Edebiyatımızda Lale Devri ve Damat İbrahim Paşa'ya sunulan kasideler inceleme-metin

(1)

T.C.

SELÇUK

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ENSTİTÜSÜ

TÜRK DİLİ ve

TÜRK DİLİ ve EDEBİYATI

EDEBİYATI

EDEBİYATI ANABİLİM DALI

EDEBİYATI

ANABİLİM DALI

ESKİ TÜRK EDEBİYATI

ESKİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI

BİLİM DALI

EDEBİYATIMIZDA

EDEBİYATIMIZDA L

L

LÂ

L

Â

ÂLE DEVRİ

Â

LE DEVRİ

ve

NEVŞEHİRLİ D

NEVŞEHİRLİ DÂ

Â

ÂMAT

MAT

MAT İBR

İBRÂ

İBR

Â

ÂHİM

HİM

HİM PAŞA’YA SUNULAN

PAŞA’YA SUNULAN

KASĪ

KASĪDELER

DELER

İNCELEME

İNCELEME----METİN

METİN

DOKTORA TEZİ

DANIŞMAN:

PROF

PROF. DR.

. DR.

. DR. AHMET

. DR.

AHMET

AHMET SEVGİ

AHMET

SEVGİ

HAZIRLAYAN

HAZIRLAYAN::::

METİN HAKVERDİOĞLU

KONYA 2007

(2)

(3)

İ

ÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ...9 KISALTMALAR...11 TRANSKRİPSİYON ALFABESİ...13 I. BÖLÜM I- GİRİŞ ...14

I.I. Üçüncü Ahmed Dönemine Genel Bir Bakış ...14

I.I.1. Devrin Siyasī Görünümü ve İbrâhim Paşa ...18

I.I.2. Devrin ilmī, Edebī ve Kültürel Hareketleri ...25

I.I.3. Devir Edebiyatı ve Mahallileşme Cereyanı...29

2- FÂ’İZ EFENDİ VE ŞÂKİR BEY’İN TERTİP ETTİKLERİ MECMUA ...39

2.I Mecmuanın Tavsifi...39

2.I.I. (Tablo 1) Mecmuadaki Şiirlerin Alfabetik Dağılım Tablosu ve FŞM’nin Münderecâtı ..41

2.I.2. (Tablo 2) FŞM’de İbrâhim Paşa’ya Yazılan Kasīdeler Tablosu ...43

2.I.3. (Tablo 3) FŞM’de İbrâhim Paşa’ya Yazılan Kasīdeler ve Alfabetik Şâir Sırası Tablosu51 2.I.4. (Tablo 4) FŞM ile Dīvanı Karşılaştırılan Şâirler Tablosu ve Kısaltmalar ...53

2.I.5. Mecmuadaki Tarihlerden Seçmeler ...54

2.1.6. FŞM’deki Diğer Şiirler ...63

3. KASĪĪĪĪDE VE ÖZELLİKLERİ...105

3.I. Kasīdenin Tarihi ve Önemli Temsilcileri...109

3.2. Kasīde ve FŞM’deki Kasīdelerin Yazılış Sebepleri ...111

3.2.1. Seyahat Şiirlerinin Orijinal İki Numunesi ve Mahallileşme ...113

3.2.2. Orijinal Bir Şiir: Me’âlī’nin Atasözleri Kasīdesi...119

3.2.3. Kasīdelerde İbrâhim Paşa’nın Benzetildiği Ünlüler...121

4. LÂLENİN HİKÂYESİ VE LÂLE DEVRİ ...135

4.I. 4.I. 4.I. 4.I. Lâlenin Sergüzeşti ve Lâle Devriâlenin Sergüzeşti ve Lâle Devriâlenin Sergüzeşti ve Lâle Devri ...135âlenin Sergüzeşti ve Lâle Devri 4.1.1. FŞM’de Lâle Konulu Şiirler ...144

(4)

II. BÖLÜM

5. SONUÇ...147

6-METİN TEŞKİLİNDE TAKİP EDİLEN YOL...149

III. BÖLÜM 7. METİN ...150

;A<ĪDE-İ TĀ’İB EFENDİ ...151

;A<ĪDE-İ <Ā>İB EFENDİ ...153

;A<ĪDE-İ VĀ;IF ÇELEBİ ...157

;ASĪDE-İ SĀMĪ ÇELEBİ ...160

;ASĪDE-İ MU<ĪB ...167

;A<ĪDE-İ ES‘AD ...171

;A<ĪDE-İ FEYŻĪ ÇELEBİ...175

;A<ĪDE-İ RĀŞİD EFENDİ ...178

;A<ĪDE-İ MU<ĪB ...179

;A<ĪDE-İ BĪ-NAAĪR-İ VEHBĪ EFENDİ...181

;A<ĪDE-İ FEYŻĪ...184

;A<ĪDE-İ REŞĪD ÇELEBİ...186

;A<ĪDE-İ >ĀSİB ...189

NEVRŪZİYYE-İ RĀŞİD EFENDİ ...193

;A<ĪDE-İ MĀDİ> EFENDİ ...198

NEVRŪZİYYE-İ ŞEHDĪ EFENDİ ...202

;A<ĪDE-İ MĀCİD...205

;A<ĪDE-İ BEÇÇE-İ NA>ĪFĪ ...207

;A<ĪDE-İ İS>A; EFENDİ...209

;ASĪDE-İ BĪ-NAAĪR NEDĪM...213

;A<ĪDE-İ SĀLİM EFENDİ...217

BAHĀRİYYE-İ BELĪĠ...219

;A<ĪDE-İ BEÇÇE-İ REŞĪD ÇELEBİ ...222

;A<ĪDE-İ NEDĪM ÇELEBİ ...223

;A<ĪDE-İ VĀ;IF...226 ;A<ĪDE-İ KĀTİBÜ′L->URŪF FĀ’İZ...230 ;A<ĪDE-İ SĀMĪ ÇELEBİ ...232 ;A<ĪDE-İ ŞERĪF ...236 ;A<ĪDE-İ NĀDİR ...238 ;A<ĪDE-İ NĀDİR ...240 ;A<ĪDE-İ ÜNSĪ...243 ;A<ĪDE-İ ŞEHRĪ...246 ;A<ĪDE-İ ŞERĪF ...248

;A<ĪDE-İ YÜMNĪ...254

;A<ĪDE-İ EMĪNĪ...258

;A<ĪDE-İ RĀZĪ...261

BAHĀRİYYE-İ EBU′L-ES‘AD ...263

;A<ĪDE-İ MAEDŪM-I MÜKERREM ES‘AD ...269

;A<ĪDE-İ SA‘DĪ ...274

BAHĀRİYYE-İ NĀDİR ÇELEBİ...278

(5)

