Banu CANGÖZ
Hacettepe Universitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Anabilim Dal› ANKARA
Tlf: 0312 297 64 45 e-posta: banucan@hacettepe.edu.tr Gelifl Tarihi: 27/12/2010 (Received) Kabul Tarihi: 19/04/2011 (Accepted) ‹letiflim (Correspondance)
1 Hacettepe Universitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Anabilim Dal› ANKARA
2 Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal› ANKARA 3 Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Geriyatrik Psikiyatri
Banu CANGÖZ1
Yeflim GÖKÇE KUTSAL2
Erguvan Tu¤ba KIZIL-ÖZEL3
Zeynel BARAN1
THREE DIFFERENT ELDERLY DISEASES: AN
INVESTIGATION ACCORDING TO GENERAL
COGNITIVE FUNCTIONS, MEMORY,
DEPRESSION AND DAILIY LIVING ACTIVITES
ÜÇ FARKLI YAfiLI HASTALI⁄I: GENEL B‹L‹fiSEL
‹fiLEVLER, BELLEK, DEPRESYON VE GÜNLÜK
YAfiAM AKT‹V‹TELER‹ AÇISINDAN
‹NCELENMES‹
Ö
ZGirifl: Bu araflt›rman›n ana amac›, yafll› Alzheimer Tipi Demans (ATD), depresyon, fizik
teda-vi ve rehabilitasyon (FTR) hastalar› ile kontrol grubunu genel biliflsel ifllevler, bellek, depresyon dü-zeyi ve günlük yaflam aktiviteleri aç›s›ndan karfl›laflt›rmakt›r.
Gereç ve Yöntem: Çal›flmaya 52 ATD, 21 depresyon, 37 FTR hastas› olmak üzere toplam
110 hasta ve 50 sa¤l›kl› yafll› olmak üzere toplam 160 yafll› yetiflkin kat›lm›flt›r. Kat›l›mc›lara genel biliflsel ifllevleri de¤erlendirmek üzere standardize Mini Mental Test (SMMT), belle¤i ölçmek ama-c›yla Artt›r›lm›fl ‹pucuyla Hat›rlama Testi (A‹H); depresyon düzeyini ölçmek için Geriatrik Depres-yon Ölçe¤i (GDÖ) ve günlük yaflam aktivitelerini de¤erlendirmek üzere ‹fllevsel Faaliyetler Anketi (‹FA) uygulanm›flt›r.
Bulgular: Grup de¤iflkeninin (ATD, Depresyon, FTR ve Sa¤l›kl› Kontrol Grubu) test ve/veya
ölçek puanlar› üzerindeki etkisi, yafl de¤iflkeninin kontrol edildi¤i tek yönlü MANCOVA (Multi-Va-riate Analysis of Co-Variance) ile incelenmifltir. MANCOVA sonucunda grup de¤iflkeninin SMMT, A‹H, GDÖ ve ‹FA puanlar› üzerindeki temel etkisi anlaml› bulunmufltur.
Sonuç: Yap›lan analizler sonucunda, SMMT, A‹H, GDÖ ve ‹FA test/ölçek puanlar›n›n ATD,
FTR, depresyon ve kontrol gruplar›n› baflar›l› olarak ay›rt etti¤i gösterilmifltir.
Anahtar Sözcükler: Alzheimer Hastal›¤›; Depresyon; Fiziksel T›p; Zihinsel ‹fllevler; Bellek;
Günlük Yaflam Aktiviteleri.
A
BSTRACTIntroduction: The purpose of this research is to compare general cognitive functions,
mem-ory, depression level and daily living activities which are sensitive tests and/or scales on patients with ATD, depression, patients under physical therapy and rehabilitation (PMR) and healthy eld-erly participants.
Materials and Method: The data have been collected from totally 160 elderly adults, 110
patients (52 ATD, 21 Depression, 37 PMR) and 50 healthy elderly adults. In this study Standardized Mini Mental State Exam (SMMSE), Enhanced Cued Recall Test (ECRT), Geriartic Depression Scale (GDÖ) and Functional Activities Questionnaire (FAQ) has been applied in elder-ley groups.
Results: Impact on test and/or scale scores of groups of variables (ATD, Depression, PMR,
and Control Group) was examined by one-way MANCOVA (Multi-Variate Analysis of Co-Variance) (age is a control variable). According to MANCOVA results, the main effect of group variable is significant on SMMSE, ECRT, GDS and FAQ scores.
Conclusion: The results show that, SMMSE, ECRT, GDS and FAQ have differentiated ATD,
PMR, depression and control groups successfully.
Key Words: Alzheimer Disease; Depression; Physical Medicine; Mental Processes; Memory;
Activities of Daily Living.
