Songül ACAR-VA‹ZO⁄LU
Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi Halk Sa¤l›¤› Anabilim Dal› ANKARA Tlf: 0312 305 15 90 e-posta: sacar@hacettepe.edu.tr Gelifl Tarihi: 15/04/2009 (Received) Kabul Tarihi: 18/05/2009 (Accepted) ‹letiflim (Correspondance)
1 Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi Halk Sa¤l›¤› Anabilim Dal› ANKARA
2 Ankara Numune E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi, Biyokimya ANKARA
3 Ankara Numune E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi Psikiyatri Klini¤i ANKARA
4 Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Gö¤üs Hastal›klar› Anabilim Dal› ADANA 5 Ege Üniversitesi T›p Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dal›
‹ZM‹R
6 Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi Songül ACAR-VA‹ZO⁄LU1 Turan TURHAN2 Fehminaz TEMEL1 Özlem BOLAT3 Oya BAYDAR4 Ali BACANLI5 Fikret ASARCIKLI6 Ça¤atay GÜLER1
DETERMINATION OF RISK FACTORS
ASSOCIATED WITH COLORECTAL CANCER
AND COMPLIANCE WITH FECAL OCCULT
BLOOD TESTING AMONG PATIENTS AGED 5O
YEARS AND OVER IN PRIMARY HEALTH CARE
B‹R‹NC‹ BASAMAKTA 50 YAfi VE ÜZER‹
B‹REYLERDE KOLOREKTAL KANSER ‹LE
‹L‹fiK‹L‹ OLAB‹LECEK BAZI FAKTÖRLER‹N VE
GA‹TADA G‹ZL‹ KAN TETK‹K‹NE UYUMUN
DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹
Ö
ZGirifl: 50 yafl üzeri bireylerin, kolorektal kanser hakk›nda bilgi düzeylerinin saptanmas›, kolorektal kanserlerle iliflkili olabilecek faktörlerin ve gaitada gizli kan testine uyumun de¤erlendirilmesi amaçlanm›flt›r.
Gereç ve Yöntem: Araflt›rma, 50 yafl ve üzeri 103 kiflide yap›lm›flt›r. Veriler 31 sorudan oluflan anket formu ile toplanm›flt›r. Gaitada gizli kan için, guaiac-based, GGKT testi kullan›lm›flt›r. Bulgular: Kat›l›mc›lar›n yafl ortalamas› 58.5±7.3 y›l; %25.2’si erkek, %79.6’s› evli, %49.5’i ilkokul mezunudur. %82.5’inin akrabalar›nda tan› konulmufl ba¤›rsak hastal›¤› yoktur. Kolorektal kanserle ilgili toplam bilgi düzeyi puan› ortalamas› 7.3 ± 1.9’dir. Erkeklerin %23.0’›nda, kad›nlar›n %16.8’inde anemi saptanm›flt›r. Gaita örne¤i getirenlerin %96.0’›, araflt›rmaya kat›lanlar›n ise %68.9’u anket formunu cevaplay›p tarif edildi¤i flekilde üç gün üst üste gaita örne¤i getirmifltir. GGKT yaln›zca bir kiflide pozitif bulunmufltur.
Sonuç: Kiflilerin kolorektal kanser, risk faktörleri ve erken tan› için yap›lan tetkikler konusun-da bilgilendirilmesi birinci basamakta 50 yafl ve üzeri hastalarkonusun-da uyumun oldukça yüksek oldu¤u gaitada gizli kan testinin kullan›lmas› yararl› olacakt›r.
Anahtar Sözcükler: Kolorektal Kanserler; Melena; Eriflkin; Anemi; Erken tan›; Gaitada gizli kan
A
BSTRACTIntroduction: Our aim was to determine some risk factors for colorectal cancer, evaluate the knowledge about colorectal cancer among patients aged 50 years and over and their compliance with fecal occult blood test.
Materials and Method: The study was conducted among 103 patients aged 50 years and over. Data were collected by a questionnaire form including 31 questions. Guaiac-based fecal occult blood test was used.
Results: The mean age of participants was 58.5±7.3; 25.2% were males and 74.8% were females; 79.6% were married; 49.5% were graduates of primary school. Of the participants, 82.5% stated that none of their relatives were diagnosed with an intestinal disease. The mean colorectal cancer knowledge score was 7.3 ± 1.9. Six males and 13 females were diagnosed with anemia. 96.0% (71 patients) of the patients who brought their fecal specimen at least once, and 68.9% of the participants of the study completed the questionnaire form and brought fecal specimens on 3 consecutive days. Only one participant was positive for fecal occult blood test.
Conclusion: Patients admitting to health centers should be informed on colorectal cancer, its risk factors and screening tests for early diagnosis. Compliance to fecal occult blood testing is relatively high in patients aged 50 and over, and it may be useful in primary care centers
Key Words: Colorectal neoplasms; Melena; Middle aged; Anemia; Early detection of cancer;
G
‹R‹fiY
afll›l›k dönemi, t›pk› çocukluk dönemi gibi kendine hasözellikleri olan bir dönemdir. Yafll›l›kta görülen bafll›ca sa¤l›k sorunlar› kronik ve dejeneratif hastal›klard›r. Kardi-ovasküler hastal›klar ve kanserler ise yafll›lar›n morbidite ve mortalitesinde en önde gelen nedenlerdir. Bu hastal›klar ba-k›mda süreklili¤i ve çok yönlü yaklafl›m› gerektiren sorunlar-d›r. Kolorektal kanser de insidans› yaflla birlikte artan çok önemli bir sa¤l›k sorunudur (1)Kolorektal kanser, dünyada görülen en s›k dördüncü kan-ser tipi olup, yavafl büyüyen ve semptom verebilecek boyutla-ra geç dönemde ulaflan bir kanserdir (2). En s›k semptomlar› gaitada kan varl›¤› ve d›flk›lama al›flkanl›¤›ndaki de¤ifliklik-lerdir. ‹nsidans› 40 yafllar›nda art›fl göstermeye bafllayan kolo-rektal kanser 60-70 yafllar›nda tepe noktas›na ulafl›r (3). Tür-kiye’de kolon ve rektum kanseri s›kl›¤› kad›nlarda 7.6/100.000’d›r. Meme kanserinden sonra ikinci s›rada yer al›r. Erkeklerde ise 7.4/100.000 ile dördüncü s›rada yer al-maktad›r (4).