;A<ĪDE-İ FĀLİB ...293

‘ĪDİYYE-İ SEYYĪD VEHBĪ ÇELEBİ...295

;A<ĪDE-İ ‘AVNĪ...299

TEŞEKKÜR-NĀME-İ SEYYİD DERVİŞ MU<FAFA...301

;A<ĪDE-İ <Ā>İB ...304

;A<ĪDE-İ KĀMĪ EFENDİ ...307

;A<ĪDE-İ RĀZĪ EFENDİ...309

;A<ĪDE-İ <ADRĪ ...311

;A<ĪDE-İ EDĪB...313

;A<ĪDE-İ BEÇÇE-İ ŞERĪF...318

TEŞEKKÜR-NĀME-İ (FĀİZ) ...319

;A<ĪDE-İ ‘ARŻ-I >ĀL-GŪNE-İ RĀŞİD EFENDİ...322

;A<ĪDE-İ HĀTİF ...323

;A<ĪDE-İ SĀLİM-İ FRABZONĪ ...327

TEŞEKKÜR-NĀME-İ EMĪNĪ ...329

‘ĪDİYYE-İ SA‘DĪ ...331

;A<ĪDE-İ ES‘AD ÇELEBİ ...333

;A<ĪDE-İ <Ā>İB ...336

;A<ĪDE-İ LEBĪB...342

;A<ĪDE-İ ŞİTĀ’İYYE-İ CĀZİM ÇELEBİ ...346

;A<ĪDE-İ ‘AFVĪ ...351

;A<ĪDE-İ ‘ARŻ-I >ĀL-GŪNE-İ EDHEM...354

ZĀDE-İ FAB‘-I ŞEHDĪ ...355

;A<ĪDE-İ ŞERĪF ...359

;A<ĪDE-İ SEYYİD VEHBĪ ÇELEBİ ...361

;A<ĪDE-İ BAHĀRİYYE-İ CĀZİM ...363

;A<ĪDE-İ BAHĀRİYYE-İ ŞĀKİR ...368

;A<ĪDE-İ LAFĪFE-İ KELĪM ÇELEBİ ...373

;A<ĪDE-İ BAHĀRİYYE-İ VĀ<IF ...377

CEVĀP-NĀME-İ SA‘DĪ ...380

NEVRŪZİYYE-İ NAAĪM ÇELEBİ ...383

;A<ĪDE-İ FEYŻĪ ÇELEBİ...384

;A<ĪDE-İ SĀMĪ ÇELEBİ ...388

;A<ĪDE-İ NEYLĪ EFENDİ ...396

‘ĪDİYYE-İ PĀK-EDĀ-YI ES-SEYYİD VEHBĪ ÇELEBİ ...398

‘ĪDİYYE-İ ŞERĪF ÇELEBİ...404

BAHĀRİYYE-İ ŞERĪF ÇELEBİ ...406

;A<ĪDE-İ RAMAŻĀNİYYE-İ SEYYİD VEHBĪ ÇELEBİ ...408

RAMAŻĀNİYYE-İ SA‘DĪ ...413

;A<ĪDE-İ ‘ĪDİYYE-İ NĀDİR ÇELEBİ...415

;A<ĪDE-İ NĀDİR ...417

BAHĀRİYYE-İ MÜFĪD -İ BURSEVĪ...419

;A<ĪDE-İ NAAĪM ÇELEBİ ...422

ŞİTĀ’İYYE-İ KĀMĪ EFENDİ ...425

;A<ĪDE-İ KELĪM ÇELEBİ...427

;A<ĪDE-İ SĀLİM EFENDİ...432

BAHĀRİYYE-İ SEYYİD VEHBĪ ÇELEBİ...439

‘ĪDİYYE-İ SEYYİD VEHBĪ ÇELEBİ...442

ŞİTĀ’İYYE-İ SEYYİD VEHBĪ ÇELEBİ ...443

;A<ĪDE-İ BEÇÇE-İ SĀLİM-İ FRABZONĪ ...446

;ASĪDE-İ ŞERĪF EFENDİ ...447

;ASĪDE-İ NECĪB ÇELEBİ ...450

NEVRŪZİYYE-İ SA‘ĪD ÇELEBİ...453

;ASĪDE-İ KĀMĪ EFENDİ ...454

;A<ĪDE-İ KĀTİBÜ′L->URŪF SEYYİD FĀ’İZ ...456

;ASĪDE-İ FĀLİB ÇELEBİ ...458

;A<ĪDE-İ MÜNĪB...460

;A<ĪDE-İ >IFAĪ...461

(6)

ESBİYYE-İ İS>A; EFENDİ...466

;A<ĪDE-İ ‘ĪDİYYE-İ FEYŻĪ ÇELEBİ ...470

;A<ĪDE-İ ‘ĪDİYYE-İ KĀAIM ÇELEBİ ...473

;A<ĪDE-İ ŞERĪF ÇELEBİ ...476

;A<ĪDE-İ BEÇÇE-İ NEDĪM ÇELEBİ...478

;A<ĪDE-İ KĀMĪ EFENDİ ...479

;A<ĪDE-İ SA‘DĪ ...481

;ASĪDE-İ CĀZİM ÇELEBİ ...482

;A<ĪDE-İ CĀZİM ÇELEBİ ...491

;A<ĪDE-İ FEYŻĪ ÇELEBİ ESĀMİ-İ LĀLE...496

;A<ĪDE-İ RAMAŻĀNİYYE-İ SEYYİD VEHBĪ ÇELEBİ ...499

;A<ĪDE-İ RAMAŻĀNİYYE-İ NEDĪM ÇELEBİ...501

;A<ĪDE-İ MA‘ĀRİF-Şİ‘ĀR <Ā>İB EFENDİ ...504

;A<ĪDE-İ ‘ĪDİYYE-İ SA‘DĪ...506

;A<ĪDE-İ ‘IDİYYE-İ NEDĪM ÇELEBİ ...510

;A<ĪDE-İ IEKĪ ÇELEBİ ...512

;A<ĪDE-İ ‘ĪDİYYE FEYŻĪ ÇELEBİ...514

TERKĪB-İ BEND-İ LEMĪ‘ ÇELEBİ...515

;A<ĪDE-İ ŞERĪF EFENDİ ...518

;A<ĪDE-İ DİGER VA>ĪD ...523

;A<ĪDE-İ SEYYİD VĀ<IF ÇELEBİ ...526

;A<ĪDE-İ ‘ĪDİYYE-İ FEYŻĪ ÇELEBİ ...528

;A<ĪDE-İ <ABĪ> ...531

;A<ĪDE-İ NEVRŪZİYYE-İ KĀAIM ÇELEBİ...533

;A<ĪDE-İ BAHĀRİYE-İ ‘ĀZİM ÇELEBİ ...536

EJER-İ FAB-I NĀDİRE-SENC-İ SĀMĪ ÇELEBİ ...538

EJER-İ FAB‘-I NĀDİRE-GŪY NEDĪM ÇELEBİ ...542

;A<ĪDE-İ KĀTİBÜ′L->URŪF FĀ’İZ...544

TEBRĪK-NĀME-İ SĀL-İ CEDĪD-İ ŞERĪF ÇELEBİ...547

EJER-İ FAB‘-I VA>ĪD ...549

;A<ĪDE-İ VEHBĪ ÇELEBİ ...552

;A<ĪDE-İ FEYŻĪ...553

;A<ĪDE-İ SEYYİD VĀ;IF ÇELEBİ ...557

ŞİTĀ’İYYE-İ NEDĪM ÇELEBİ ...562

;A<ĪDE-İ SEYYİD VĀ<IF ÇELEBİ ...565

TEŞEKKÜR-NĀME-İ <Ā>İB EFENDİ...569

;A<ĪDE-İ NAAĪM ÇELEBİ ...573

;A<ĪDE-İ NA>ĪFĪ...576

;A<ĪDE-İ ;ĀDI-İ >ALEB RĀŞİD EFENDİ ...579

;A<ĪDE-İ BAHARİYYE-İ ‘İZZET ÇELEBİ...586

;A<ĪDE-İ REFĪ‘ ÇELEBİ ...591

NEDĪMİN SA‘D-ĀBĀD ;A<ĪDESİ ...595

;A<ĪDE-İ ‘ĀFIFĪ ÇELEBİ...600

;A<ĪDE-İ RİF‘AT ÇELEBİ ...603

;A<ĪDE-İ RAMAŻĀNİYYE-İ ‘Ā<IM ÇELEBİ...606

;A<ĪDE-İ RAMAŻĀNİYYE-İ SA‘DĪ ...608

;A<ĪDE-İ ;ĀDI-YI >ALEBÜ′Ş-ŞEHBĀ RĀŞİD EFENDİ...614

;A<ĪDE-İ SĀMĪ ÇELEBİ ...620

;A<ĪDE-İ ‘ĪDİYYE-İ KĀAIM-I EYYŪBĪ...623

;A<ĪDE-İ NEDĪM EFENDİ...626

(7)

