269 Türk Mikrobiyol Cem Derg (2003) 33:269-272
Baz› Bitki Ekstraktlar›n›n (Laurocerasus officinalis,
Rho-dodendron luteum, RhoRho-dodendron ponticum, Sambucus
ebulus, Muscari fennifolium, Muscari masmeganus,
Ornit-hogalum sphaerocarpum, OrnitOrnit-hogalum umbellatum,
Ment-ha longifolia, Prangos ferulacea, Galium verum, Salvia
lim-bata, Artemisia austriaca) Antibakteriyel Aktiviteleri
Üzeri-ne Bir Araflt›rma
Nimet Y‹⁄‹T(*), Demet Y‹⁄‹T(**), Ufuk ÖZGEN(***), Ali KANDEM‹R(**), Ahmet AYYILDIZ(****)
ÖZET
Bu çal›flmada Türkiye’nin de¤iflik bölgelerinden (Erzincan, Do¤u Karadeniz Bölgesi, Erzurum (Il›ca)) toplanan bitkilerin (La-urocerasus officinalis, Rhododendron luteum, Rhododendron ponticum, Sambucus ebulus, Muscari fennifolium, Muscari mas-meganus, Ornithogalum sphaerocarpum, Ornithogalum umbellatum, Mentha longifolia, Prangos ferulacea, Galium verum, Salvia limbata, Artemisia austriaca), bakterilere (Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli, Enterobacter aerogenes, Staphylococcus aureus) karfl› antibakteriyel aktiviteleri araflt›r›lm›flt›r. Bu amaçla bitkilerin metanol ve kloroform ekstreleri haz›rlanm›fl ve disk diffüzyon yöntemi ile test edilmifltir. Çal›flman›n sonucunda bitki ekstraktlar›n›n antibakteriyel etkisi sap-tanamam›flt›r.
Anahtar Kelimeler: Antibakteriyel aktivite, bitki ekstrakt› SUMMARY
An Invest›gat›on on the Antibacterial Activities of the Extracts of Var›ous Plants (Laurocerasus officinalis, Rhododendron luteum, Rhododendron ponticum, Sambucus ebulus, Muscari fennifolium, Muscari masmeganus, Ornithogalum sphaero-carpum, Ornithogalum umbellatum, Mentha longifolia, Prangos ferulacea, Galium verum, Salvia limbata, Artemisia aus-triaca)
In this study, Laurocerasus officinalis, Rhododendron luteum, Rhododendron ponticum, Sambucus ebulus, Muscari fennifoli-um, Muscari masmeganus, Ornithogalum sphaerocarpfennifoli-um, Ornithogalum umbellatfennifoli-um, Mentha longifolia, Prangos ferulacea, Galium verum, Salvia limbata, Artemisia austriaca, collected from different region of Turkey (Erzincan, Eastern Black Sea Region, Erzurum (Il›ca)) have been investigated in respect of their antibacterial activities againts following bacteria: Pseudo-monas aeruginosa, Escherichia coli, Enterobacter aerogenes, Staphylococcus aureus. For this purpose, the methanol and chloroform extracts of plants were prepared and antibacterial activities were tested by “disc diffusion method”. As a result of this study, no antibacterial activity was found in any of the extracts of the plants.