Kolorektal kanser taramas›n›n amac›, asemptomatik has-talardaki lokalize ve yüzeyel kanserlerin erken tan›s› ve cerra-hi kür olas›l›¤›n›n art›r›lmas›d›r. Bu amaçla kullan›labilecek yöntemler aras›nda da; gaitada gizli kan testi, baryum enema testi, sigmoidoskopi, kolonoskopi ve bulunmaktad›r. Bu yön-temlerden en s›k kullan›lan› ise gaitada gizli kan araflt›r›lma-s›d›r (5). Kolorektal kanser tarama testlerinin erken teflhise olanak sa¤lad›¤› ve beklenen yaflam süresini uzatt›¤› kan›tlan-m›flt›r. Tarama testlerinin mortaliteyi düflürdü¤ü konusunda fikir birli¤i varken hangi tarama yönteminin en iyi oldu¤u konusunda görüfl birli¤i sa¤lanamam›flt›r (6-8). Kolorektal kanser tarama yöntemlerinden herhangi birisinin bir di¤erin-den üstün oldu¤u gösterilememifltir. Ancak hangi yöntem kullan›l›rsa kullan›ls›n etkinlik, hiçbir fley yapmama ile kar-fl›laflt›r›ld›¤›nda tart›flmas›z olarak yüksektir (9). Yap›lan ran-domize-kontrollü çal›flmalarda, taramayla mortalitenin belir-gin oranda düfltü¤ü gösterilmifltir. Ayr›ca maliyet-etkinlik çal›flmalar› sonucunda da tarama yöntemlerinin, tan› sonras› tedaviye göre daha üstün oldu¤u bulunmufltur (2). Bilinen risk faktörleri aras›nda yafl, ailede kolorektal kanser öyküsü, inflamatuar ba¤›rsak hastal›¤›, beslenme özellikleri, sigara ve kentsel yaflam bulunmaktad›r (5, 6, 10,11). Dünyada Mart ay› kolorektal kanser (kal›n barsak kanseri) konusunda bilgilen-me ay› olarak ilan edilmifl olup, bu konuda halk› ayd›nlat›c› çal›flmalar yap›lmaktad›r (12).
Yafll› sa¤l›¤›n› gelifltirmek ve yafll› grupta s›k görülen ba-z› hastal›klar›n erken tan› ve tedavisi amac›yla haba-z›rlanan
k›-lavuzlarda 50-64 yafl aras› hastalar için önerilen kolorektal kanser tarama endikasyonlar› 65 yafl üzeri hastalar için de öne-rilmektedir. Amerikan Kanser Birli¤i (ACS) y›lda 1 kez rek-tal muayene yap›lmas›n› ve gaitada gizli kan testi bak›lmas›-n› ve 3 veya 5 y›lda bir sigmoidoskopi yap›lmas›bak›lmas›-n› önermek-tedir (1).
Kolonoskopi, kolorektal kanser taramalar›nda kullan›lan en son tetkiktir. Fleksibil sigmoidoskopi uygulananlar›n %5-10’una kolonoskopi önerilmektedir (13). Gaitada gizli kan testi sonras›nda baflvuranlar›n ise %2-15’inde kolonoskopi ih-tiyac› duyulmaktad›r (14). Çift kontrast baryum enema testi, kolorektal kanser tarama testleri aras›nda say›lsa da günümüz-de sagünümüz-dece kolonoskopiyi tolere egünümüz-demeyen bireyler için kulla-n›lmaktad›r. Çift kontrast baryum enema ile kolorektal kan-serlerin %82.9’u belirlenebilmektedir (15,16). Sigmoidosko-pi k›sa sürede tamamlanmas›, sedasyon gerektirmemesi ve kendi kendine uygulanabilen ba¤›rsak temizli¤i ile yap›labil-mesi sebebiyle uygulanabilir bir tarama testidir (2). Dezavan-tajlar› ise invaziv bir test olmas›, 1/25000 de olsa perforasyon riskinin olmas›d›r (17, 18). Hasta uyumunun %100 olmas› durumunda tarama testleri ile kolorektal kanser mortalitesi %23-45’e kadar azalabilmektedir (6, 19-23). Kolorektal kan-ser tan›s›nda gaitada gizli kan taramas›n›n bir defa yap›lmas›-n›n sensitivitesi %26-69 aras›ndad›r (14, 24, 25). Ancak bu tarama 1-2 y›l arayla tekrarland›¤›nda sensitivitesi %90’a ulaflmaktad›r (26). Bu testin invaziv olmamas›, evde de uygu-lanabilmesi, ba¤›rsak temizli¤i gerektirmemesi ve k›sa sürede yap›labilmesi di¤er avantajlar›d›r (2,23). Bu testin kabul edi-lebilirli¤i yap›lan bir çal›flmada %70.3 bulunmufltur (27).
Bu araflt›rmada, fievkat Sa¤l›k Oca¤›’na 5-7 ve 11-14 Ara-l›k 2006 tarihleri aras›nda baflvuran, 50 yafl ve üzeri bireyler-de kolorektal kanserle iliflkili olabilecek baz› faktörlerinin be-lirlenmesi, bu yafl grubunda özel önem verilen kolorektal kan-serle ilgili bilgi düzeylerinin saptanmas› ve sa¤l›k oca¤› ko-flullar›nda kullan›labilecek en ucuz, en kolay, en uygun ve en yayg›n kabul gören tarama yöntemi olan gaitada gizli kan ba-k›lmas›, hastalar›n bu teste uyumunun de¤erlendirilmesi ve hemoglobin-hematokrit ölçümü yap›lmas› amaçlanm›flt›r.