;A<ĪDE-İ ŞEHRĪ EFENDİ ...642

;A<ĪDE-İ EATTAT RĀSĪM ÇELEBİ...644

RAMAŻĀNİYE-İ ÇELEBİ-ZĀDE ‘Ā<IM EFENDİ...657

;A<ĪDE-İ ÇELEBİ-ZĀDE ‘Ā<IM EFENDİ...658

;A<ĪDE-İ MEKTŪBĪ >AŻRET-İ ;APUDĀN PAŞA ...660

;ASĪDE-İ VEHBĪ EFENDİ...664

‘ĪDİYYE-İ VEHBĪ EFENDİ ...667

;A<ĪDE-İ ŞĀKİR ...671

;A<ĪDE-İ VEYZEVĪ [ >ASĪB ]ÇELEBİ ...674

;A<ĪDE-İ FRABZONĪ SĀLİM EFENDİ ...679

‘ĪDİYYE-İ SĀLİM FRABZONĪ ...680

<ALĀ>Ī-NĀM ;APUDĀN PĪR ...683

;A<ĪDE-İ KELĪM EFENDİ ...685

;A<ĪDE-İ VEHBĪ EFENDİ...688

;A<ĪDE-İ HĀTİF-İ BURSEVĪ...692

;A<ĪDE-İ <UL>İYYE-İ ‘İ<MET ...695

;A<ĪDE-İ FA<Ī>Ī ...710

;A<ĪDE-İ FA<Ī>Ī ...712

NEVRŪZİYYE-İ VEHBĪ EFENDİ...722

;A<ĪDE-İ ŞEYE-ZĀDE <ADĪ;...725

;A<ĪDE-İ ERŻURUMĪ A>MED AĠA ...728

;A<ĪDE-İ MEVLĀNĀ İS>A; EFENDİ...731

;A<ĪDE-İ ES‘AD MOLLA EFENDİ ...733

KA<ĪDE-İ SĀMĪ EFENDİ ...736

;Ā<ĪDE-İ VEHBĪ EFENDİ...742

;A<ĪDE-İ ‘İZZET BEG...747

;A<ĪDE-İ RİF‘AT BEG ...749

;A<ĪDE-İ EĀLİ<Ā ...753

;A<ĪDE-İ RA>MĪ AĠA ...756

‘ARŻ-I >ĀL-İ VEHBĪ EFENDİ ...759

;A<ĪDE-İ ‘ABDULLAH MOLLA...760

;A<ĪDE-İ ;ĀDI >IFAĪ EFENDİ...763

;A<ĪDE-İ MÜNĪF ...765

;A<ĪDE-İ VEHBĪ...770

;A<ĪDE-İ SEYFĪ-ZĀDE VĀ<IF...773

;A<ĪDE-İ SEYYĪD KELĪM EFENDİ...777

BAHĀRİYYE-İ SEYYİD KELĪM EFENDİ ...780

ME’ĀLĪ-NĀM ŞĀ‘İRİŇ NURŪB-I EMJĀLİ...781

;A<ĪDE-İ ÇELEBİ-ZĀDE (‘Ā<IM) ...784

;ASĪDE-İ ŞĀKİR ...787

;A<ĪDE-İ ÇELEBİ-ZĀDE[‘Ā<IM ] ...791

;A<ĪDE-İ MEKTŪBĪ SĀLİM EFENDİ ...795

;A<ĪDE-İ EALĪLĪ...797

(8)

NEVRŪZİYYE-İ ŞĀKİR ...802

ÇERĀĠĀNİYYE-İ CENĀB-I <ADR-I ANAFOLI İS>A; EFENDİ...804

ÇERĀĠĀNİYYE-İ ES‘AD MOLLA EFENDİ ...807

ÇERĀĠĀNİYE-İ ŞĀKİR ...810

;A<ĪDE-İ SEYYİD KELĪM EFENDİ...813

;A<ĪDE-İ SA‘YĪ ...818

;A<ĪDE-İ SEYYİD KELĪM EFENDİ...822

;A<ĪDE-İ ÇELEBİ-ZĀDE ‘Ā<IM EFENDİ...833

;A<ĪDE-İ ‘ABD-İ FA;ĪR ŞĀKİR...835

;ASĪDE-İ RAMAŻĀNİYE-İ SĀMĪ EFENDİ...837

;A<ĪDE-İ RĀĠIB...843

;A<ĪDE-İ ŞEYEĪ ...850

;A<ĪDE-İ EAFFĪ EFENDİ ...852

IV. BÖLÜM 8.KAYNAKÇA ...854

9-YER VE KİŞİ ADLARI İNDEKSİ ...861

(9)

ÖN SÖZ

18. yüzyıl, her ne kadar pek çok araştırmacı tarafından duraklama devrinin bitip yıkılış devrinin başladığı bir dönem olarak gösterilse de vatanperver devlet adamları sayesinde hiç de küçümsenemeyecek atılımların da denenme asrı olmuştur. Özellikle, tezimizin konusu olan Nevşehirli Dâmat İbrâhim Paşa, Batı ile ilk ve onurlu bir yakınlaşmaya “evet” diyerek Osmanlı Devleti aleyhine aranın açılmasına engel olmak istemiştir. Tanzimat’tan bugüne mecbur kaldıkça yaptığımız ıslahatları gereksiz kılacak bu ilk ve onurlu yakınlaşma girişiminin âtıl kalması, Türk milletinin tarihinde Prut bataklığında Çar Petro’nun elden kaçırılması kadar derin bir yara olmuştur.

İbrâhim Paşa, tarih otoritelerinin ittifakla belirttiği gibi çok önemli bir devlet adamıdır. İleri görüşlülüğü sayesinde Osmanlı’yı saplandığı bataktan kurtarmanın tek yolunun ilim ve tekniğe sarılmak; Batı’nın maddeye hükmedişine seyirci kalmamak olduğunu fark etmiştir. Zamanında açılan fabrikalar, yapılan askeri yenilikler, tercüme faaliyetleri hep bu amaca hizmet etmektedir. Matbaayı Osmanlı ülkesine kazandıran kişinin İbrâhim Müteferrika olduğunu söylemek eksik bir hüküm olur; çünkü bu konuda ilk hareket İbrâhim Paşa’nın emri ile Paris’e elçi olarak gönderilen Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin araştırmacı ve girişimci oğlu Said Efendi’den gelmiştir. İbrâhim Müteferrika, bu girişimin sadece teknik alt yapısını hazırlamıştır. En zor kısmını ise III. Ahmed’den ve devrin şeyhülislamından izin almayı başaran İbrâhim Paşa gerçekleştirmiştir. Bu konuda Ahmed Hamdi Tanpınar şöyle der: “Daha önceleri, siyasī olaylar, harpler bir kenara bırakılırsa, zorunlu iktisadī ilişkilerin ötesine geçmeyen Batı ile temas, III. Ahmed devrinde gerek örf, âdet ve günlük hayatta ve gerekse fikir ve sanat hayatında tesirlerini hissettirmeye başladı. Fakat bu ilk temas bir yenileşme programının doğuşu ve bu programın şuurlu bir şekilde tatbik mevkiine konulması sonucunu doğurmadı. Çünkü ne Batı ile temas hamlesini başlatan Damat İbrâhim Paşa bir yenileşme programını hazırlayabilecek ve ciddi bir şekilde yürütebilecek kadar iradeli ve ne de devri buna müsaitti.”1

İlk yenileşme hareketinin sonuçsuz kalması bugün kaçırdığımızı söylediğimiz Batı treninin ilk seferidir. Eğer Nevşehirli iyi anlaşılabilmiş ve bir avuç isyancının elinde heder olmamış olsaydı bugün pekala çok farklı olabilirdi.