G
‹R‹fiY
afllanma, evrendeki tüm canl›larda molekül, hücre, doku,organ ve sistemler düzeyinde zaman›n ilerlemesiyle orta-ya ç›kan, geri dönüflü olmaorta-yan fiziksel, ifllevsel, biliflsel ve bi-opsikososyal ifllevlerde azalmaya neden olan evrensel ve do¤al bir süreçtir (1).Yaflam koflullar›n›n iyileflmesi, çeflitli hastal›klar›n tedavi-si veya kontrol edilebilir hale gelmetedavi-si ile insan ömrü uzam›fl-t›r. Buna ba¤l› olarak, yafll› nüfusun artt›¤› toplumlarda Alz-heimer Tipi Demans (ATD), aktif korunma ve rehabilitasyon gerektiren düflmelere ba¤l› k›r›klar/sakatlanmalar, osteoartrit, osteoporoz, postür bozukluklar› gibi kas iskelet sistemi sorun-lar›, nöropatiler, inme ve benzeri nörolojik hastal›klar ile dep-resyon önemli birer halk sa¤l›¤› sorunu olma niteli¤i kazan-m›flt›r. Yafll› popülasyonda s›k görülen demans, depresyon ile fizik tedavi ve rehabilitasyon gerektiren hastal›klar; duyusal ifllevlerdeki de¤iflikliklerle ilgisi olmayan, buna karfl›n al›fl›l-m›fl günlük yaflam aktivitelerinde ve kendine bak›m aktivite-lerinde k›s›tlamaya, biliflsel veya sosyal davran›fllarda bozul-maya neden olan hastal›klard›r (2-4). Yafllanma ile görülme s›kl›¤› artan osteoartrit, kronik bel ve boyun a¤r›lar› süregen mekanizmalar› nedeniyle depresyon ile iliflkilendirilmifl olup; depresyonda gözlenen biliflsel bozukluklar›n ve buna ba¤l› olarak günlük yaflam aktivitelerinde meydana gelen gerileme-nin an›lan FTR hastalar›nda tedaviye olumsuz etkileri ilgi çe-kici bir konudur. Etkin bir FTR uygulamas›n›n depresyon te-davisine olumlu katk›s›, ya da etkin bir depresyon tedavisinin FTR uygulamalar›n›n baflar›s›na katk›s› ile ilgili görüfller mevcut olup, her iki durumun multidisiplier bir yaklafl›m ile de¤erlendirilmesinin ve tedavisinin yarar› aç›kt›r (2,3).
An›lan hastal›klardan, en s›k demans nedeni olan ATD, tüm demanslar›n %50-70’ini oluflturmaktad›r. ATD 65 yafl üzerindeki bireylerde %6–10, 85 yafl üzerindeki bireylerde %30–47 gibi yüksek bir görülme s›kl›¤›na sahiptir. Atm›fl yafl›ndan sonra her befl y›lda bir hastal›k s›kl›¤› iki kat›na ç›k-maktad›r (5). ATD’›n erken evresinde yak›n geçmifle ait olay-lar›n hat›rlanmas›nda sorun yaflan›rken, orta evre ile birlikte uzun süreli bellek ve episodik belle¤in (2, 6) yan› s›ra, frontal bölge atrofisine ba¤l› yönetici ifllevler ve bununla iliflkili ça-l›flma belle¤i de giderek zay›flamaktad›r. Bellek bozuklu¤u-nun ard›ndan ilerleyen dönemlerde, tabloya dikkati sürdürme ve yönlendirme, mant›ksal ç›kar›m yapma, kurulum olufltur-ma, kategori de¤ifltirme ve biliflsel esneklik gibi frontal bölge ifllevleri de eklenmektedir (7, 8). Yap›lan araflt›rmalar, ATD gelifltirme olas›l›¤› olan bireylerin 3 y›ll›k bir dönem içinde yukar›da sözü edilen biliflsel ifllevler ile genel bir biliflsel
tara-ma testi olan Standardize Mini Mental Test (SMMT) puanla-r›nda düflüfl oldu¤unu göstermifltir (9). An›lan biliflsel gerile-me, hastan›n günlük hayat›nda yemek piflirgerile-me, giyingerile-me, al›fl-verifle ç›kmak, hesap yapmak gibi günlük faaliyetlerin gerçek-lefltirilmesinde baflar›s›zl›¤a yol açmaktad›r (10-12). ATD’da davran›flsal ve psikiyatrik semptomlara (hezeyanlar, halüsinas-yonlar, apati, kiflilik de¤ifliklikleri, depresyon, kayg›, ajitas-yon vb) s›kl›kla rastlanmaktad›r (13,14). Tüm demans tiple-rinde depresyon prevalans› oldukça yüksektir. Bellek proble-mi olan 1700 yafll› bireyin kat›ld›¤› bir çal›flmada, olas› ATD hastalar›nda depresyon oran› %25-30, kar›fl›k tip demansta ise %40 olarak bulunmufltur. Depresyona ait en az bir semp-tom ATD hastalar›n›n 2/3’ünde görülebilmektedir. Buna kar-fl›n majör depresyona nadir olarak rastlanmaktad›r. Bu ba¤-lamda, e¤er depresyon bir risk faktörü ya da erken bir nörode-jenerasyon bulgusu olarak ele al›nacak olursa, yafll› bireylerin yeni bafllayan depresif bulgular aç›s›ndan takip edilmesi önemlidir (15). Depresyon ço¤u kez demansla birlikte seyret-mektedir. Yafll›l›k dönemi depresyonu gerek bat›l› ülkelerde ve gerekse ülkemizde s›k karfl›lafl›lan bir tablodur (16) ve liflsel ifllevler üzerindeki etkisi nedeniyle, demans benzeri bi-liflsel bozukluklarla (özellikle bellek ifllevleri) karakterize edi-len bir klinik tablo ortaya ç›karabilmektedir. Bu nedenle, yafl-l›l›k depresyonu demans de¤erlendirilirken üzerinde durul-mas› gereken önemli bir konudur (17). Asl›nda, ATD’da ger-çek bir bellek sorunu gözlenirken; depresyonda dikkat eksik-li¤i ve konsantrasyon güçlü¤ünden kaynaklanan ikincil bir bellek bozuklu¤u görülmektedir (17-19).
