc-tion, growth, lactation and vitamin A nutrition.

J.

Dairy Sei., 47:

1065-1073.

10.

Egyed, M.N. and Hanji, V.

(1987).

Factors colltributing to recent out-breaks of acute nitrate poisoning in farnı ruminanıs. ıST.

J.

Vet. Med.

NEVŞEHİR VE ;.;t(;OE YÖRESiNDEN SAGLANAN TOPRAK... 117

ll. Emerick, R.J. (1974). Conseqııences of hig/ı nitrate levels in feed and water supplies. Fed. Procecdings, 33 (5): 118:~-1187.

12. Engel, R.E. and Zubriski, e. (1982). Nitrogen consentrations in sp-ring wheat of several grolt'th stages. Commuıı. In Soil Sci., Plant AnaL., 1:~, 531-544.

13. Geurink, J.H., Maleslein, A., Kemp, A. and Klooster, A. Th. 'Van't (1979). Nitrate poisoning in caule. 3. TIı~ ndationship between nitralt' intakl' with hay or fresh raughage and speed of intakc on tlıe formation of methemoglobin. Neth.

J.

Agris. Sci., 27: 268-276.

14.. Haliburton, J.e. and EdAards, w.e. (1978). Nitrale poisoning in Oehla/ıoma catıle during the winler 1977-1978. Vet. Human Toxicol., 20:401-403.

15. Hatch, R.e. (1988). Piosoning causing respiratory illsuJficilJ1lcy, In Veterinary Pharmacology and Thcrapcutics. Booth, N.H. and Mc Donaıd, L.E. Eds. 6th ed., The Iowa Statc Uni\'., Press, Amı's. 16. Hoar, D.W., Embry, L.B. and Emerick, R.J. (1968). Nitrale and

vita-min A interrelationships in shcep.

J.

Anim. Sci., 27:1727-17:n. 17. Jones, L.R., Weswig, P .H., Bone,

J

.1"., Peters, M.A. and Alpan,

S.O. (1966). The eIfeets of high nitrate consunıption on lactaıion and vitamin A nutrition of dairy cows.

J.

Dairy Sci., 49:491-.199.

18. Kaya, S. (1985). Yem ve yem /wmmaddelerinde nitrat t'e nilritler. A.Ü. Vet. Fak. Derg., 32 (3):507-517 ..

19. Kenney, D.R. (1970). Nitrate in planls and waters.

J.

Milk Fd. Tech-nol., 33 :425-432.

20. Nikolic, ,J.A. and emiljanie, R. (1986). Tlıe nitrate content

ı~r

some green forage and its possible eJfect when used for mıııinant ııutrition. Acta. Vet., 36 (2-3):107-116.

21. Radelef, R.D. (1970). Veterinary ToxicologJ. 2nd cd. Lea and Febiger. 22. Ridder, W.E., Oehme, F.W. and Kelley, D.e. (1974). Nitrates in

Kansas groundwater as related to qni.nıal and human health. Toxico1., 2:397-405.

23. Schneider, N.R. and Years, R.A. (1973). Measurement of nitrat~ and nitrite in bl~od. Am.

J.

Vet. Res., 34-:133-135.

24. Selenka, F. (1980). Gesunddheiıliche beurteilııng des nitrates im trink-wasser. Ba,t. Hyg., 1, Abt. Orig B A2:44-58.

llB H. YAVUZ- S. KAYA - A. ,\LTlVl'AŞ Ş. j\'li\RAŞLl

25. Sen, N.P. and Donaıdson, B. (]978). Jmproved coJoriml!tric methodfor dl~termining nitrate l11ıd nitrile in foods. Journal of the AOAC, 61: ]389-1394.

26. Singcr, R.H. (1968). t;nvironmeııtal ııitrates aııd animal health. The Southwestern Vderinarian, 22:]:~-ı8.

27.- Şanlı, Y., İmren,H.Y., Kaya, S., Koç, B. yc Kahraman, M.(1983). ıspartada dO,~muş buzağılarda görülen amorozis olguları ile gebe inek-lerde karşılaşılan kronik nitrat zehirlenmderi arasındaki ilişkilerin in-celenmesi. A.Ü. Vct. Fak. Derg., 30 (,1): 657-673.

28. Şanlı, Y. Ye Kaya, S. (1993). Vı~teriner Klinik Toksikolo}i. Medisan Yayınları, Yayın :.\"0: S, Ankara.

29. Turner, C.A. aıııl Kicııholz, E.C. (1072). Aitrate toxifit)'. Feedstuff'I', 27:28-31.

30. Wallace, I.D., Raleight, R.J., and Weswig, D.H. (1964). Performance and carotıme con'ver/ion in her/ford he;.fers fed different lt!vels of nitrate .

.l.

Anim. Sci., 2:~:1()12-104.5.

31. Wl'ight, M.]. and Davidson, K.L. (1964). Nitratı! accumıılation in crops aııd nitrate posioning in animals. In ,Advances inronom)'. Normad, A.G. Ed. Aeademie Press. ::\ew York.

32. Yayıız, H. (1992). Türkiye'de üI'I!tilen karma yem ve yem hammadde-ll!rindl!ki nitrat ve n itri t içerilf,iniıı çeşitli faktörlere göre değişimi iize-rine araştırmalar. A.C. Vct. Fak. Dcrg., 39 (1-2): 93-113.