Key words: Antibacterial activity, plant extract
(*) Atatürk Üniversitesi Sa¤l›k Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu Mikrobiyoloji Bölümü, Erzurum (**) Atatürk Üniversitesi Erzincan E¤itim Fakültesi Fen Bilgisi E¤itimi Bölümü, Erzurum
(***) Atatürk Üniversitesi Eczac›l›k Fakültesi Farmakognozi Anabilim Dal›, Erzurum (****) Atatürk Üniversitesi T›p Fakültesi Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dal›, Erzurum
Türk Mikrobiyol Cem Derg (2003) 33:269-272
270 G‹R‹fi
L.officinalis (taflan) Kuzey Anadolu Bölgesi’nde ya-bani olarak yetiflen 2-6 m yükseklikte, k›fl›n yaprak-lar›n› dökmeyen bir a¤açt›r. Çiçekler beyaz renkli meyve 8-12 mm çap›nda kiraz görünümünde parlak k›rm›z› veya siyah renklidir. Yapraklar parmak ile ezildi¤inde özel bir koku verir. Bitkinin yaprak bile-fliminde tanen , emulsin isimli bir ferment ve puruna-sin isimli bir glikozit bulunmaktad›r. Glikozitin par-çalanmas› ile çok zehirli bir bileflik olan siyanhidrik asit a盤a ç›kar. Yapraklar siyanhidrik asit veren gli-kozit tafl›malar› nedeni ile zehirlidir. (1)
Bitki yapraklar› halk aras›nda kaynat›larak taflan su-yu olarak kullan›l›r. Yat›flt›r›c› etkili,öksürük kesici, bulant› ve kar›n a¤r›lar›n› giderici olarak kullan›l›r. Baz› ilaçlara tat ve koku verici olarak da kullan›l›r. Fazla miktarda al›nd›¤›nda bafl dönmesi, kar›n a¤r›s› ve kusma ile seyreden zehirlenmelere yol açar. (1) Rhododendron luteum (zifin, sar› a¤u) ve Rhododen-dron ponticum (komar yapra¤›, kara a¤u) Karadeniz Bölgesi’nde özellikle Do¤u Karadeniz’de oldukça yayg›n olarak yetiflmektedir. Türkiye’de bu bitkinin 6 de¤iflik türü bulunmaktad›r. Bitkiler 10 m ye kadar yükselebilen k›fl›n yapraklar›n› dökmeyen a¤açc›klar fleklindedir. Yapraklar k›sa sapl› eliptik biçimde 10-20 cm uzunlukta derimsi ve sert yap›l›d›r. Bitki yap-raklar› tanen, uçucu ya¤, erkolin, erbutin ve andro-medol türevleri (andromedotoksin=grayanotoksin-1) tafl›maktad›r. Halk aras›nda a¤r› kesici etkisinden do-lay› dahilen infusion (%2) halinde günde 2-3 bardak idrar söktürücü ve romatizma a¤r›lar›n› dindirici ola-rak kullan›lmaktad›r. Tafl›d›¤› andromedol türevleri nedeni ile tehlikelidir. (1)
Rhododendron türlerinin yaprak ve çiçekleri zehirli bileflikler tafl›maktad›r. Ülkemizde insanlar›n bu bit-kiden zehirlenmesi nadirdir.
Sambucus ebulus (cüce mürver otu) bitki 60-200 cm yükseklikte beyaz çiçekli çok y›ll›k ve otsu bir bitki-dir. Meyveler küremsi flekilli siyah ve parlak renkli-dir. Türkiye de yayg›n bir türdür. Bitki tanen,uçucu ya¤, ac› maddeler, organik asitler ve boyar maddeler tafl›maktad›r. Bitkinin yaprak ve kökleri müshil (%5), idrar art›r›c› ve terletici olarak kullan›lmakta-d›r. Boyar madde olarak da kullan›lmaktakullan›lmakta-d›r. (1)
Ornithogalum sphaerocarpum, Ornithogalum umbel-latum gibi Anadolu’da 30 kadar Ornithogalum türü bulunmaktad›r. O. umbellatum ve O. sphaerocarpum bitkinin taze yumrusudur. 20-30 cm yükseklikte be-yaz çiçekli otsu ve çok y›ll›k bir bitkidir. Çiçekler gövdenin ucunda 8 ile 20 tanesi bir arada bulunur. Yumrular› kusturucu ve ç›ban aç›c› olarak tan›nmak-tad›r. Taze yada piflmifl yumru ç›ban üzerine sar›l›r ve ç›ban›n olgunlafl›p aç›lmas› sa¤lan›r. (1)
Ornithogalum türlerinin özellikle yumrular›nda kal-be etkili baz› zehirli bileflikler (konvallotoksin ve di-¤er glikozitler) ve saponinler bulunmaktad›r. Bu ne-denle yumrular›n fazla miktarda yenilmesi zehirlen-melere yol açmaktad›r. (1)