Sadece depresyon hastalar› yaflam olaylar› ile bafl etme ve bunlara iliflkin problemleri çözme gibi problemleri yaflamaz-lar, FTR hastalar›, kardiyovasküler sorunu olan hastalar gibi baflka hastal›k gruplar› da depresif belirtiler gösterebilirler. Araflt›rmada incelenen yafll› hastal›klar› hatta sa¤l›kl› yafll›l›k bile emeklilik, efl kayb›, kendilik alg›s›ndaki de¤iflim, biliflsel gerileme, kronik hastal›klar›n varl›¤›, ölüm korkusu gibi psi-ko-sosyal nedenlere ba¤l› olarak, depresyonla bir biçimde il-gilidir. Nedeni her ne olursa olsun, depresyon günlük yaflam aktivitelerini olumsuz yönde etkileme potansiyeline sahiptir. Farkl› bir ifadeyle, bu çal›flmada ölçülen biliflsel ifllevler, dep-resyon ve günlük yaflam aktiviteleri üfl yafll› hastal›¤› aç›s›n-dan adeta birbirleriyle iç içe geçmifl ve son derece iliflkili sü-reçlerdir. Bu ba¤lamda, araflt›rman›n amac›, yayg›n olarak gö-rülen üç yafll› hastal›¤› olan ATD, depresyon, FTR hastal›kla-r› ile kontrol grubunu genel biliflsel ifllevler, bellek, depresyon fliddeti ve günlük yaflam aktiviteleri aç›s›ndan karfl›laflt›rmak, benzerlik ve farkl›l›klar›n› ortaya koymakt›r.
G
EREÇ VEY
ÖNTEMA
raflt›rma, 2009-2010 döneminde Ankara Üniversitesi Ge-riyatrik Psikiyatri Anabilim Dal› ve Hacettepe Üniversi-tesi T›p FakülÜniversi-tesi Nöroloji Anabilim Dal›’na baflvuran 64–94 (x=74.65±6.36) yafllar› aras›nda 52 ATD hastas›, Ankara Üniversitesi Geriyatrik Pskiyatri Anabilim Dal›na baflvuran 62–82 (x=70.10±4.08) yafllar› aras›nda 21 majör depresyon hastas›, Hacettepe Üniversitesi Or-An Fizik Tedavi ve Rehabi-litasyon Hastanesi’nde yatarak tedavi gören 64–83 (x=69.59±6.04) yafllar› aras›nda 37 FTR hastas› olmak üzere 110 yafll› hasta ile hasta grubuyla e¤itim y›l› aç›s›ndan eflde-¤erde; 64–88 (x=72.70±6.45) yafllar› aras›nda 50 sa¤l›kl› yafl-l› olmak üzere toplam 160 kat›yafl-l›mc› üzerinde yürütülmüfltür. ATD grubunu oluflturan hastalar NINCDS-ADRA (11) tan› ölçütleri esas al›narak belirlenmifltir. Klinik Demans Ev-releme Ölçe¤i (KDEÖ) uygulamas› sonucunda hastalardan 29’ unun erken, 23’ünün ise orta evre ATD olduklar› belirlen-mifltir. FTR grubunun 8’i lumbal spondilozis/ disk herniasyo-nu, 5’i servikal spondilozis/ disk herniasyoherniasyo-nu, 6’s› Romatiod Artrit /Osteoartrit, 5’i fibromiyalji, 7’si kompresyon nöropa-tisi ve 6’s› ekstremite k›r›¤› nedeniyle yatarak tedavi gören hastalardan oluflmaktad›r. Depresyon grubunu oluflturan has-talar DSM-TR Majör Depresyon tan› ölçütleri (20) esas al›na-rak belirlenmifltir. Sa¤l›kl› yafll› bireylerin seçiminde SMMT’den 24 puan ve üzerinde, GDÖ’den 11 puan ve alt›n-da, ‹FA’dan 60–69 yafl aras› grupta 2 ya da daha fazla faaliyet-ten 5 ya da daha az ve 70 yafl ve üstü grupta üç ya da daha faz-la faaliyetten 9 ya da daha az puan alm›fl olma koflulu aranm›fl-t›r. Ayr›ca, biliflsel ifllevlerde bozulmaya neden olabilecek fo-kal beyin hasar› belirtileri veya iflaretleri olanlar, nöro-radyo-lojik testlerde (BBT veya MRI) fokal lezyonu olanlar, kafa travmas› olanlar, baflka psikiyatrik bozuklu¤u olanlar ve son üç gün içerisinde test performans›n› etkileyebilecek ilaç kul-lananlar araflt›rmaya dahil edilmemifltir. Gerek hasta grupla-r›n› gerekse kontrol grubunu oluflturan kat›l›mc›lar›n araflt›r-maya kat›l›m konusunda “yaz›l› izinleri” ve araflt›rman›n uy-gulanabilirli¤i hususunda “Etik Kurul Onay›” al›nm›flt›r. Araflt›rmada yafll› gruplar›n demografik özellikleri ve test/öl-çeklerden ald›klar› puanlara iliflkin betimsel istatistikler yap›-l›rken; yafl ve e¤itim süresi aç›s›ndan gruplar aras›nda farkl› olup olmad›¤›n› anlamak için tek yönlü varyans analizi, grup fark›n›n test/ölçek puanlar› üzerindeki etkisini incelemek için yafl›n kontrol edildi¤i tek yönü MANCOVA ve çoklu karfl›-laflt›rmalar için ise Tukey testi uygulanm›flt›r. Uygulamalar-da lisansl› SPSS 18.0 sürümü kullan›lm›flt›r.Araflt›rmada Kullan›lan Test ve/veya Ölçekler
Araflt›rmada yafll› hasta ve kontrol gruplar›nda bulunan tüm kat›l›mc›lara Standardize Mini Mental Test (SMMT) (21,22), Artt›r›lm›fl ‹pucuyla Hat›rlama Testi (A‹H) (23,24), Geriat-rik Depresyon Ölçe¤i (GDÖ) (25,26) ve ‹fllevsel Faaliyetler Anketi (‹FA) (12,27) olmak üzere dört adet test ve/veya ölçek uygulanm›flt›r. Tüm yafll› kat›l›mc›lara yukar›da ad› geçen test ve/veya ölçekler, bu test ve/veya ölçeklerin uygulanmas› ve puanlanmas› konusunda e¤itim alm›fl uzman psikologlar taraf›ndan bireysel olarak, rahat ve sessiz bir odada, iki ayr› oturumda uygulanm›flt›r. Her bir oturumdaki testlerin s›ras› her defas›nda seçkisiz olarak belirlenmifltir. Oturumlar aras›n-da 10’ar aras›n-dakikal›k dinlenme aras› verilmifltir. Test ve/veya öl-çeklerin uygulama süresi yaklafl›k 60 dakikad›r.