Dâmat İbrâhim Paşa, kasīdelerde de görüleceği gibi, Osmanlı ülkesinde 12 yıl, 4 ay,13 günlük bir sulh ile insanlara hayatın güzelliğini, mimarī faaliyetlerle Osmanlı’nın ihtişamının sürdüğünü, İran’a karşı kazandığı birkaç zaferle gücünün devam ettiğini ve ilmī faaliyetlerle de yarının güzel günlerinin ilimde saklı olduğunu göstermiştir. Askerī alanda yapmak

(10)

istedikleri yıllarca sonraya kaldığı için kangrenleşmiş ve bazı padişahların tahtına, kimilerinin de kellesine mâl olmuştur.

Edebī yönden Nedīm gibi şuh ve rind bir şâirin bu dönemde ortaya çıkması bir tesadüf olamaz. İlim ve sanatın beraber yol almaya başladığı bu döneme “Lâle Devri” diyerek sadece yenilmiş, içilmiş, eğlenilmiş hükmünü verenler bu gerçekleri gözden kaçırmaktadırlar. Pek çok tarihçiye göre İbrâhim Paşa’nın hazineye kazandırdıkları ile sonraki yıllarda Belgrat tekrar geri alınabilmiştir. Ali Cânib Yöntem diyor ki: “İbrâhim Paşa’nın halka iyimserlik aşılamak için yaptığı hareketleri sefahat sayanlar, onun sayesinde hazinenin dolduğunu ve takip eden savaşlarda asla para sıkıntısı çekilmediğini, silahlarımızın bol olduğunu tetkik etmemişlerdir. Kendisine hiç de müteveccih olmayan bir müverrih, yazdığı bir risalede İbrâhim Paşa’nın mürüvvet ve semahatine rağmen öldükten sonra malī vaziyetin sıkıntıdan uzak olduğunu görerek, merhumun gizli bir altın hazinesine mâlik olduğuna hükmediyor. Zaten Nevşehirli’nin hazırlamış olduğu imkânlardan mahrum bulunulsaydı I. Sultan Mahmud, devrindeki savaşları yapamazdı.”2

Eski Türk Edebiyatı üzerinde çalışanlar, bir taraftan tarihī gerçeklerin ortaya çıkmasına yardım etmeye, bir yandan da içinde bulunduğumuz medeniyet hazinesini genç nesillere göstermeye çalışmaktadır. Ulu önder Mustafa Kemal Atatürk’ün de işaret ettiği gibi: “Geçmişini bilmeyen milletler geleceğe güvenle bakamaz.” Yeni neslin önünde alfabe ve dil yönünden kapalı duran bu hazinenin bir penceresi daha, İbrâhim Paşa ve Lâle Devri ile ilgili olarak, ona yazılan kasīdelerin “İnceleme-Metin” haline getirilmesiyle açılmaya çalışılmıştır. Tezimizde Fâiz ve Şâkir’in, Nevşehirli Dâmat İbrâhim Paşa’ya sunulan kasīdeleri bir araya getirdiği mecmua esas alınmıştır. Süleymaniye Kütüphanesi, Hâlet Efendi Kitaplığı, 763 numarada kayıtlı olan bu mecmua, hacim olarak çok geniş olduğu, İbrâhim Paşa haricinde III. Ahmed ve birkaç vezire daha yazılmış kasīdeleri içerdiği için “Nevşehirli Dâmat İbrâhim Paşa’ya Sunulan Kasīdeler” şeklinde sınırlandırılmıştır.

Çalışmamın başından sonuna kadar, her türlü yardımını gördüğüm hocam Prof. Dr. Ahmet Sevgi’ye teşekkürü bir borç bilirim.

(11)

KISALTMALAR

age./ agm. : adı geçen eser/ adı geçen makale AH : Arif Hikmet Tezkiresi

AİAT : Ali İrfan Aypay’ın Tezi AKT : Atabey Kılıç’ın Tezi

Ank. : Ankara

AÖZT : Ahmed Özbek’in Tezi AS : Âsım, Zeyl-i Zübdetü′l-eş‘âr

Bas. : Baskı

BEL : Beliğ, Nuhbetü′l-âsâr li-zeyli zübdetü′l-eş‘âr

Bkz. : Bakınız

Böl. : Bölümü

BT : Bitirme Tezi

C. : Cilt

DEİS : Dīvan Edebiyatı İsimler Sözlüğü

DT : Doktora Tezi

FAT : Fatin, Hâtimetü′l-eş‘âr FGT : Fatih Günay Tezi

FSKN : Fatma Sabiha Kutlar’ın Neşri FŞM : Fâ’iz ve Şâkir Mecmuası

G . : Gazel

GT : Güftī, Teşrifâtü′ş-şu‘arâ

Haz. : hazırlayan

HGT : Hüseyin Güfna’nın Tezi HDT : Hamit Dikmen’in Tezi

İst. : İstanbul

K. : Kaside

KEÖZYT : Kezban Özyılmaz’ın Tezi

Kıt. : Kıt’a

KKT : Kemal Kahramanoğlu’nun Tezi

Küt. : Kütüphanesi

M. : Musammat

Mat. : matbaa

MBTT : Mahmut Büyüktosun’un Tezi MFA : Mikro Film Arşivi

MKT : Muharrem Kılıç’ın Tezi MMN : Muhsin Macit’in Neşri

MNDİSN : Muhammed Nur Doğan’ın Şeyhülislam İshak Dīvanı Neşri MNDESN : Muhammed Nur Doğan’ın Şeyhülislam Esad Dīvanı Neşri

Mu. : Mu’amma

Müs. : Müstezat

N. : Nazım

No : numara

R. : Rubai

RAM : Râmiz, Âdâb-ı Zurefâ

S. : sayı

SA. : Safâyī, Tezkiresi

SAL : Sâlim Tezkiresi

SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü SET : Süleyman Eroğlu’nun Tezi

(12)

Sü. : Süleymaniye Kütüphanesi SYT : Seyhan Yıldız’ın Tezi

T. : Tarih

TDV İA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi TDEA : Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi

TGDEİS : Tezkirelere Göre Dīvan Edebiyatı İsimler Sözlüğü

TN : Tuhfe-i Nâilī

TTK : Türk Tarih Kurumu

TYDK : Türkçe Yazma Dīvanlar Kataloğu Ünv. : Üniversite

Yay. : Yayını

yk. : yaprak

(13)

TRANSKRİPSİYON ALFABESİ

Çalışmamızda, tenkitli basımı yapılan ilmī eserlerde kullanılagelen aşağıdaki transkripsiyon sistemi kullanılmıştır:

g

: hemze ’

h

: ā Ā j : b k : t l : m J n : c o : ç p : q > r : s E t : d u : v I w : r x : z y : j z : s { : ş | : } < ~ : ż Ż N : F : A

:

‘

: ġ Ġ : f : ; : k-g-ñ : l : m : n : v-o-ö-u-ü- ū- Ū : h-e-a

: y-ı-i-ī-Ī

(14)