G
EREÇ VEY
ÖNTEMAnkara ili Keçiören ilçesi fievkat Sa¤l›k Oca¤›’nda yap›lan bu tan›mlay›c› araflt›rmada veriler 5-14 Aral›k 2006 tarihleri ara-s›nda toplanm›flt›r. Bilgilendirildikten sonra araflt›rmaya ka-t›lmay› kabul eden 50 yafl ve üzeri 103 kiflide yap›lm›flt›r. Araflt›rmaya antikoagülan ilaçlar, demir preparat›, iyotlu ilaç-lar, steroid ve kolflisin kullanan bireyler dahil edilmemifltir.
Araflt›rmada sosyo-demografik özelliklerle ilgili 8 soru, baz› al›flkanl›klar ve hastal›k öyküsü ile ilgili 13 soru, kolo-rektal kanser hakk›nda bilgi düzeyi ile ilgili 10 sorudan olu-flan yap›land›r›lm›fl bir anket formu kullan›lm›flt›r. Hemoglo-bin ve hemotokrit ölçümleri ve gaitada gizli kan testi Sa¤l›k Oca¤›’nda yap›lm›flt›r.
Araflt›rmada kad›nlarda: Hb<12gr/dL; Hct<%37; erkek-lerde Hb<14gr/dL; Hct<%42 anemi olarak de¤erlendirilmifl-tir.
Araflt›rmada gaitada gizli kan tespiti için kullan›lan üç farkl› yöntem vard›r (28). Kullan›lan Guaiac-based test üç gün demirsiz diyet sonras› al›nan d›flk› örneklerinin hidrojen peroksit damlat›larak incelenmesi ile yap›lmaktad›r. Bu test-te hemoglobinin pseudoperoksidaz aktivitest-tesinin guaiac kart›-n›, hidrojen peroksidaz damlat›ld›ktan 30 saniye sonra mavi-ye dönüfltürmesi pozitif kabul edilmifltir (28). Bu araflt›rmada gaita testi uygulamas›ndan üç gün önce ve test uygulanacak günler boyunca baz› yiyeceklerden (k›rm›z› et, flalgam, havuç, turp, karnabahar, mantar, brokoli, greyfurt), baz› ilaçlardan (aspirin ve di¤er antiinflamatuvar ilaçlar, demir preparat›, vi-tamin C içeren ilaçlar) yoksun diyet uygulanm›flt›r.
Ankette sorulan kolorektal kanserle ilgili bilgi sorular›na verilen do¤ru cevaplara 1 puan, yanl›fl cevaplara 0 puan veri-lerek toplam bilgi puan› hesaplanm›fl, 10 puan üzerinden de-¤erlendirilmifltir.
Dört ana grup posal› yiyecekten (sebze, meyve, kurubak-lagil, kepekli tah›llar) üçünü söyleyen kat›l›mc›lar “biliyor”; bir ya da ikisini söyleyen kat›l›mc›lar “k›smen biliyor” kabul edilmifltir. Veri girifli ve analizi SPSS 13.0 paket program› kullan›larak yap›lm›flt›r. Anket uygulamas› tamamland›ktan sonra, kat›l›mc›lara “Kolorektal Kanser Bilgilendirme Broflü-rü” da¤›t›lm›fl, anemik olanlar sa¤l›k oca¤› doktoruna, kolo-rektal kanser aç›s›ndan riskli bulunan bir kifli (gaitada gizli kan testi pozitif olan) hastaneye yönlendirilmifltir.
B
ULGULARA
raflt›rmaya kat›lan 50 yafl ve üzeri bireylerin yafl ortalama-s› 58.5±7.3 y›l; %74.8’i kad›n ve %79.6’s› (82 kifli) evli-dir. Araflt›rmaya kat›lanlar›n demografik özellikleri Tablo 1’de verilmifltir.Kat›l›mc›lar›n %42.7’si (n=44) günde ortalama iki ö¤ün, %48.5’i (n=50) üç ö¤ün yemektedir. Ortalama ö¤ün say›s› 2.64±0.85’dir. Kat›l›mc›lar›n %90.3’ü (n=93) düzenli kah-valt› etti¤ini, %55.3’ü (n=57) düzenli ö¤le yeme¤i yedi¤ini ve %93.2’ü (n=96) düzenli akflam yeme¤i yedi¤ini belirtmifl-tir. Günde ortalama içilen su miktar› 5.36±3.0 su barda¤›d›r. Araflt›rmaya kat›lanlar›n %64.1’i (n=66) hiç sigara içmemifl; %10.7’si (n=11) halen sigara içmektedir. 50 yafl üzeri kiflile-rin %76.7’si (n=79) düzenli bedensel etkinlik yapmad›¤›n›, %23.3’ü (n=24) haftada en az üç gün 30 dakikadan fazla yü-rüyüfl yapt›¤›n› belirtmifltir.
Onsekiz kiflinin (%17.5) herhangi bir kronik hastal›¤› yoktur. Kronik hastal›¤› olanlar›n %69.4’ünde (n=59) hiper-tansiyon; %29.4’ünde (n=25) hiperlipidemi; %24.7’sinde (n=21) diabetes mellitus; %15.2’sinde (n=13) kas ve iskelet sistemi hastal›klar›; %14.1’inde (n=12) gastrointestinal sis-tem hastal›klar›; %12.9’unda (n=11) endokrin sissis-tem hasta-l›klar› vard›r. On yedi kifli (%16.5) herhangi bir ilaç kullan-mamaktad›r. ‹laç kullanan 86 kiflinin %63.9’u (n=55) hiper-tansiyon ilac›; %32.5’i (n=28) steroid olmayan antiinflamatu-var; %29’u (n=25) aspirin; %23,2’si (n=20) diabet ilac›; %17.4’ü (n=15) kalsiyum; %15.1’i (n=13) gastrointestinal sistem ilac›, %14’ü (n=12) kardiovasküler sistem ilac› kullan-maktad›r.