Mentha longifolia (tüylü nane) ülkemizde daha çok Kuzey ve Kuzey Do¤u Anadolu’da yayg›n bir türdür. Yapraklar hemen hemen saps›z ve seyrek, beyaz›m-trak, s›k tüylü, çiçekler erguvan veya beyaz renkli 40-120 cm yükseklikte bir bitkidir. Kurutulmufl top-rak üstü k›s›mlarda %0,2-0,5 aras›nda uçucu ya¤ bu-lunmaktad›r. %15 ve %29 oran›nda mentol tafl›r. Na-ne halk aras›nda safra ve karaci¤er hastal›klar›, bafl dönmesi, uykusuzluk , difl a¤r›lar›, difl eti iltihab› ve derideki sivilcelerin iyilefltirilmesi için kullan›l›r. (1) Galium verum (sar› yo¤urt otu) halk aras›nda idrar söktürücü olarak ve yat›flt›r›c› özelli¤i ile kullan›lan bir bitkidir. (1)
Artemisia austriaca (yavflan otu) eski m›s›rl›lar döne-minden beri bilinen ve tedavide kullan›lan bir bitki-dir. Anadolu’da 20 kadar türü bulunmaktad›r. Bu bit-kiler de¤iflik adlar alt›nda tedavide kullan›lmaktad›r. (1)
Prangos ferulacea (çakfl›r otu) özellikle Do¤u Ana-dolu ve Erzurum’da g›da amac› ile çok fazla tüketi-len bir bitkidir. Ferula türleri çok eski zamanlardan beri tedavide kullan›lan bitkilerdir. Bitkinin taze yapraklar› ilkbaharda Erzurum sebze pazarlar›nda ça¤fl›r ad› alt›nda sat›lmaktad›r. Yapraklar tuzlu suda salamura halinde saklan›r ve sebze olarak kullan›l›r. Ça¤fl›r, Çafl›r, çaflur ve çavfl›r olarak da isimlendirilir. Kökler niflasta, kateflik tanen, saponin alkoloit, rezin ve %0,6-0,8 oran›nda uçucu ya¤ ihtiva etmektedir. (1)
yap-271 raklar› ilk ça¤lardan beri tedavi amac› ile
kullan›l-maktad›r. Orta ça¤da bu bitkiler her derde deva ilaç olarak kabul ediliyordu. Anadolu’da 90 kadar adaça-y› türü bulunmaktad›r. %3 oran›nda uçucu ya¤, tri-terpenler ve flavon türevleri bulunmaktad›r. Bat› ve Güney Anadolu’da bitkinin yapraklar›ndan haz›rla-nan çaylar çay yerine fazla miktarda kullan›lmakta-d›r. Türkiye’nin ihraç ürünüdür. (1)
Bu çal›flmada özellikle bölgemizde halk hekimli¤in-de s›kl›kla kullan›lan bitkilerhekimli¤in-den baz›lar›n›n antibak-teriyel aktivitesi araflt›r›lm›flt›r.
GEREÇ VE YÖNTEM
Çal›flmada kullan›lan bitkilerden Laurocerasus offi-cinalis, Rhododendron luteum, Rhododendron ponti-cum, Sambucus ebulus türlerinin taze yaprak formla-r› Do¤u Karadeniz Bölgesi’nden alan çal›flmas› ile toplanm›fl ve yapraklar 48 saat süre ile oda s›cakl›-¤›nda kurutulduktan sonra ö¤ütülerek toz haline ge-tirilmifltir. Muscari fennifolium, Muscari masmega-nus, Ornithogalum sphaerocarpum, Ornithogalum umbellatum ise so¤an formlar› Erzincan bölge-si’nden alan çal›flmas› ile , Mentha longifolia ,Pran-gos ferulacea, Galium verum, Salvia limbata, Arte-misia austriaca ise Erzurum Il›ca ‹lçesi de¤iflik köy-lerinden alan çal›flmas› ile toplanm›flt›r. Bitkilerin ö¤ütülmüfl yaprak formlar› ve taze so¤an formlar›n-dan metanol ve kloroform ekstreleri Atatürk Üniver-sitesi Eczac›l›k Fakültesi’nde haz›rlanarak. ekstreler 6 mm çapl› steril disklere 100 mg/ml, 200 mg/ml, 400 mg/ml ve 1 mg/ml lik konsantrasyonlar fleklinde emdirimifl ve çözgen maddelerin uzaklaflt›r›lmas› sa¤lanm›flt›r.( 2,3,4,5)
Çal›flmada klinik örneklerden izole edilen 20 Staph-ylococcus aureus, 20 Escherichia coli, 20 Entero-bacter aerogenes, 20 Pseudomonas aeruginosa suflu ve referans sufl olarak da P.aeruginosa ATCC 27853, E.coli ATCC 25922, S.aureus ATCC 25923 sufllar› kullan›lm›flt›r.