I. BÖLÜM

I- GİRİŞ

I.I. Üçüncü Ahmed Dönemine Genel Bir Bakış

Tarih kitaplarında verilen bilgilere göre, III. Ahmed, Osmanlı padişahlarının yirmi üçüncüsü, İslam halifelerinin seksen sekizincisidir. Sultan Dördüncü Mehmed Han’ın oğlu olup, 31 Aralık 1673’te Rabia Gülnuş Emetullah Sultan’dan doğdu. Şehzâdeliğini önce Topkapı, daha sonra da Edirne saraylarında geçiren Ahmed Han, iyi bir tahsil gördü. İlk dersini Sultanī Mehmet Efendi’den aldı. Seyyid Feyzullah Efendi’den uzun yıllar ders gördü. Devrin büyük hat üstadı Hattat Osman’dan yazı meşk etti. Ağabeyi Sultan İkinci Mustafa Han’ın çıkan Cebeci İsyanı’nda tahttan indirilmesi üzerine 22 Ağustos 1703’te Osmanlı tahtına geçti. Biat merasiminden sonra, İstanbul’a gelen Sultan III. Ahmed, Edirne Vakası’nda isyanı çıkaran elebaşları büyük bir ustalıkla birbirine düşürerek ortadan kaldırdı. Baltacı Mehmed Paşa’yı sadarete getirdi. Devletin iç işlerini düzeltmek için çalışmalar yaptı. Karlofça Antlaşması yeni imzalandığı için, devlet barış içinde idi. Ancak bu sırada İsveç Kralı XII. Şarl, Poltova’da Ruslarla yaptığı bir savaşı kaybederek, Osmanlı Devletine sığındı. Kralı takip eden Rus ordusu Osmanlı topraklarına girdi ve tahribatta bulundu. Bu durum üzerine Osmanlı Devleti Rusya’ya savaş ilan etti. Nitekim Sadrazam Baltacı Mehmed Paşa’nın kumandası altındaki Osmanlı ordusu 9 Nisan 1711’de Rusya seferine çıktı.

Baltacı Mehmed Paşa, Rus çarını Prut üzerinde Palcı mevkiinde kıstırarak, etrafını çevirdi. Esas niyeti Rus ordusunu umumī bir taarruzla yok etmekti. Fakat yeniçerilerin isteksizliği yüzünden ciddi bir taarruz yapamadı. Rus çarı, sadrazama bir heyet göndererek, her şartı kabul edeceklerini bildirdi. İki taraf arasında antlaşma yapıldı. Rusya, Antlaşmaya göre, Lehistan ve Ukrayna işlerine karışmayacak, elinde tuttuğu Azak Kalesini de Türklere bırakacaktı. Baltacı Mehmed Paşa’nın Rus ordusunu çevirmişken imha edememesi ve antlaşma şartlarının tatmin edici olmaması devlet adamlarını sadrazamın aleyhine çevirdi. Bunun üzerine Padişah Edirne’ye dönen Baltacı’yı, görevden alarak, yerine Dâmat Ali Paşa’yı getirdi. Diğer taraftan Ruslar antlaşmanın şartlarına uymak istemediler. Buna çok kızan Sultan III. Ahmed Han, yeni sadrazam Dâmat Ali Paşa kumandasında bir orduyu Rusya üzerine gönderdi. Kendisi de Edirne’ye kadar ordunun başında gitti. Bu durum karşısında

(15)

Antlaşmasıyla Venediklilere verilen bütün kaleleri geri aldı. Ancak, Alman İmparatorluğu, Karlofça Antlaşmasına kefil olduklarını, yani Venedik’ten alınan yerler iade edilmedikçe barışı tanımayacağını bildirdi. Bunun üzerine Osmanlı Devleti Alman-Avusturya İmparatorluğuna savaş ilan etti. İki ordu arasında Petervaradin’de yapılan savaşta Dâmat Ali Paşa şehit düşünce, ordunun maneviyatı bozuldu ve bozgun başladı. Bu durumdan faydalanan Avusturya ordusu kumandanı önce Tamşvar’ı daha sonra da Belgrat’ı zabtetti. Petervaradin mağlubiyeti üzerine Avusturya ile 1718’de Pasarofça Antlaşması imzalandı. Antlaşmaya göre Belgrat ve Semendire Avusturya’da kalmak üzere Sava Nehri sınır kabul edildi.

Bu sulh her şeye rağmen olumlu karşılanır: FŞM.v 65’te Feyzī Efendi tarih kasidesinin son beytinde bu durumu şöyle kutluyor:

Cihān āsūde oldı şev ile Feyżī didim tārī

Bu ‘ālem qamdüli′llāh }ulq ile buldı hele rāqat (Hicrī 1130/ 1718)

Pasarofça Antlaşmasından sonra Dâmat İbrâhim Paşa’nın sadarete getirilmesi ile Osmanlı Devletinde 1730 yılına kadar süren yeni bir devir başladı. "Lâle Devri" adı verilen bu dönemde, Sultan Ahmed Han ülke içinde huzuru sağlamak, orduyu kuvvetlendirmek, devleti maddi ve manevi en yüksek seviyeye çıkarmak için çalıştı. İstanbul’da ilk matbaa kuruldu. Yalova’da kâğıt, İstanbul’da Tekfur Sarayı’nda bir çini fabrikası açıldı. İstanbul’a davet edilen ve uzun seneler İstanbul’da kalarak orada vefat eden Comte de Bonneval (Humbaracı Ahmed Paşa), Humbaracı Ocağını ıslah etti. İstanbul’un su ihtiyacını temin için bir de bent yaptırdı.

Osmanlı Devletinde sulh ve huzur devam ederken, İran-Safevī Devleti son günlerini yaşıyordu. İran’a bağlı olan Dağıstan 1722’de Türk himayesine girmek istedi ve bu isteği kabul edildi. Kafkasya’yı tehdit eden Rusya’ya mani olmak isteyen Sultan Ahmed Han, hudut valilerine ferman göndererek hazırlıklı olmalarını istedi. Bu sırada İran cephesindeki ordu, 1723 yılında harekete geçerek Gürcistan, Güney Azerbaycan, Luristan, Erdelan, Kirmanşah ve Hemedan’ı ele geçirdi. 1725’te Osmanlı askeri Tebriz’e girdi. Bu fetihler ile ilgili FŞM’de birçok tarih kasīdesi vardır. Bu tarihlerden örnekler “Mecmuadaki Tarihlerden Seçmeler” bölümündedir. Gence, Revan ve Nahcivan alındı. 1727’de İran Şahı imzalanan bir antlaşma ile Osmanlı Devletinin bütün fetihlerini tanıdı. Vehbī aşağıdaki tarih kasīdesinde Revan’ın alınmasını kutlamaktadır (FŞM.v 408):

(16)

Mest olup bī-bāde şev ile didim tārīini

Geldi miftāq-ı Revān dīvān-ı Sulān Aqmede (Hicrī 1137/1725)

1730 senesinde Nâdir Şah İran hâkimiyetini ele geçirerek, İran birliğini tekrar kurdu. Osmanlı Devletinin elinde bulunan önemli bazı eyaletleri geri aldı. Bu durum Dâmat İbrâhim Paşa’nın düşmanlarını harekete geçirdi. Bazı devlet adamları, Padişah ve Dâmat İbrâhim Paşa’nın İran üzerine sefere çıkmak üzere Üsküdar’a geçtikleri sırada yeniçerileri ayaklandırarak büyük bir isyan başlattılar. Âsiler, Padişahtan ileri gelen devlet adamlarının bazısının idamını istediler. Listenin başında Dâmad İbrâhim Paşa da vardı. Sultan Üçüncü Ahmed Han, en sonunda Sadrazam İbrâhim Paşa’nın idamına razı oldu. Zorbaların isteklerinin sonu gelmeyeceğini, kendisinin de tahttan ayrılmasını isteyeceklerini bildiği için, 2 Ekim 1730’da tahttan çekilerek, kendi eliyle yeğeni Şehzâde Mahmud’u Osmanlı tahtına geçirdi.