Araflt›rmaya kat›lanlar›n kolorektal kanser risk faktörleri aç›s›ndan da¤›l›m› Tablo 2’de verilmifltir. Kat›l›mc›lar›n %23.3’ü sebze, %9.7’si meyve tüketmediklerinin ifade etmifl-lerdir. Yüzde 76.7’si bedensel etkinlik yapmamaktad›r,
Do¤ru Yanl›fl
Erken teflhis ba¤›rsak kanserinin tedavisini kolaylaflt›r›r. +
50 yafl›ndan sonra ba¤›rsak kanseri riski azal›r. +
50 yafl›ndan sonra ba¤›rsak kanseri ile ilgili tetkikler düzenli olarak yap›lmal›d›r. +
Düzenli yap›lan tetkiklerle ba¤›rsak kanserlerinin neredeyse hepsi erken belirlenebilir ya da önlenebilir. +
Ba¤›rsak kanseri yiyeceklerle iliflkili de¤ildir. +
Ba¤›rsak kanseri hiç belirti vermeyebilir. +
D›flk›da kan görülmesi ve d›flk› al›flkanl›¤›nda de¤ifliklik olmas› ba¤›rsak kanserinin en önemli belirtileridir. +
Ba¤›rsak kanseri tan›s›nda düzenli olarak yap›lacak tetkiklerden birisi d›flk› incelenmesidir. +
Ailesinde ba¤›rsak kanseri olmayanlarda da ba¤›rsak kanseri görülebilir. +
Tablo 1— Kat›l›mc›lar›n Baz› Sosyo-Demografik Özellikleri (fievkat SO, Aral›k2006) (n = 103) Özellik Say› % Yafl 50-54 yafl 38 36.9 55-59yafl 30 29.1 60-64 yafl 14 13.6 65-69 yafl 6 5.8 70-74 yafl 12 11.7 75 ve üzeri yafl 3 2.9
Ortalama±ss 58,5±7.3,Ortanca 56, En düflük-en yüksek de¤er 50-81
Cinsiyet Erkek 26 25.2 Kad›n 77 74.8 Ö¤renim Durumu Okur-yazar de¤il/okuryazar 34 33.0 ‹lkokul mezunu 51 49.5 Ortaokul/lise 14 13.6
Yüksekokul fakülte mezunu 4 3.9
Tablo 2— Araflt›rmaya Kat›lanlar›n Kolorektal Kanser Risk Faktörü Da¤›l›m› (fievkat S.O., Aral›k 2006) (n = 130) Risk Faktörü Say› %
Bedensel etkinlik yapmamak 79 76.7
Kepek ekmek tüketmemek 74 71.8
Halsizlik 48 46.6 Tenesmus 37 35.9 Kab›zl›k 32 31.1 Sebze tüketmemek 24 23.3 >65 yafl 21 20.4 Kar›n a¤r›s› 20 19.4
Ailede ba¤›rsak hastal›¤› varl›¤› 18 17.5
Kilo kayb› 18 17.5
Gaita s›kl›¤› de¤iflimi 15 14.6
‹shal 15 14.6
Kurubaklagil tüketmemek 12 11.7
Melena 12 11.7
Halen sigara içiyor olmak 11 10.7
Gaita k›vam› de¤iflimi 11 10.7
Meyve tüketmemek 10 9.7
Kusma 10 9.7
Hematokezya 10 9.7
%11.7’si kurubaklagil tüketmemektedir, %17.5’inin ailesin-de ba¤›rsak hastal›¤› bulunmaktad›r.
Araflt›rmaya kat›lanlar›n %2.9’u (n=3) (bir kifli aile öykü-sü, bir kifli gastrointestinal kanama, bir kifli hematokezya ne-deniyle) d›flk› tetkiki yapt›rm›fl, %1.9’u (n=2) (bir kifli aile öyküsü, bir kifli hematokezya nedeniyle) ilaçl› ba¤›rsak filmi çektirmifl; %7.8’i (n=8) (bir kifli aile öyküsü, iki kifli hemato-kezya, dört kifli ürolojik sorunlar, bir kifli gastrointestinal ka-nama nedeniyle) makat muayenesi yapt›rd›¤›n›, %2.9’u (n=3) (bir kifli aile öyküsü, bir kifli gastrointestinal kanama, bir kifli hematokezya nedeniyle) makattan aletle inceleme yapt›rd›¤›-n› belirtmifltir.
Kat›l›mc›lar›n %35.9’u (n=37) posal› g›dalar›n ne oldu-¤unu bilmemekte, %58.2’si (n=64) k›smen bilmekte %1.9’u (n=2) bilmektedir.
Elli yafl›ndan sonra ba¤›rsak kanseri riskinin artt›¤›n› ka-t›l›mc›lar›n %58.3’ü, “ba¤›rsak kanserinin yiyeceklerle iliflki-li oldu¤unu %35.9’u, ba¤›rsak kanserinin hiç beiliflki-lirti verme-yebilece¤ini %56.3’ü, d›flk›da kan görülmesi ve d›flk› al›flkan-l›¤›n›n de¤iflmesinin kanserin en önemli belirtisi olabilece¤i-ni %67.0’si ve ba¤›rsak kanseriolabilece¤i-nin ailesel geçifl gösterebilece-¤ini %66.0’s› do¤ru olarak yan›tlam›fllard›r (Tablo 3).
Kat›l›mc›lar›n ortalama toplam bilgi düzeyi puan› 7.3±1.9’dir, %77.7’sinin (n=80) toplam bilgi düzeyi puan› ≥7 olup %13.5’inin (n=14) toplam bilgi düzeyi ≤5’tir. Top-lam bilgi düzeyi 10 olan kifli say›s› 5’dir (%4.9).