B
ULGULARA
raflt›rmada incelenen yafll› gruplar aras›nda e¤itim y›l›(FE¤itim Y›l (3, 156)=0.367, p=0.777) aç›s›ndan fark yoktur. Kat›l›mc›lar›n demografik özellikleri Tablo 1’de özet-lenmifltir.Araflt›rmada incelenen gruplar›n (ATD, Depresyon, FTR, Kontrol) SMMT, A‹H, GDÖ ve ‹FA test/ölçeklerinden ald›k-lar› puanald›k-lar›n ortalama ve standart sapmaald›k-lar› Tablo 2’de; gra-fik gösterimleri s›ras›yla fiekil 1, fiekil 2, fiekil 3 ve fiekil 4’de sunulmufltur.
SMMT’de en düflük ortalama ATD grubunda (x=20.69±4.40) elde edilirken onu s›ras›yla FTR (x=25.61±2.71), depresyon (x=26.57±1.89) hasta grubu ve kontrol grubu (x=27.04±2.06) izlemifltir. A‹H’da en düflük or-talama ATD grubunda (x=33.60±10.26) elde edilirken, onu s›-ras›yla FTR (x=45.24±4.74), kontrol (x=45.50±2.91) ve dep-resyon (x=46.24±1.76) gruplar› izlemifltir. GDÖ’de en düflük ortalama kontrol grubunda (x=4.94±3.44 ) elde edilirken onu s›ras›yla, ATD (x=6.98±4.71), FTR (x=10.76±6.44) ve depres-yon (x=18.57±3.88) gruplar› izlemifltir. ‹FA’da en düflük puan depresyon grubunda (x=0.05±0.22) elde edilirken onu s›ras›y-la kontrol (x=0.78±2.57), FTR (x=3.38±6.14) ve ATD (x=6.60±9.17) gruplar› izlemifltir.
Gruplar yafl bak›m›ndan eflde¤erde de¤ildir. Yani gruplar aras›nda yafl fark› bulunmaktad›r (F(3, 156) = 5.94,
p<0.05,ηp2=0.102). Yafl fark›n›n kayna¤› incelendi¤inde,
ATD ile FTR ve ATD ile Depresyon gruplar› aras›ndaki fark-tan kaynakland›¤› görülmektedir (Tukey HSD:ATD>FTR, p<0.05 ve ATD>Depresyon, p<0.05). Bu nedenle, grup de-¤iflkeninin test ve/veya ölçek puanlar› (SMMT, A‹H, GDÖ, ‹FA) üzerindeki etkisi, yafl de¤iflkeninin istatistiksel olarak
kontrol edildi¤i tek yönlü MANCOVA (Multi-Variate Analysis of Co-Variance) ile incelenmifltir. Bonferroni düzelt-mesi sonucunda, analize al›nan toplam 4 ba¤›ml› de¤iflken öl-çümü (SMMT, A‹H, GDÖ ve ‹FA) için yeni düzeltilmifl alfa de¤eri temel etkiler için 0.0125 (0.05/4=0.0125) olarak ka-bul edilmifltir. Test ölçeklerinden al›nan puanlar grup de¤ifl-keninin düzeyleri aç›s›ndan istatistiksel olarak anlaml› farkl›-l›k göstermektedir (Wilks Ï=0.26, F(12, 402)=22.39,
p<0.001,ηp2=0.36). MANCOVA sonucunda, grubun SMMT
üzerindeki temel etkisi (F(3, 155)=37.51, p< 0.001, ηp2=0.42);
A‹H üzerindeki temel etkisi (F(3, 155)=34.56, p< 0.001, ηp2
=0.40), GDÖ üzerindeki temel etkisi (F(3, 155)=42.00,
p<0.001, ηp2=0.45) ve ‹FA üzerindeki temel etkisi (F(3, 155)=8.12, p<0.001ηp2=0.14) anlaml› bulunmufltur (Tablo
3).
Tablo 1— Kat›l›mc›lar›n Demografik Özellikleri
Yafl ATD Grubu 74.65±6.36 (% 32.50)
Depresyon Grubu 70.10±4.08 (% 13.13)
FTR Grubu 69.59±6.04 (% 23.13)
Kontrol Grubu 72.70±6.45 (% 31.25)
E¤itim Durumu (Y›l) ATD Grubu 8.00±3.48
Depresyon Grubu 7.29±3.62
FTR Grubu 7.92±3.33
Kontrol Grubu 8.26±3.86
Cinsiyet ATD Grubu Kad›n= 20 (% 12.50) Erkek= 32 (% 20.00)
Depresyon Grubu Kad›n= 12 (% 7.50) Erkek= 9 (% 5.63)
FTR Grubu Kad›n= 32 (% 20.00) Erkek= 5 (% 3.13)
Kontrol Grubu Kad›n= 18 (% 11.25) Erkek= 32 (% 20.00)
Yaflanan Yer ATD Grubu Ev= 29 (% 18.13) Hastane=15 (% 9.36) Huzurevi= 8 (%5) Depresyon Grubu Ev= 13 (% 8.13) Hastane= 1 (% 0.63) Huzurevi= 7 (% 4.38) FTR Grubu Ev= 21 (% 13.13) Hastane= 15 (% 9.38) Huzurevi= 1 (% 0.63) Kontrol Grubu Ev= 4 (% 2.5) Hastane= 7 (% 4.38) Huzurevi= 39 (% 24.38) *Tüm yüzdeler toplam kat›l›mc› say›s› olan 160 kifli üzerinden yap›lm›flt›r.