Üçüncü Ahmed, Saltanatı boyunca 15 sadrazam değiştirmiştir. Bunlardan en uzun süre görevde kalanı Nevşehirli Dâmat İbrahim Paşa olmuştur. Aşağıdaki tabloda da görüldüğü gibi diğer sadrazamlar görevlerinde dört yılı aşamamışlardır. İbrahim Paşa’nın farkı kendisine kasīde yazılan sadrazamlar sıralamasında da görülmektedir. Bu yüzyılda hiç şüphesiz en çok kasīde yazılan devlet adamı padişahtan sonra o olmuştur. FŞM’deki 242 kasīde ve birçok şiir onun farklı bir kişiliğe sahip olduğunu ortaya koymaktadır.

III. Ahmed III. Ahmed III. Ahmed

III. Ahmed 10.4.1115-18.3.1143 23.6.1703-1.10.1730 27 yıl 1- Râmi Mehmed Paşa -- -- 2 ay 2- Nişâncı Ahmed Paşa 9.4.1115-8.7.1115 22.8.1703-17.11.1703 4 ay 3- Dâmat Hasan Paşa 8.8.1115-28.5.1116 17.11.1703-28.9.1704 1 yıl 4- Kalaylıkoz Ahmed Paşa 28.5.1116-27.8.1116 28.9.1704-25.12.1704 3 ay 5- Baltacı Mehmed Paşa (1) 27.8.1116-19.1.1118 25.12.1704-3.5.1706 2 yıl 6- Çorlulu Ali Paşa 19.1.1118-18.4.1122 3.5.1706-18.8.1710 4 yıl 7- Köprülü-zâde Numan Paşa 18.4.1122-22.6.1122 16.6.1710-18.8.1710 2 ay 8- Baltacı Mehmed Paşa (2) 22.6.1122-9.10.1123 18.8.1710-20.11.1711 1 yıl 9- Ağa Yusuf Paşa 9.10.1123-12.10.1124 20.11.1711-12.11.1712 1 yıl 10- Silâhdar Süleyman Paşa 12.10.1124-10.3.1125 12.11.1712-6.4.1713 6 ay 11- Hoca İbrâhim Paşa 10.3.1125-1.4.1128 6.4.1713-27.4.1713 21 gün 12- Dâmat Ali Paşa 1.4.1125-16.8.1128 27.4.1713-5.8.1716 3 yıl 13- Hacı Halil Paşa 4.9.1128-18.9.1129 22.8.1716-26.8.1717 1 yıl 14- Nişâncı Mehmed Paşa 18.9.1129-8.6.1130 26.8.1717-9.5.1718 2 yıl

(17)

Yirmi yedi yıl hükümdarlık yapan Sultan Ahmed Han, 15 sadrazamla tamamladığı saltanatından sonra, ilim ve ibadetle meşgul oldu. Altmış üç yaşında iken 1 Temmuz 1736’da vefat etti. Yeni Camiinde Turhan Vâlide Sultan Türbesine defnedildi. Sultan Üçüncü Ahmed Han, ülkenin imarı için çok çalıştı. Aynı zamanda ilme ve ilim adamlarına çok değer verir ve onları korurdu. Sarayda dağınık yerlerde bulunan kıymetli kitapları bir araya toplayarak beyaz mermer havuzlu bahçede bir kütüphane inşa ettirdi. Annesi için Üsküdar’da Yeni Vâlide Sultan Camii önemli bir eserdir. Bunun için Nedīm yazdığı FŞM.v 487’deki tarih kasīdesinde şöyle der:

Bu mı}ra‘la Nedīmā söyledi tārī-i itmāmın

Ne a‘lā cāmi‘ iqyā itdi el-qa Fāıma Sultān (Hicri 1140/ 1728)

Ve bunun yanında bir sebil, çeşme, sıbyan mektebiyle bir imaret yaptırdı. Galata Kulesi’ni tamir ettirdi. Topkapı Sarayı’nın Bab-ı Hümayun kapısı önünde yaptırdığı çeşme, Osmanlı mimarisinin şahane bir eseridir. Kâğıthane, Çağlayan Kasrı önünde, Hasköy’de, Aynalı Kavak Kasrı civarında, Üsküdar’da, Üsküdar İskele Camii meydanında klasik tarzda dört cepheli olmak üzere pek çok çeşme inşa ettirdi. 1715’de Galatasaray haricinde bir cami, 1716’da Bebek Camii ile etrafındaki külliyeyi yaptırdı. Derin bir sanat zevkine sahip olup, şâir ve hattattı. Kur’an-ı Kerimler yazdı. Yaptırdığı Sultan Ahmed Çeşmesi’ne kendi şiirini bizzat yazdı. Ayrıca Ayasofya Camiine asılmış güzel levhaları vardır. Nahīfī’nin Mesnevī Tercümesine destek vermesi, Mütercim Asım’ın Kamus Tercümesi için çabalaması, matbaayı kurdurması, Vankulu Lügati’ni bastırması, devrin tüm önemli eserlerini tercüme ettirmesi; Nedīm gibi bir şâirin yetişeceği mümbit bir ortam sağlaması ve pek çok diğer olumlu yaklaşımları ile III. Ahmed, kültür hayatımıza derin ve silinmez bir damga vurmuştur.

Bütün bu özellikleri ile Sultan Üçüncü Ahmed, Lâle Devri kültürü ve edebiyatı için gerekli zemini hazırlamış önemli bir padişahtır. FŞM’de kendisine sunulmuş kasīdelerden on tane örnek vardır. Özellikle sıhhat-nâmelerle övülen padişah önemli bir hastalık geçirmiş ve uzun bir tedaviden sonra bu sıkıntıdan kurtulmuştur. Nedīm’in meşhur sıhhat-namesi FŞM.v 147’de mevcuttur. Bu şiir, çalışmamızın Terkib-i bend örnekleri içine alınmıştır. Yine Nedīm’in soyunun Fatih Sultan Mehmet’ten beri Osmanlı’ya hizmet eden âlimlerden geldiğini belirten meşhur kasīdesi de FŞM.v 85’te mevcuttur ve III. Ahmed’e yazılmıştır:

Faqr iken ecdādıma ol āsmānıñ ulluġı

(18)

Bu kasīde de “FŞM’deki Diğer Şiirler” bölümüne orijinal bir örnek olması sebebiyle alınmıştır.

Lâle Devri’nin kasīdelerinde III. Ahmed’in adının geçtiği hemen her kasīdede mutlaka İbrahim Paşa da övülmüştür. Bu, sadrazamı ile padişahın gerçekten çok yakın olduğunun ve her ikisinin şâirler tarafından çok sevildiğinin diğer bir kanıtıdır.