Araflt›rmaya kat›lan erkeklerin hemoglobin de¤erlerinin ortalamas› 14.6±1.7gr/dl (en küçük- en büyük de¤er: 11.0-16.9 gr/dl) hematokrit de¤erlerinin ortalamas› 44.7±4.9 (en küçük- en büyük de¤er: 35.5-50.5)’dur. Araflt›rmaya kat›lan kad›nlar›n hemoglobin de¤erlerinin ortalamas› 13.4±1.4 gr/dl (en küçük- en büyük de¤er: 10.1-16.5 gr/dl),
hematok-rit de¤erlerinin ortalamas› 41.0±4.2 (en küçük- en büyük de-¤er: 31.4-49.0) dir. Erkeklerin %23.0’›nda (n=6) anemi sap-tan›rken; kad›nlar›n %16.8’inde (n=13) anemi saptanm›flt›r.
Araflt›rmaya kat›lanlar›n %68.9’u anket formunu cevapla-y›p tarif edildi¤i flekilde üç gün üst üste gaita örne¤i getir-mifltir ve bunlarda GGK tetkiki yap›lm›fl ve bunlardan birisi pozitif bulunmufltur (Tablo 4).
T
ARTIfiMAS
a¤l›k Oca¤›na 5-7 ve 11-14 Aral›k 2006 tarihleri aras›ndabaflvuran 50 yafl ve üzeri bireylerde kolorektal kanser ile iliflkili olabilecek baz› risk faktörlerin de¤erlendirilmesi için yap›lan bu araflt›rmada 125 kifli ile görüflülmüfl, bunlar›n 103’ü araflt›rmaya kat›lmay› kabul etmifltir. Kat›lanlar›n yak-lafl›k beflte biri 65 yafl ve üzeri bireylerden oluflmufltur. Yak-lafl›k dörtte üçü kad›nd›r ve her dört bireyden biri okuma yaz-ma bilmemektedir. Cinsiyete göre ö¤renim durumu de¤er-lendirildi¤inde ise her befl kad›ndan ikisi ilkokulu bile bitir-memifltir. Erkeklerin ise hemen hemen hepsi ilkokul ve üzeri ö¤renim görmüfltür (Tablo 1).Tablo 3— Kolorektal Kanser Hakk›ndaki Bilgi Düzeyi Sorular›na Verilen Do¤ru Cevap Da¤›l›m› (fievkat S.O., Aral›k 2006)
Sorular n %
50 yafl›ndan sonra ba¤›rsak kanseri ile ilgili tetkikler düzenli olarak yap›lmal›d›r. 98 95.1
Erken teflhis ba¤›rsak kanserinin tedavisini kolaylaflt›r›r. 97 94.2
Düzenli yap›lan tetkiklerle ba¤›rsak kanserlerinin neredeyse hepsi erken belirlenebilir ya da önlenebilir. 95 92.2
Ailesinde ba¤›rsak kanseri olmayanlarda da ba¤›rsak kanseri görülebilir. 90 87.4
Ba¤›rsak kanseri tan›s›nda düzenli olarak yap›lacak tetkiklerden birisi d›flk› incelenmesidir. 83 80.6
D›flk›da kan görülmesi ve d›flk› al›flkanl›¤›nda de¤ifliklik olmas› ba¤›rsak kanserinin en önemli belirtileridir. 69 67.0
Ba¤›rsak kanserleri ailesel geçifl gösterebilir. 68 66.0
50 yafl›ndan sonra ba¤›rsak kanseri riski azal›r. 60 58.3
Ba¤›rsak kanseri hiç belirti vermeyebilir. 58 56.3
Ba¤›rsak kanseri yiyeceklerle iliflkili de¤ildir. 37 35.9
Tablo 4— Araflt›rmaya Kat›lanlar›n Gaita Örne¤i Getirme Durumu
(fievkat S.O., Aral›k 2006)
Kifli Bafl›na ‹ncelenen Gaita Örne¤i Say›s› n %
Hiç 29 28.2
1-2 3 2.9
3 71 68.9
Kat›l›mc›lar›n yaklafl›k yar›s› günde düzenli olarak üç ö¤ün yemek yemektedir ve üç ana ö¤ün içinden düzenli ola-rak en az yenen ö¤le yeme¤idir. Kat›l›mc›lar›n bir k›sm›n›n kab›zl›k flikâyeti olmas›na ve kendilerine posal› g›da tüketme-leri önerilmesine ra¤men sadece ikisi posal› g›dalar› tam ola-rak bilmektedir. Bu nedenle toplumu bilgilendirirken posal› g›da denmesi yerine posal› g›dalar›n neler olduklar›n›n belir-tilmesi daha do¤ru olacakt›r. Araflt›rmada kat›l›mc›lara baz› g›dalar› tüketme s›kl›klar›yla ilgili sorulan sorularda, yaklafl›k her befl kifliden üçünün kepek ekme¤ini hiç tüketmedi¤i; ço-¤unun ise sebze/salata ve meyveleri her gün tüketti¤i görül-müfltür. Her befl kifliden dördünün günde iki litreden daha az su içti¤i belirlenmifltir. Bunlar kat›l›mc›lar›n üçte birinde gö-rülen kab›zl›k semptomunun sebepleri aras›nda olabilir.