Tablo 2— Kat›l›mc›lar›n SMMT, A‹H, GDÖ ve ‹FA Test/Ölçeklerinden Ald›klar› Puanlar›n Ortalamalar› ve Standart Sapmalar›
Grup SMMT A‹H GDÖ ‹FA
Ortalama Std. S. Ortalama Std. S. Ortalama Std. S. Ortalama Std. S.
ATD 20.69 4.40 33.60 10.26 6.98 4.71 6.60 9.17
Depresyon 26.57 1.89 46.24 1.76 18.57 3.88 .05 .22
FTR 25.61 2.71 45.24 4.74 10.76 6.44 3.38 6.14
Kontrol 27.04 2.06 45.50 2.91 4.94 3.44 .78 2.57
MANCOVA analizleri sonucunda anlaml› ç›kan gruplara-ras› farka ait temel etkilerin kayna¤›n› belirlemek amac›yla
post hoc analizler yap›lm›flt›r. Bonferroni düzeltmesi
uygulan-m›fl sonuçlara göre, SMMT puan› ortalamalar› aç›s›ndan Kon-trol ile ATD (p<0.001), Depresyon ile ATD (p<0.001) ve FTR ile ATD (p<0.001) gruplar› aras›nda anlaml› fark vard›r. A‹H testi puan ortalamalar› bak›m›ndan Kontrol ile ATD (p<0.001), Depresyon ile ATD (p<0.001) ve FTR ile ATD (p<0.001) gruplar› aras›nda anlaml› fark vard›r. GDÖ ortala-ma puanlar› bak›m›ndan Depresyon ile FTR (p<0.001), Dep-resyon ile ATD (p<0.001), DepDep-resyon ile Kontrol (p<0.001), FTR ile Kontrol (p<0.001) ve FTR ile ATD (p<0.01) grupla-r› aras›nda anlaml› fark bulunmufltur. Ayn› flekilde ‹FA orta-lama puanlar› söz konusu oldu¤unda ATD ile Kontrol (p<0.001) ve ATD ile Depresyon (p<0.001) gruplar› aras›nda anlaml› fark bulunmaktad›r. Post hoc analiz sonuçlar› Tablo 4’te özetlenmifltir.
Post hoc analiz sonuçlar›na göre; SMMT puan›, ATD ve FTR, ATD ve depresyon hasta gruplar› ile ATD ve kontrol gruplar›n› ay›rt etmektedir. Yani an›lan gruplar genel biliflsel ifllevleri aç›s›ndan anlaml› düzeyde farkl›laflmaktad›r. A‹H puan›, FTR ve ATD, ATD ve depresyon, ATD ve kontrol
Tablo 3— ATD, Depresyon, FTR ve Kontrol Gruplar›n›n Test/Ölçek Puanlar›na ‹liflkin Tek Yönlü MANCOVA Sonuçlar›
Ba¤›ml› De¤iflken Kareler Toplam› Serbestlik Derecesi Ortalama Kare F p Eta Kare
Grup SMMT 1096.02 3 365.34 37.51 .001 0.42 A‹H 4399.71 1466.57 34.56 .001 0.40 GDÖ 2836.35 945.45 42.00 .001 0.45 ‹FA 877.83 292.61 8.12 .001 0.14 Hata SMMT 1509.77 155 9.74 A‹H 6577.05 42.43 GDÖ 3488.82 22.51 ‹FA 5582.61 36.02
fiekil 2— Gruplar›n Artt›r›lm›fl ‹pucuyla Hat›rla (A‹H) test puanlar›.
fiekil 3— Gruplar›n Geriatrik Depresyon Ölçe¤i (GDÖ) puanlar›.
gruplar›n› birbirlerinden ay›rt etmektedir. Yani bu gruplar bellek ifllevleri aç›s›ndan farkl›laflmaktad›r. GDÖ puan›, FTR ve depresyon, ATD ve depresyon, FTR ve ATD, FTR ve kon-trol, depresyon ve kontrol gruplar›n› birbirinden ay›rt etmek-tedir. Yani an›lan gruplar depresyon düzeyleri aç›s›ndan fark-l›laflmaktad›rlar. Son olarak, ‹FA’dan al›nan puan, ATD ve depresyon, ATD ve kontrol gruplar›n› birbirlerinden ay›rt et-mektedir. Bu gruplar günlük yaflam aktivitelerindeki baflar› aç›s›ndan farkl›l›k göstermektedir.
T
ARTIfiMAÜ
lkemizde farkl› yafll› hasta gruplar›n›n biliflsel, psikolojikve günlük yaflam aktiviteleri aç›s›ndan karfl›laflt›rmal› olarak incelendi¤i araflt›rmalar son derece s›n›rl›d›r. Mevcut araflt›rmada, standardizasyon, geçerlik ve güvenirlik çal›flma-lar› ülkemiz kültürü için yap›lm›fl olan test/ölçekler kullan›-larak, titiz bir denek seçimi ile ATD, depresyon, FTR hasta-lar› ve sa¤l›kl› yafll› bireyler biliflsel, psikolojik ve günlük ya-flam aktivitelerine iliflkin puanlar› aç›s›ndan karfl›laflt›rmal› olarak incelenmifltir.Araflt›rma bulgular› incelendi¤inde, genel biliflsel ifllevler, belek, depresyon düzeyi ve günlük yaflam aktiviteleri aç›s›n-dan incelenen yafll› gruplar aras›ndaki fark anlaml›d›r. Buna göre, yafll› örneklemde görülme s›kl›¤› yüksek üç hastal›k grubunun uygulanan test ve/veya ölçeklerden ald›klar› puan-lar birbirinden anlaml› düzeyde farkl›d›r. Genel biliflsel
ifllev-lerin en çok ATD’den etkilendi¤i, onu FTR, depresyon ve sa¤l›kl› kontrol grubunun izledi¤i görülmektedir. Bellek ifl-levleri genel biliflsel ifllevlerle uyumlu olarak benzer bir örün-tü göstermifltir. Buna göre bellek en fazla ATD’ dan etkilenir-ken onu FTR, depresyon ve kontrol grubu izlemifltir. Depres-yon fliddeti en yüksek grup depresDepres-yon grubu iken onu FTR, ATD ve kontrol grubu izlemektedir. Günlük yaflam aktivite-leri aç›s›ndan en dezavantajl› grup ATD iken onu FTR, kon-rol ve depresyon grubu izlemektedir (kontkon-rol ve depresyon gruplar› aras›nda ‹FA puanlar› aç›s›ndan gözlenen fark istatis-tiksel olarak anlaml› de¤ildir).