Hattat ve şâir olan III. Ahmed’in kendi yaptırdığı çeşme için yazdığı- her ne kadar Vehbī tarafından düzeltilmiş olsa da- beyit onun sonsuza kadar yaşayacak bir edebī hatırası olmuş; Necib mahlasının bekasını sağlamıştır:

“Tārī-i Sulān Aqmedin cārī zebān-ı lūleden Aç besmeleyle iç suyu Eān Aqmede eyle du‘ā”3

I.I.1. Devrin Siyasī Görünümü ve İbrâhim Paşa

“Nevşehirli İbrahim Paşa, Osmanlı sadrazamlarından olup, eski ismi Muşkara olan Nevşehir’de doğmuştur. Doğum tarihi kayıtlı olmamakla beraber, 1143(1730)’te öldüğü zaman yaşının 70’e yakın olduğu rivayetine bakılırsa 1073(1662)’te doğmuştur denebilir. Babasının adı, Râşid ve Osman-zâde Tâib gibi müelliflere göre, İzdin Voyvodası namı ile meşhur Sipâhī Ali Ağa, Müstakim-zâde’ye göre de, Hasan bin Halil’dir. Annesi Fatıma Hanımdır. İbrahim, kız kardeşi ile akrabalarını görmek ve kendisine iş bulmak için 1100(1689)’de İstanbul’a geldi. Yakınlarından, sarayın eski masraf kâtibi olan Mustafa Efendinin yardımı ile helvacılar zümresine girdi. Daha sonra baltacılar ocağı, saray evkaf kâtipliği ve yazıcı halifeliğine getirildi. Edirne sarayına çağrıldı ve Şehzâde Ahmed’in yakınlarından birisi oldu. Edirne Vakasından sonra padişah olan Ahmed’in darüssade ağasının yazıcısı oldu. Bir süre sonra gözden düşürüldü ve Çorlulu Ali Paşa tarafından malları müsadere ettirilip Edirne’ye sürüldü. Birkaç sene sonra tekrar İstanbul’a gelip Haremeyn muhasebecisi oldu.”4

“İbrâhim Bey, Silâhdar Ali Paşa’nın vezirliği zamanında Mora’ya gitmiş, daha sonra Niş defterdarlığında bulunmuştu.”5

Son Avusturya seferi sırasında Petervaradin’de bulunan İbrâhim Bey, seferden ve hezimetten sonra yazılan raporları III. Ahmed’e takdim etmek için Edirne’ye geldiği zaman padişah, bendesinin eski hizmetlerini hatırlar ve İbrâhim Bey’i bir biri ardı sıra ruz-nâmeci,

(19)

birinci mirâhur ve rikâb-ı hümâyun kaymakamlığı hizmetlerinde kullanır. Dürrī, FŞM.v 12’deki tarih kasīdesinde onun kaim-makam oluşunu şöyle kutlar:

Müjdeler kim mala‘-ı ferunde-i ibālden Oldı tābān ber-münevver kevkeb-i raşende-fām …..

Cümle ‘ālem şād olup Dürrī didi tārīini

Oldı İbrāhīm Paşa-yı cūy-ı ā’im-maām (Hicrī 1128/ 1716)

Bir süre sonra da kızı Fatıma Sultan’ı kendisine nikahlayarak damatlığa kabul eder. Bu düğün için Es‘ad Efendi aşağıdaki beyitleri yazar (FŞM.v 33):

>amdüli′llāh itdi āmār-ı ‘aā-yı >a uhūr Kim enām oldı ser-ā pā mahar-ı luf-ı nevīl …..

Oldı dāmād-ı şeh ü devlet-i bāb u cūd-kār

Ā}af-ı ‘adl-āver İbrāhīm Paşa-yı cemīl (Hicrī 1129/ 1716)

Bu evliliği Mehmet Arslan Osmanlı Makaleleri/ Edebiyat-Tarih-Kültür adlı eserinde bir belgeden yola çıkarak şöyle anlatıyor: “Ali Paşa, Fatma Sultan ile nikâhlandıktan sonra tam sekiz sene onun buluğa ermesini bekledi. Hiçbir zaman nikâhlısı ile baş başa kalamadı. Nihayet uğruna hazinelerini tükettiği Fatma Sultan’a kavuşamadan 1717’de Petervaradin savaşında şehit düştü. O zaman Fatma Sultan 13 yaşında idi. III. Ahmed, Silahtar Ali Paşa’dan dul kalan kızına yeni bir namzet bulmuştu. Fatma Sultan, kocasının şehit düştüğü senede Nevşehirli İbrâhim Paşa’ya nikâhlandı. O sırada İbrâhim Paşa 50 yaşlarında idi. Fatma Sultan’ın düğünü yine büyük törenlerle yapılmış, şehirde yer yerinden oynamıştı. İbrâhim Paşa da bir süre eşi ile beraber olamadı. Bu bekleme sırasında yazdığı hasret şiirlerini Madam Montegü6_{İngilizceye çevirmiştir.”}7_{Nevşehirli zekâsı ile Fatma Sultan’ın} kalbini kazanmayı bilmiş ve 13 yıllık saadet ve debdebe dolu bir “Lâle Devri” onlar için de başlamıştır.

İbrâhim Paşa Pasarofça Antlaşmasından sonra Osmanlı siyasetini idare etmeye başlar. “İbrâhim Paşa’nın sadrazamlık mevkiine geldiği tarihten itibaren ülkenin iç işlerinde iyimserlik havası kendini göstermeye başlamıştır.”8

18. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu için içeride isyanlar, karışıklıklar ve malī sıkıntılar, dışarıda ise yenilgiler ve toprak kayıpları ile sonuçlanan savaşlar içinde geçmiştir. Artık 16. yüzyılın büyüklüğü, gücü ve zenginliği kalmamıştır. Hatta 17. yüzyılda her şeye rağmen

6_{Lady Montagu, Şark Mektupları, Timaş, İstanbul 1998. s. 50-51.}

(20)

koruduğu haşmetli görünüşü de kaybolmuştur. Bu yüzyıl, bütün kurumlarda bir gerileme devridir; 1699 yılında imzalanan Karlofça Antlaşması’nın ağır hükümleri ile devletin Avrupa’daki egemenliği iyice sarsılmıştır. Bu antlaşma ile 16 yıl süren savaşlar sona ermiş; ama Osmanlı Devleti başta Azak kalesi olmak üzere Macaristan’ın büyük bir kısmını, Mora yarımadası ve Dalmaçya’yı elden çıkarmış oluyordu. Yıllar boyu süregelen seferler sebebiyle ekonomik durumun iyice bozulması sonucu vergilerin artırılması ve yeni vergiler konulması yoluna gidilmiş, bu da halkı hoşnutsuz etmiştir. Osmanlı Devleti Karlofça’nın etkilerinden henüz kurtulmadan İsveç Kralı Demirbaş Şarl’ın topraklarına sığınması ve Rus Çarı Büyük Petro’nun Osmanlı teb‘ası olan Ortodoksların koruyuculuğunu üstlendiğini bildirmesi üzerine Rus seferi başlatılmış ve savaşın sonunda 1711 yılında Rus ordusu Prut bataklığına sıkıştırılarak bozguna uğratılmıştır:

İsveç ayaġı ile aña emīr olmuşdur

Çār-ı Mosof didügiñ pāy-zen-i aşārdandır (VEHBĪ FŞM.v 474/46)

Fakat zaferden gereğince yararlanılamamıştır. 1712’de imzalanan İstanbul Antlaşması ve Şehit Ali Paşa’nın gayretleri sonucu Mora ve kaybedilen bazı topraklar geri alınmışsa da devlet yine rahatlayamamıştır. Avusturya ve Venedik’le yapılan savaşlar bir süre daha devam etmiş, 1716’da Petervaradin yenilgisi yaşanmıştır. 1718 yılında yapılan Pasarofça Antlaşması aslında Osmanlı devleti için çok ağır koşulların kabulü ile bir paylaşma antlaşması olduğu halde yine de yıllarca süren uzun savaşlar, Anadolu’daki karışıklıklar, sık sık baş gösteren ayaklanmalar ve sıkıntısından bunalan Osmanlı halkınca sevinçle karşılanmıştır. Bu antlaşma ile ülke -İran’da Eşref Şah’la yapılan çarpışmalar hariç- bir barış ve sükûnet devresine girmiş bulunuyordu:

>ayāt-ı tāze bulup yümn-i }ulq ile dünyā

Pür itdi }ayt-ı }afā künbed-i mu‘allāyı (HÂLİ<Â FŞM.v 545/8)

Lâle Devri diye anılan ve Patrona isyanı ile son bulan bu 13 yıl, imar çalışmaları içinde bir kalkınma, edebiyat ve kültür gelişmesi ve aynı zamanda bir zevk ve eğlence devri olmuştur.