Kolorektal kanser için risk faktörlerinden birisi ha-len sigara içimidir (29). Araflt›rmaya kat›lanlar›n beflte dör-dünde kronik hastal›k (hipertansiyon, hiperlipidemi, diyabet gibi) olmas›na ra¤men yüzde onu halen sigara içmektedir. Bir baflka araflt›rmada 65 yafl ve üzeri bireylerin %25’i halen siga-ra içti¤ini ifade etmifltir (30). Bu asiga-raflt›rmada sigasiga-ra içenler daha az olmas›na karfl›n, sigara içmenin akci¤er kanseri, kolo-rektal kanser ve pek çok kanser için risk faktörü olmas›ndan dolay› bu grupta sigara içiminin azalt›lmas›na yönelik çal›fl-malar yap›lmas› uygun olacakt›r. Bir di¤er risk faktörü de dü-zenli bedensel etkinlik yap›lmamas›d›r. Yap›lan çal›flmalarda bedensel etkinlik ile iliflkisi epidemiyolojik olarak kan›tlan-m›fl en önemli faktörlerden birisi de kolon kanseridir. Beden-sel etkinlik yapanlarda kolon ve kolorektal kanserlerin azald›-¤› birçok çal›flmada gösterilmifltir (31). Araflt›rmaya kat›lan her dört kifliden sadece biri düzenli bedensel etkinlik yap-maktad›r. Araflt›rmaya kat›lanlardan ailesinde tan› konulmufl ba¤›rsak kanseri ve kronik ba¤›rsak iltihaplanmas› olan kifli say›s› 17’dir ve bu kiflilerde kolorektal kanser riski topluma göre yüksektir. Bu risk, ailesindeki tan› konulmufl olgu say›-s›, bu olgular›n yafl› ve yak›nl›k derecesiyle iliflkilidir. Birinci derece akrabas›nda kolorektal kanser olan kiflilerde risk genel topluma göre 2.25 kat artm›flt›r. E¤er kanser 45 yafl›ndan ön-ce tespit edildiyse risk art›fl› 3.8 katt›r. 45-59 yafl aras›nda tes-pit edildi¤inde 2.2 kat, 59 yafl›ndan sonra ise 1.8 kat risk ar-t›fl› olmaktad›r. Kolorektal kanser tan›s› alm›fl iki birinci de-rece akrabas› olanlarda yaflam boyu kanser geliflme riski %25-30’a ç›kmaktad›r. Aile öyküsü olan kanser vakalar› daha erken yaflta ortaya ç›kmaktad›r (11). Araflt›rmaya kat›lanlarda risk faktörü olarak de¤erlendirilen kilo kayb›, halsizlik, d›flk›lama ile iliflkili kar›n a¤r›s›, kusma, d›flk›lama al›flkanl›klar›ndaki de¤ifliklikler, hematokezya, melena, ishal, kab›zl›k ve tenes-mus semptomlar›ndan en s›k görüleni halsizlik; en nadir
gö-rüleni ise d›flk› al›flkanl›klar›ndaki de¤ifliklikler ve hemato-kezyad›r. Kolorektal kanser de¤erlendirilmesi için semptom-lar›n yan›s›ra kolay uygulanabilir ve y›ll›k düzenli program dahilinde uyguland›¤›nda sensitivitesi %90’lara ulaflan gaita-da gizli kan tetkikinin yap›lmas› önemlidir (32,33).
Bu çal›flmada, kolorektal kanserin erken tan›s›nda geçerli-lik ve güvenilirli¤i kan›tlanm›fl ve 50 yafl üzerinde kolorektal kanserin taramas›nda önerilen gaitada gizli kan testinin pra-tik uygulamada kullan›l›p kullan›lmad›¤› ve hastalar›n bu teste uyumu de¤erlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Birinci basa-makta en az teknolojik donan›mla gerçeklefltirilebilecek ma-liyet etkin baz› laboratuvar tetkikleri, birçok hastal›k aç›s›n-dan tan› ve izlemde çok önemlidir. Kontrol muayenelerinde özellikle belirli yafllarda önerilen tan› ve tarama testleri, has-tal›klar›n erken tan›s› ve tedavisinde önemlidir. Yafll› hasta-lar, birinci basamak sa¤l›k kurulufllar›na sa¤l›k hizmeti almak için s›kl›kla baflvurmaktad›r. Bu kurulufllarda evde ve ayakta iyilefltirici hizmetleri oldukça yeterli bir düzeyde yürütebil-meye yarayacak temel incelemeleri yapabilecek laboratuvar olanaklar› bulunmaktad›r. Gaitada gizli kan tetkiki de bu ku-rumlarda kolayl›kla yap›labilecek, zaman almayan bir testtir. Ancak bu testlerin birinci basamakta kullan›m›yla ilgili çok fazla çal›flma bulunmamaktad›r. Pilot çal›flma niteli¤inde olan araflt›rmada kat›l›m k›s›tl›d›r. Kat›l›m›n daha da art›r›la-bilmesi için araflt›rmaya kat›lmay› kabul etmeyenlerin kabul etmeme nedenlerini belirlemeye yönelik çal›flmalar da yap›l-mal›d›r (34). Riskin azalt›lmas› ve erken tan›ya yönelik ön-lemler en k›sa zamanda al›nmal› ve toplum bu konuda bilgi-lendirilmelidir (35).
Bu çal›flmada kat›l›mc›lar›n %68.9’u anket formunu ce-vaplay›p tarif edildi¤i flekilde üç gün üst üste gaita örne¤i ge-tirmifltir. Bu yüzde, yap›lan benzer bir çal›flmada 70.3 olarak bulunmufltur (27). Bu da gaitada gizli kan bak›larak kolorek-tal kanser taramas›n›n sa¤l›k oca¤› koflullar›nda yap›labilece-¤ini göstermektedir.
Araflt›rmaya kat›lan bireylerin yüzde onundan daha az› son bir y›l içinde kolorektal kanser ile ilgili bir tarama yapt›r-m›flt›r. Bu kiflilerden sadece biri semptomu olmaks›z›n sadece aile öyküsü oldu¤u için tarama amaçl› olarak bu tetkikleri yapt›rm›flt›r. Tarama testlerinin erken teflhisi kolaylaflt›rmas›, morbidite ve mortalite oranlar›n› düflürmesi ve maliyet-etkili çal›flmalar olmas› nedeniyle hastalar semptomsuz dönemde de tarama testlerini yapt›rmak konusunda bilgilendirilmelidir-ler. Gaitada gizli kan testinin birinci basamakta kullan›m dü-zeyi ve bu düdü-zeyi etkileyebilecek faktörlerin ileride yap›lacak daha ayr›nt›l› çal›flmalarla araflt›r›lmas› gerekmektedir.