Sonuç olarak, araflt›rma bulgular› ›fl›¤›nda, SMMT ile öl-çülen genel biliflsel ifllevler, A‹H ile ölöl-çülen bellek ifllevleri ve GDÖ ile ölçülen depresyon düzeyi araflt›rmada incelenen yafl-l› hasta gruplar›n› birbirinden ay›rt ederken; ‹FA ile ölçülen günlük yaflam aktivitelerinde baflkas›na ba¤›ml›l›k düzeyi, sa-dece ATD ve depresyon, ATD ve kontrol gruplar›n› birbirle-rinden ay›rt etmifltir. Farkl› bir anlat›mla sadece yukar›da sa-y›lan hasta gruplar› günlük yaflam aktivitelerindeki baflar› aç›-s›ndan farkl›l›k göstermifltir.
Bu araflt›rmadan elde edilen ve yukar›da k›saca özetlenen araflt›rma bulgular›, konuyla ilgili literatürle uyumludur. Bu-na göre, bellek baflta olmak üzere genel biliflsel ifllevlerden en çok etkilenenler ATD’l› yafll› hastalard›r (9, 28, 29). Yafll› gruplarda en yüksek depresyon beklendi¤i üzere depresyon hastas› olan yafll› grupta elde edilmifl, bu grubu FTR ve ATD hasta gruplar› izlemifltir ve an›lan bu üç grup aras›ndaki fark
Tablo 4— ATD, Depresyon, FTR ve Kontrol Gruplar›n›n Test/Ölçek Puanlar›na ‹liflkin ‹lgili Post Hoc Analizler
Testler/Ölçekler Grup Standart Hata F Post Hoc Analiz Sonuçlar›
SMMT Puan› ATD 20.814 .444 37.508*** Kontrol>ATD***
Depresyon 26.461 .687 Depresyon> ATD***
FTR 25.457 .525 FTR>ATD***
Kontrol 27.062 .442
A‹H Puan› ATD 33.871 .926 34.562*** Kontrol>ATD***
Depresyon 45.987 1.433 Depresyon >ATD***
FTR 44.932 1.095 FTR> ATD***
Kontrol 45.550 .922
GDÖ puan› ATD 7.108 .674 42.004*** Depresyon> FTR***
Depresyon 18.455 1.044 Depresyon >ATD***
FTR 10.612 .798 Depresyon >Kontrol***
Kontrol 4.963 .671 FTR> Kontrol***
FTR> ATD*
‹FA Puan› ATD 5.988 .853 8.124*** ATD>Kontrol***
Depresyon .602 1.321 ATD> Depresyon***
FTR 4.067 1.009
*p<0.01, **p<0.001, ***p<0.0001
anlaml›d›r. Elde edilen bulgular konuyla ilgili benzer araflt›r-ma bulgular›n› (15,17,28) desteklemektedir.
Depresyon ço¤u kez ATD’la birlikte seyretmesine ra¤men bu çal›flmada, FTR grubundaki yafll› hastalar›n depresyon dü-zeyi ATD’l› yafll› hastalardan daha yüksek bulunmufltur. Kro-nik hastal›klarda ve a¤r›yla seyreden hastal›klarda depresyon yayg›n görülen bir durumdur (28). Elde edilen bu bulgu, FTR hastalar›n›n da psikiyatrik de¤erlendirmeye tabi tutul-malar›na iflaret etmesi aç›s›ndan önemlidir. Günlük yaflam ak-tivitelerinde ba¤›ml›l›k aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, ATD hastala-r› ile FTR hastalahastala-r›n›n depresyon ve kontrol grubuna göre ol-dukça dezavantajl› konumda olduklar› aç›kça görülmektedir. Bu bulgu konuyla ilgili literatür bulgular›n› destekler nite-liktedir (12). ATD ve FTR hastalar›n›n günlük yaflam aktivi-telerinde ba¤›ml›l›¤a duyarl› olan ‹FA testinden benzer puan-lar almapuan-lar› (ATD ve FTR gruppuan-lar›n›n ‹FA puan› ortalamala-r› aras›ndaki fark anlaml› de¤ildir) FTR grubundaki tüm has-talar›n halen hastanede yatarak tedavi görmeleri ve ciddi yeti yitimlerinin olmas› ile aç›klanabilir.