Antibakteriyel aktivite tayini disk diffüzyon yöntemi ile gerçeklefltirilmifltir. Tüm sufllar›n Mc.Farland 0.5 efleline denk gelen süspansiyonlar› haz›rlanarak Mu-eller-Hinton Agar besiyerlerine ekilmifl ve bitkilerin kloroform ve metanol ekstrelerini içeren diskler be-siyerlerine yerlefltirilmifltir. 24 saat 37 °C ›s›l›k
inkü-basyon süresinden sonra besiyerlerinde inhibisyon zonlar›n›n oluflup oluflmad›¤› de¤erlendirilmifltir. (2,3,4,5)
BULGULAR
Çal›flmada kullan›lan bitkilerin metanol ve kloro-form ekstrelerinin antibakteriyel etkisi saptanama-m›flt›r.
TARTIfiMA
T›bbi bitkiler ile tedavi bir kültür ve gelenek varl›¤›-na dayanmaktad›r. Bu nedenle halk tebabeti ancak eskiden beri mevcut flehir ve kasabalarda halen daha sürmektedir. Bitkilerin do¤rudan tedavide kullan›m› k›rsal alanlarda devam etmekte olmas›na ra¤men köyden kente göçün artmas› ile birlikte gün geçtikçe azalmaktad›r. Ülkemizde 9000 e yak›n bitki türünün do¤al olarak yetiflmekte oldu¤u ve bunlar›n kimyasal içerikleri ve t›bbi etkileri hakk›ndaki araflt›rmalar›n az oldu¤u bildirilmektedir. Ayn› flekilde Dünya’da bu bitkiler ile tedavi flekilleri varl›¤›n› devam ettirmek-tedir. Dünya Sa¤l›k Teflkilat›’n›n (WHO) bir çok ül-kedeki yay›nlara dayanarak haz›rlad›¤› araflt›rmaya göre tedavi amac›yla kullan›lan t›bbi bitkilerin top-lam tür say›s› 20 000 civar›ndad›r. (1,2,6)
Çal›flma kapsam›na ald›¤›m›z bitkiler ülkemizde Do-¤u Karadeniz ve DoDo-¤u Anadolu Bölgelerinde do¤al olarak yetiflmekte ve bu yöre insanlar› taraf›ndan de-¤iflik flekillerde tedavi amac› ile kullan›lmaktad›r. Çal›flma kapsam›m›za ald›¤›m›z ve Do¤u Karadeniz Bölgesi ve Erzincan bölgesinden toplad›¤›m›z bitki-lerin ortak bir özelli¤i de yaprak ve yumru formlar›-n›n toksik etkili kimyasal maddeler içermesi ve faz-la miktarfaz-lar›n›n zehir etkisi göstermesidir. (1) Kullan›d›¤›m›z bitkiler içinde yer alan Do¤u Karade-niz’de yetiflen R.ponticum ve R.luteum nektarlar›n-dan ar›lar›n yapt›¤› iki çeflit bal ülkemiz için özeldir. Anzer bal› ve deli bal. Anzer bal› (ac› bal, tutar bal) Rize’de Anzer yaylas›nda yetifltirilen ar›lar›n bu böl-gede beyaz komar olarak adland›r›lan Rhododendron türlerinin nektarlar›ndan yapt›klar› bir bald›r. Anzer bal› yaralar›n tedavisinde merhem halinde yaralara sar›larak kullan›lmakta ve çok baflar›l› sonuçlar al›n-maktad›r.
Türkiye ballar›n› antimikrobiyal etkisi aç›s›ndan in-N. Yi¤it ve ark., Baz› Bitki Ekstraktlar›n›n (Laurocerasus officinalis, Rhododendron luteum, Rhododendron ponticum, Sambucus ebulus, Muscari fennifolium, Muscari masmeganus, Ornithogalum sphaerocarpum, Ornithogalum umbellatum, Mentha longifolia, Prangos ferulacea, Galium verum, Salvia limbata, Artemisia austriaca) Antibakteriyel Aktiviteleri Üzerine Bir Araflt›rma
Türk Mikrobiyol Cem Derg (2003) 33:269-272
272
celenmifl ve bakteriyostatik ve bakterisit etkisini saptam›flt›r (1).
Deli bal ise Do¤u Karadeniz’de üretilen ve tarihin eski ça¤lar›ndan (M.Ö 400) beri bilinen bir bal çefli-didir. Baldan yiyen insanlarda yenilen bal miktar›na ba¤l› olarak zehirlenme belirtileri ortaya ç›kmakta-d›r. Bu bal R.ponticum ve R.luteum nektarlar›ndan ar›lar taraf›ndan yap›lmaktad›r.