Araflt›rmam›zda erkeklerin yaklafl›k %30’unda, kad›nlar›n ise yaklafl›k %20’sinde anemi saptanm›flt›r. 65 yafl üstü hasta-larda anemi s›kl›¤›yla ilgili 2100 kifliyle yap›lan bir çal›flma-da çal›flma-da anemi s›kl›¤› %30.5 olarak saptanm›flt›r (36). Kolorek-tal kanserlerin tan›s› genellikle yafll›larda anemi nedenleri araflt›r›l›rken konulmaktad›r (37).
Geliflmekte olan ve geliflmifl ülkelerde hem ortalama ya-flam süresinin uzamas› hem de diyet ve di¤er çevresel faktör-lerin etkisiyle kolorektal kanser daha s›k görülmektedir. Epi-demiyolojik veriler kolorektal kanserlerin önlenmesi veya s›k-l›¤›n›n azalt›lmas›na yönelik çal›flmalar›n art›r›lmas› gerekti-¤ini göstermektedir (35).
Kolorektal kanserle iliflkili bilgi düzeyi sorular›na kat›-l›mc›lar›n yaklafl›k yar›s› yedi ve alt›nda do¤ru cevap verebil-mifltir. Kat›l›mc›lar›n yaklafl›k yüzde yetmifli kolorektal kan-ser ile yiyecekler aras›nda iliflki oldu¤unu bilmemektedir. Toplum, kolorektal kanser riskini art›rd›¤› bilinen beslenme özellikleri aç›s›ndan bilgilendirilmelidir. Kat›l›mc›lar›n yak-lafl›k yar›s› bu kanserin yaflla iliflkisini, hiç belirti vermeden de bafllayabilece¤ini bilmemektedir. Yine yaklafl›k üçte biri d›fl-k›da kan görülmesinin ve d›flk› al›flkanl›klar›n›n kolorektal kanserlerin belirtisi olabilece¤ini düflünmemektedir. Araflt›r-ma grubu toplumu temsil etmemektedir ve araflt›rAraflt›r-mada ula-fl›lan kifli say›s› k›s›tl›d›r. Kolorektal kanserin belirtileri, tara-ma ile ilgili özellikler konusunda daha fazla araflt›rtara-ma yap›l-mas›na ihtiyaç vard›r. Bu araflt›rmalar, bu yafl grubunun ileri-de çok önemli sorunlara yol açabilecek bu kanser türü ile ilgi-li bilgilendirilmesinde ve al›nacak koruyucu önlemlerin etki-li olabilmesinde yol gösterici ve yard›mc› olacakt›r.
Araflt›rmada 50 yafl üzeri kiflilerin kolorektal kanser ile il-gili bilgi düzeyi düflük bulunmufltur. Ancak çal›flman›n tem-siliyet gücü s›n›rl›d›r. Bu nedenle saptanan iliflkilerin dikkat-li yorumlanmas› gerekmektedir. Yafll› sa¤l›¤› konusunda ya-p›lan çal›flmalarda çok önemli yeri olan kolorektal kansere yol açan risk faktörleri, belirtileri, tarama testleri gibi konularda daha ayr›nt›l› çal›flmalar yap›lmal›, toplumu temsil eden ör-neklerde yap›lacak çal›flmalarla toplumun gerçek bilgi düzeyi saptanmal›d›r. Konuyla ilgili toplumun bilgi düzeyinin ileri-de bu konuda yap›lacak müdahalelerileri-de etkili olabilece¤i unu-tulmamal›d›r. Çal›flman›n amaçlar›ndan biri bu konuda di¤er araflt›rmac›lar›n da fark›ndal›¤›n› art›rmak ve ileride yap›la-cak çal›flmalara kaynak oluflturmakt›r.
K
AYNAKLAR1. Uncu Y. Yafll› hastaya birinci basamakta yaklafl›m, Geriatri
Turkish Journal of Geriatrics 2003; 6 (1): 31-37.
2. McLoughlin RM, O’Morain CA. Colorectal cancer screening.
World J Gastroenterol 2006 Nov 14;12(42):6747-50.
3. Section 1: Hematology and Oncology, In: Beers MH., Porter
RS., Jones VT., Kaplan VJ., Berkwits M., (eds) The Merck Ma-nual of Diagnosis and Treatment. Merck Research Laboratori-es, USA. 2006, pp 1031-1036.
4. Eser YS. Türkiye’de Kanser ‹nsidans›, In: Tuncer M. (Ed),
Tür-kiye’de Kanser Kontrolü, T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤› Kanserle Savafl Daire Baflkanl›¤›, Onur Matbaac›l›k, Ankara, 2007, p 42.
5. Brawley WD, Kramer BS. Prevention and Early Detection of
Cancer. In: Braunwald E., Fauci AS, Kasper DL, Hauser SL, Longo DL, Jameson JL., (eds) Harrison’s Principles of Internal Medicine. MCGraw Hill Medical Publishing, USA, 2001, pp 597-503.
6. Frumkin H, Blackwell P. Cancer of the Liver and
Gastrointes-tinal Tract, In: Rosenstock L., Culen R.M., Brodkin C.A, Red-lick C.A., (eds): Textbook of Clinical Ocupational and Envi-ronmental Medicine: Elsevier-Saunders, 2005, pp 775-777.
7. McQuaid KR. Alimentary Tract. In: Tierney LM, Jr McPhee
SJ, Papadakis MA. (eds): Current Medical Diagnosis and Tre-atment: Lange Current Series, Lange Medical Books/McGraw-Hill, New York, 2005: 618-624.
8. Miller BA, Goel V. Screening. In: Detel R., McEwen J.,
Beag-lehole R., Tanaka H.(eds) Oxford Textbook of Public Health, Oxford University Pres, NY, USA; 202; pp 1823-1837.
9. Pignone M, Levin B. Recent developments in colorectal cancer
screening and prevention. Am Fam Physician 2002; 66:297-302.
10. Muller AD, Sonnenberg A. Prevention of colorectal cancer by
flexible endoscopy and polypectomy. A case-control study of 32702 veterans. Ann Intern Med 1995; 123; 904-910.