En s›k görülen yafll› hastal›klar› olarak ATD, depresyon ve FTR hastal›klar› depresyonun görülme s›kl›¤› ve günlük ya-flam aktivitelerinde baflar›s›zl›k gibi iki ortak payday› paylafl-maktad›r. Gerçekten de depresyon günlük yaflam aktiviteleri-ni mesleki aç›dan, aile iliflkileri ve sorumluluklar aç›s›ndan, kronik hastal›klarla bafl etmek ve temel ihtiyaçlar›n gideril-mesi aç›s›ndan olumsuz yönde etkileme potansiyeline sahip-tir. Dolay›s›yla, bu çal›flmada ölçülen biliflsel ifllevler, depres-yon ve günlük yaflam aktiviteleri birbirleriyle iç içe geçmifl ve birbirleriyle son derece iliflkili süreçlerdir. Sadece depresyon hastalar› yaflam olaylar› ile bafl etme ve bunlara iliflkin prob-lemleri çözme gibi probprob-lemleri yaflamazlar, baflka hastal›k gruplar› da depresif belirtiler gösterebilirler. Minör depresif bozukluklar kardiyovasküle bozukluklar gibi de¤iflik sa¤l›k sorunlar›na ba¤l› ifllevsel gerileme ve bozukluklarla anlaml› düzeyde iliflkilidir (2,3). Bu araflt›rmada yukar›da belirtilen ortak paydalar› paylaflan üç hastal›k grubu birbirleriyle ve sa¤l›kl› yafll› kontrol grubu ile karfl›laflt›r›lm›flt›r.
Araflt›rma sonuçlar›, yafll›l›k döneminde s›k görülen has-tal›klar olan demans, depresyon ve FTR sorunlar›n›n tan› ve tedavi sürecinde nörospikolojik de¤erlendirmenin önemini bir kez daha ortaya koymas› aç›s›ndan önemlidir. Bu ba¤lam-da, daha önceki çal›flmalarda (28, 29) da gösterildi¤i gibi nö-ropsikolojik de¤erlendirmenin, an›lan yafll› hasta gruplar›nda rutin klinik muayenenin bir parças› olmas› gerekti¤i ortada-d›r. Ço¤u kez münferit ve birbirinden ba¤›ms›z araflt›rmalara konu olan yafll› hasta gruplar›n› tek bir araflt›rma deseni için-de inceleyerek, karfl›laflt›rmak bu araflt›rman›n özgün boyutu
olarak de¤erlendirilebilir. Bu çal›flmada, yafll› ATD, depres-yon, FTR hastalar› ile sa¤l›kl› yafll› gruplar›n genel biliflsel ifl-levler, bellek, depresyon düzeyi ve günlük yaflam aktiviteleri aç›s›ndan sergiledikleri örüntü deneysel olarak ortaya konul-mufl, benzerlik ve farkl›l›klar disiplinleraras› bir yaklafl›mla irdelenmifltir.
Araflt›rman›n S›n›rl›l›klar›
Araflt›rman›n en önemli s›n›rl›l›¤› s›n›rl› say›da kat›l›mc› rinde yürütülmesidir. Buna karfl›n, geriatrik örneklemler üze-rinde yürütülen çal›flmalar›n son derece s›n›rl› oldu¤u ülke-mizde, bu gibi disiplinleraras› çal›flmalar›n ileride yap›lacak araflt›rmalar için iyi bir model olaca¤› düflünülmektedir. Mev-cut araflt›rmada her grupta istatistik analizler aç›s›ndan yeter-li say›da kat›l›mc› olmamas› nedeniyle, yaflan›lan yer de¤iflke-ninin (ev, hastane, huzurevi gibi) nöropsikolojik ölçümler üzerindeki etkisi incelenememifltir. Daha sonra yap›lacak araflt›rmalarda, yafll› hasta gruplar›n nörospikolojik test/ölçek puanlar›n›n yaflanan yer de¤iflkeni aç›s›ndan incelemesinin de yararl› ve do¤urgular› aç›s›ndan önemli olaca¤› düflünülmek-tedir. Depresyon grubunda depresyon tan›s› konurken SCID gibi tan›sal bir yap›land›r›lm›fl görüflme ölçe¤i kullan›lmam›fl olmas› çal›flman›n bir di¤er s›n›rl›l›¤›d›r. Son olarak, FTR grubundaki hastalar›n büyük bölümünü kronik kas iskelet so-runlar› olan hastalar oluflturmakla beraber az say›da da olsa, di¤er FTR hastalar›n›n da bulunmas› ve belirgin bir homo-jenlik sa¤lanamamas› çal›flman›n bir di¤er s›n›rl›l›¤› olarak belirtilebilir.
K
AYNAKLAR1. Abrass IB. The biology and physiology of aging. West J Med 1990;153(6):641-45. (PMID:2293470).
2. Chodosh J, Miller-Martinez D, Aneshensel CS, Wight RG, Karlamangla AS. Depressive symptoms, chronic diseases, and physical disabilities as predictors of cognitive functioning tra-jectories in older Americans.J Am Geriatr Soc. 2010 Dec;58(12):2350-7. (PMID:21087219).
3. Morghen S, Bellelli G, Manuele S, Guerini F, Frisoni GB, Tra-bucchi M. Moderate to severe depressive symptoms and rehabi-litation outcome in older adults with hip fracture.Int J Geriatr Psychiatry. 2010 Nov 9.[Epub ahead of print] PMID: 21064116.
4. Kutsal YG. Aging in Turkey. In: Palmore E, Whittington F, Kunkel SR (Eds): The International Handbook on Aging: Cur-rent Research and Developments. Greenwood Publishing Gro-up: ABC CLIO Press, USA, 2009, pp 579-92.
5. Selekler K. Alzheimer hastal›¤›: patoloji, risk faktörleri, koru-yucu etkenler, klinik, tan› ve ay›r›c› tan›. In: Selekler K (Ed):
Nörolojide Yeni Ufuklar: Alzheimer Hastal›¤› ve Di¤er De-manslar. Günefl T›p Kitabevi, Ankara, 2009, pp 1-27. 6. Arnaiz E, Almkvist O. Neuropsychological features of mild
cognitive impairment and preclinical Alzheimer’s disease. Acta Neurol Scand Suppl 2003;179:34-41. (PMID:12603249). 7. Jorm AF, Jolley D. The incidence of dementia: a meta-analysis.