D›¤rak ve ark.(7) Salvia aucheri ‘nin kloroform eks-trakt›n›n S.aureus, Bacillus subtilis, P roteus vulga-ris’ e de¤iflik inhibisyon zonlar› (7mm, 21 mm, 9mm) ile etkili oldu¤unu belirlemifltir.
Naqvi ve ark (8) çal›flmalar›nda Artemisia türlerin-den Artemisia scoporia’nin etanol ekstrakt›n›n S.au-reus, Streptecoccus pyogenes, Streptecoccus viri-dans ve Corynebacterium diphteriae üzerinde etkili oldu¤unu bildirmifltir.
Cacares ve ark (9) çal›flmalar›nda halk hekimli¤inde kullan›lan bitki türlerinden Artemisia obsinthium ve Mentha arvensis yapraklar›ndan elde ettikleri etanol ekstraksiyonunun Escherichia coli, Salmonella ente-ritidis, Salmonella typhi, Shigella dysenteriae ve Shigella flexneri üzerindeki antibakteriyel etkisini araflt›rm›fllar ve etkiye rastlamam›fllard›r.
Diaz ve ark (10) Artemisia barrelieri, Artemisia gra-natensis ve Artemisia caerulescens türlerinin su, eta-nol ve eter ekstraksiyonlar›n›n Bacillus subtilis ve E. coli üzerindeki etki gösterdi¤ini bildirmifllerdir. Araflt›rd›¤›m›z bitki türlerinin antibakteriyel etkisi ile ilgili literatür çal›flmam›zda ülkemizde yap›lan farkl› yay›nlara rastlayamad›k.
Çal›flma kapsam›na ald›¤›m›z bitkilerin metanol ve kloroform ile haz›rlanan ham ekstrelerinin antibakte-riyel etkisi saptanamam›flt›r. Bu türlerin detayl› frak-siyon ekstreleri üzerinde çal›flmam›z› devam ettirme-yi planlamaktay›z.
KAYNAKLAR
1. Turhan BAYTO P. Türkiyede T›bbi Bitkiler ‹le Tedavi. s: 146, 161, 275,301, 350. 2.bask›, ‹stanbul Üniversitesi Eczac›l›k Fakültesi Yay›nlar›, ‹stanbul, (1999).
2. Aslan A, Güllüce M, Ö¤ütçü H. An investigation on the antimicrobial activity of some lichens. KÜKEM Derg 22; 19 (1999).
3. Özgen U, Coflkun M. Il›ca (Erzurum) ilçesine ba¤l› köylerde halk ilac› olarak kullan›lan bitkiler. XIII. Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›s›, Marmara Üniversitesi Ec-zac›l›k Fakültesi, (20-22 Eylül 2000), ‹stanbul Üniversite-si Yay›n no: 670, Eczac›l›k Yay›n No: 17, s: 135-143, (2000)
4. Özgen U, Yi¤it N, Aktafl A.E. Il›ca (Erzurum) da teda-vi amac› ile kullan›lan baz› bitki türlerinde antibakteriyal aktivite tayini. 14.Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›-s›,Eskiflehir. (29-31 May›s 2002)
5. Altanlar N, Soner O, Tanker M, Ak›n A. Baz› uçucu ya¤lar›n antimikrobik aktivitesi. Türk Mikrobiyol. Cem Derg 29:169 (1999).
6. Basri MAKAKLI. fiifal› Bitkiler ‹le Tedavi. s:142, 170, 229, 2.bask›,Pamuk Yay›nlar›, ‹stanbul, (1999).
7. D›¤rak Metin, ‹lçim Ahmet, Alma M.Hakk›, fien Sa-lim. Antimicrobial activity of the extracts of various plants (Valex ,Mimosa bark, Gallnut powders, Salvia sp. And Phlomis sp.). Tr J Biology 23:241 (1999).
8. Naqvi S.A.H., Khan M.S.Y., Vohora S.B. Antibacteri-al , antifungAntibacteri-al and antihelmintic investigations on Indian medicinal plants. Fitoterapia. Volume LXII, No:3, 221-28,(1991).
9. Cacares Armando, Orlando Cano, Samayana Blan-ca, Aguilar Leila. Plants used in Guetemala for the treat-ment of gastrointestinal disorders 1.screning of 84 plants againts enterobacteria. Ethnopharmacol 30:55 (1990). 10. Diaz R.M., Quevedo-Sarm›ento.J., Cormenzana Ramos.A. Phytochemical and antibacterial screening of some species of Spanish Asteraceae Part II. Fitoterapia, volume IX, no 4; 353-55, (1999).