11. Steele RJ, Gnauck R, Hrcka R, et al. Methods and economic
considerations: Group 1 report.ESGE /UEGF. Colorectal can-cer—Public awareness campaign. The public/Professional in-terface workshop:Oslo, Norway, June20-22,2003.fullfillment corporate. Endoscopy 2004;36:349-35.
12. Hardcastle JD, Chamberlain JO, Robinson MH, et al.
Rando-mised controlled trial of faecal-occult-blood screening for colo-rectal cancer. The Lancet 1996; 348(9040):1472-1477.
13. Levin TR, Palitz A, Grosmann S,et al. Predicting advanced
proximal colonic neoplasia with screening sigmoidioscopy. JA-MA 1999; 281:1611-1617.
14. Allison JE, Tekawa IS, Ransom LJ, Adrain AL. A comparison
of fecal occult-blood tests for colorectal-cancer screening. N Engl J Med 1996;334:155-159.
15. Winawer SJ, Stewart ET, Zauber AG, et al. A comparison of
colonoscopy and double-contrast barium enema for surveillan-ce after polypectomy. National Polyp Study Work Group. N Engl J Med 2000; 342: 1766-1772.
16. Rex DK, Rahmani EY, Haseman JH, Lemmel GT, Kaster S,
Buckley JS. Relative sensitivity of colonoscopy and barium enema for detection of colorectal cancer in clinical practice. Gastroenterology 1997; 112: 17-23.
17. Anderson ML, Pasha TM, Leighton JA. Endoscopic perforati-on of the colperforati-on: lessperforati-ons from a 10-year study. Am J Gastroen-terol 2000; 95: 3418-3422.
18. Atkin WS, Hart A, Edwards R, et al. Uptake, yield of
neopla-sia, and adverse effects of flexible sigmoidoscopy screening. Gut 1998; 42: 560-565.
19. Harewood GC, Lieberman DA. Prevalence of advanced
neopla-sia at screening colonoscopy in men in private practice versus academic and Veterans Affairs medical centers. Am J Gastro-enterol 2003; 98: 2312-2316.
20. Winawer SJ, Zauber AG, Ho MN, et al. Prevention of
colorec-tal cancer by colonoscopic polypectomy. The National Polyp Study Workgroup. N Engl J Med 1993; 329: 1977-1981.
21. Towler B, Irwig L, Glasziou P, Kewenter J, Weller D, Silagy
C. A systematic review of the effects of screening for colorectal cancer using the faecal occult blood test, hemoccult. BMJ 1998; 317: 559-565.
22. Faivre J, Dancourt V, Lejeune C, et al. Reduction in colorectal
cancer mortality by fecal occult blood screening in a French controlled study. Gastroenterology 2004; 126: 1674-1680.
23. Bond JH. The Place of Fecal Occult Blood Test in Colorectal
Cancer Screening in 2006: The U.S. Perspective Am J Gastro-enterology 2006; 101: 219-221.
24. Lieberman DA, Weiss DG. One-time screening for colorectal
cancer with combined fecal occult-blood testing and examina-tion of the distal colon. N Engl J Med 2001; 345: 555-560.
25. Ahlquist DA, Wieand HS, Moertel CG, et al. Accuracy of
fe-cal occult blood screening for colorectal neoplasia. A prospec-tive study using Hemoccult and Hemo- Quant tests. JAMA 1993; 269: 1262-1267.
26. Mandel JS, Bond JH, Church TR,et al. Reducing mortality
from colorectal cancer by screening for fecal occult blood. Min-nesota Colon Cancer Control Study. N Engl J Med 1993; 328: 1365-1371.
27. Andra IS, Adrian S, Eugen D, Luana A, Florea V. The
feasibi-lity of FOBT tests in colorectal screening in Dobrogea. Roma-nian Journal of Gastroenterology September 2005; 14(3): 213-217.
28. M›tchell SH, Schaefer DC, Dubagunta S. A new view of occult
and obscure gastrointestinal bleeding. Am. Family Physician 2004; 69(4): 875-81.
29. Larsen KI, Grotmol T, Almendingen K, Hoff G. Lifestyle as a
predictor for colonic neoplasia in asymptomatic individuals. BMC Gastroenterology, DOI:10.1186/1471-230X-6-5 2006.
30. Bilir N, Özcebe H, Vaizo¤lu S, Aslan D, Subafl› N. Van ili
kent merkezinde yaflayan 65 yafl ve üzeri kiflilerin sigara içme durumlar›. Turkish Journal of Geriatrics 2004; 7(2):74-77.
31. Friedenreich CM, Orenstein MR. Physical activity and cancer
prevention: etiologic evidence and biological mechanisms. J Nutr 2002 Nov;132(11 Suppl):3456S-3464S.
32. Moayyedi P, Achgar E. Does fecal occult blood testing really
reduce mortality? A reanalysis of systematic review data. Ame-rican Journal of Gastroenterology 2006; 101: 380-384.
33. Shkuya K. Colorectal cancer screening in Japan. Turk J
Bioc-hem 2008; Supplement 1: 33-37.
34. van Rijn AF, van Rossum LG, Deutekom M, et al. Low
prio-rity main reason not to participate in a colorectal cancer scree-ning program with a faecal occult blood test. J Public Health 2008 Dec; 30(4) : 461-465.
35. Kaday›fç› A. Kolorektal kanserlerin epidemiyolojik ve klinik
özellikleri. Akademik Gastroenteroloji Dergisi, 2003; 2 (2): 43-45.
36. Çoban E, Ak›n M, Aykut A, Timura¤ao¤lu A. Yafll›
hastalar-da anemi s›kl›¤› ve morfolojik olarak hastalar-da¤›l›m›. Turkish Jour-nal of Geriatrics 2004;7 (3):131-132
37. Raje D, Mukhtar H, Oshowo A, Ingham Clark C. What
pro-portion of patients referred to secondary care with iron defici-ency anemia have colon cancer? Dis Colon Rectum 2007 Aug;50(8):1211-4.