Neurology 1998;51(3):728-33. (PMID:9748017).
8. Rozzini L, Chilovi BV, Conti M, et al. Conversion of amnestic mild cognitive impairment to dementia of Alzheimer type is in-dependent to memory deterioration. Int J Geriatr Psychiatry 2007;22(12):1217-22. (PMID:17562522).
9. Small BJ, Mobly JL, Laukka EJ, Jones S, Bäckman L. Cogniti-ve deficits in preclinical Alzheimer’s disease. Acta Neurol Scand Suppl 2003;179:29-33. (PMID:12603248).
10. Pepin EP, Eslinger PJ. Verbal memory decline in Alzheimer’s disease: a multiple-processes deficit. Neurology. 1989 Nov;39(11):1477-82. (PMID:2812326).
11. McKhann G, Drachman D, Folstein M, Katzman R, Price D, Stadlan EM. Clinical diagnosis of Alzheimer’s disease: report of the NINCDS-ADRDA Work Group under the auspices of De-partment of Health and Human Services Task Force on Alzhei-mer’s Disease. Neurology 1984 Jul;34(7):939-44. (PMID:6610841).
12. Selekler K, Cangöz B, Karakoç E. ‹fllevsel faaliyetler anketi’nin 50 yafl ve üzeri grupta Türk kültürü için uyarlama ve norm be-lirleme çal›flmas›. Türk Nöroloji Dergisi 2004;10(2):102-7. 13. DeKosky ST, Shih WJ, Schmitt FA, Coupal J, Kirkpatrick C.
Assessing utility of single photon emission computed tomog-raphy (SPECT) scan in Alzheimer disease: Correlation with cog-nitive severity. Alzheimer Dis Assoc Disord 1990;4(1):14-23. (PMID:2317335).
14. Aalten P, Verhey FR, Boziki M, et al. Neuropsychiatric syndro-mes in dementia. Results from the European Alzheimer Disea-se Consortium: part I. Dement Geriatr Cogn Disord 2007;24(6):457-63. (PMID:17986816).
15. Castilla-Puentes RC, Habeych ME. Subtypes of depression among patients with Alzheimer’s disease and other dementias. Alzheimers Dement 2010 Jan;6(1):63-9. (PMID:20129320). 16. Bekaro¤lu M, Uluutku N, Tanriöver S, Kirpinar I. Depression
in an elderly population in Turkey. Acta Psychiatr Scand 1991 Aug; 84(2):174-8. (PMID:1950613).
17. Copeland JR, Gurland BJ, Dewey ME, Kelleher MJ, Smith AM, Davidson IA. Is there more dementia, depression and ne-urosis in New York? A comparative study of the elderly in New York and London using the computer diagnosis AGECAT. Br J Psychiatry 1987 Oct;151:466-73. (PMID:3328991).
18. Bolla KI, Lindgren KN, Bonaccorsy C, Bleecker ML. Memory complaints in older adults. Fact or fiction? Arch Neurol 1991 Jan;48(1):61-4. (PMID:1986728).
19. Schmand B, Jonker C, Geerlings MI, Lindeboom J. Subjective memory complaints in the elderly: depressive symptoms and fu-ture dementia. Br J Psychiatry 1997 Oct;171:373-6. (PMID:9373429).
20. Amerikan Psikiyatri Birli¤i. Duygudurum bozukluklar›. In: Köro¤lu E (Çev. Ed): DSM-IV-R Tan› Ölçütleri Baflvuru Elki-tab›. Yeniden Gözden Geçirilmifl Bask›. Hekimler Yay›n Birli-¤i, Ankara, 2001, pp 156-60. (ISBN:9753001496).
21. Folstein MF, Folstein SE, McHugh PR. “Mini-mental state”: A practical method for grading the cognitive state of patients for the clinician. J Psychiatr Res 1975 Nov;12(3):189-98. (PMID:1202204).
22. Güngen C, Ertan T, Eker E, Yaflar R, Engin F. Standardize mi-ni mental testin Türk toplumunda hafif demans tan›s›nda ge-çerlik ve güvenilirli¤i. Türk Psikiyatri Dergisi 2002;13(4):273–81. (PMID:12794644).
23. Grober E, Buschke H, Crystal H, Bang S, Dresner R. Screening for dementia by memory testing. Neurology 1988 Jun;38(6):900-3. (PMID:3368071).
24. Saka E, Mihci E, Topcuoglu MA, Balkan S. Enhanced cued re-call has a high utility as a screening test in the diagnosis of Alz-heimer’s disease and mild cognitive impairment in Turkish pe-ople. Arch Clin Neuropsychol 2006 Oct;21(7):745-51. (PMID:16979317).
25. Scheikh JI, Yesavage JA. Geriatric Depression Scale (GDS): Re-cent evidence and development of a shorter version. Clinical Gerontology 1986;5:165–73.
26. Ertan T, Eker E. Reliability, validity, and factor structure of the geriatric depression scale in Turkish elderly: are there different factor structures for different cultures? Int Psychogeriatr 2000 Jun;12(2):163-72. (PMID:10937537).
27. Pfeffer RI, Kurosaki TT, Harrah CH Jr, Chance JM, Filos S. Measurement of functional activities in older adults in the com-munity. J Gerontol 1982 May;37(3):323-9. (PMID:7069156). 28. Katon W, Sullivan MD. Depression and chronic medical
ill-ness. J Clin Psychiatry 1990 Jun; 51 Suppl: 3-11; discussion 12-4. (PMID:2189874).
29. Chen P, Ratcliff G, Belle SH, Cauley JA, DeKosky ST, Gangu-li M. Cognitive tests that best discriminate between presympto-matic AD and those who remain nondemented. Neurology 2000 Dec 26;55(12):1847-53. (PMID:11134384).