İbrâhim Paşa’nın akılcı bir operasyonuyla gümüşün dirhemi iki akçe birden düşürüldü. Ancak, gümüşün değeri düşünce esnafın satışları durdu. Bir süre sonra da piyasalarda gümüş krizi yaşandı. Gümüş krizi nedeniyle zolota, para ve çil akçe darphanede kesilemedi. Piyasadaki dengesizlik yüzünden zolota değerinden bir-iki akçe daha pahalı

(21)

zahire ve diğer mallar gelmemeye başladı. Bundan da esnaf olumsuz yönde etkilendi ve isyan etti. Öte yandan İran’da Nâdir Şah’ın 1729’da Osmanlı ordusunu yenmesi ve padişahın bu olaya karşı ilgisiz kalması hoşnutsuzluğu daha da artırmıştır.

“Sadrazamın siyasi düşmanlarının bir araya gelmesi ve bunlara öfkeli esnafın da destek vermesiyle Patrona Halil adında serseri bir hamam tellakinin başını çektiği bozguncular ayaklandı. Ayaklanmanın başlarında esnaf da kepenklerini indirerek onlara katıldı. Patrona Halil’in önderlik ettiği ve bir çevrenin desteklediği ayaklanma sonucu Sadrazam İbrâhim Paşa sadaretten uzaklaştırılarak öldürülmüş, Sultan III. Ahmed de tahtından indirilmiştir. Yeni yapılan saraylar, köşkler ve bahçelerin çoğu yağma edilip yıkılmıştır. Böylece Osmanlı tarihinde bir neşe, eğlence ve coşkunluk, edebiyat ve kültür devri olarak yaşanan Lâle Devri sona ermiştir.”9 Osmanlı tarihinde bir dönemin kapanması ile sonuçlanan Patrona ihtilālinin İsmail Hami Danişmend’e göre ilk sebebi şudur: “ Bu meşhur ihtilālin en mühim sebepleri Nevşehirli İbrahim Paşa’nın Garp orduları tarzında “Asākir-i Nizāmiye” teşkiline teşebbüs edip Fransa’dan mütehassıslar getirerek Üsküdar’da bir kışla kurup yeni efrādı talim ettirmeye başlamasından dolayı Yeniçeri ocağının hükümetten yüz çevirmesi”10

Oysa Dâmat İbrâhim Paşa barış taraftarı idi. Padişah’ı da bu kanaati doğrultusunda ikna etti. Nişancı Mehmed Paşa’dan sonra sadrazam oldu ve Pasarofça Antlaşmasını imzaladı. İbrahim Paşa’nın sadrazam olması ile ilgili tarih kasīdesinde Hamdī şöyle demiştir: (FŞM.v 129 İlk ve Son Beyitler)

Bi-qamdi′llāh cenāb-ı qażret-i Vehhāb-ı bī-minnet Sürūr-ı nevle ıldı ‘ālemi hep ġamdan āzāde …..

Çü }āqib çıdı aldı mühri tārīin didi >amdī

Gül-i mühr oldı boya }adr-ı İbrāhīm Paşada (Hicri 1130/ 1718) “Nevşehirli, sadrazamlığa geldiği 1718’den ölümüne kadar (1730) bu makamda kaldı. Osmanlının Türk soyundan gelen ender sadrazamlarındandır ve âdeta bir hükümdar gibi memleketi kendi siyaseti doğrultusunda yönetmiştir. 218 sadrazam içinde en renkli kişiliğe sahip olanlarından birisidir.”11

III. Ahmed de aslen harpten hoşlanmayan ve harbin getireceği felaket ve masraflardan son derece çekinen bir karaktere sahipti. Paraya karşı düşkünlük onda oldukça çoktu. Kardeşi II. Mustafa gibi azim ve irade sâhibi bir padişah olmayıp ten-perver ve rahata düşkün oluşu

9

Büyük Türk Klasikleri , Ötüken, C.6, İstanbul 1987, s. 122-129.

(22)

dillere düşmüştü. Hatta hakkında “kadınlarla beraber oya yapıp dikiş dikmekten hoşlandığı”12 dedikodusu dahi çıkmıştır.

Nevşehirli Dâmat İbrâhim Paşa da tabiat itibarıyla harpten nefret eden, imparatorluğu sulh ve sükūn içinde, kan ve barut kokusundan uzak bir şekilde idare ve inkişaf ettirmeyi isteyen ve aynı zamanda da eğlenceye ve zevke düşkün, ince ruhlu, kibar bir şahsiyetti. Mizaç olarak padişah ile uyuşan Dâmat İbrâhim Paşa bu durumdan istifade ile ordu erkânının muhalefetine rağmen, sulh politikasını yürüttü ve sadâretinin ilk beş senesini tam bir sulh içinde ve geriye kalan senelerin önemli bir bölümünü de İran’a karşı açtığı seferlerin zafer neşeleri içinde yaşadı.

“Sadrazamlığa geçtikten sonra işleri tek başına idare etmek için mevkiini kuvvetlendirmeğe çalışıp bu babda en mühim makamlara kendi adamlarını yerleştiren Nevşehirli, devletin başı üzerinde dolaşan fırtınaları bir müddet için geri bıraktıracak olan siyasetini tatbike koyuldu.”13_{Onun gayesi, hariçte düşmanları ile uyuşarak yaşamak, Avrupa} devletleri arasında sonradan anlaşmazlık meydana gelirse bundan yararlanmak; dâhilde de hariçte tesis edilen sulhtan istifade ile askerī ve idarī ıslahatlarla, bozulan devlet teşkilatına çekidüzen vermekti. Bu konuda edebiyat ve mimarī gibi halka, yaşadığını ve güzele doğru ilerlediğini açıkça gösteren iki sanatı kullanmayı çok iyi başarmıştır.

Bu barış dönemi sanat zevki ile hayır için binalar yapımı ve köşkler inşasıyla ve artık gözden saklanamayacak bir çöküşü unutmak istercesine hızlandırılan zevk ve safa âlemleri içinde, yaz geceleri lâle eğlenceleri ve kışın helva sohbetleri ile geçti. “İstanbul halkının büyük bir kısmı da sarayı takliden kendilerine göre eğlenceler düzenliyorlar, padişah da kendi sarayındaki eğlencelerden başka, bazen bu lâle eğlencelerine ve helva sohbetlerine katılıyordu.”14

“Padişah her baharda lâle zamanı bazen Dâmat’ının yanına gelirdi. Bazen de değişik yerlerde inşa edilmiş köşk ve yalılar bu zevk ve safa âlemine mekân olurdu. Devrin şâirlerinin inşalarına kasīdeler yazıp târihler düşürdükleri bu yapıların en çok rağbet göreni Kâğıthane’de Çağlayan isimli mahallede inşa edilen Sa‘d-âbâd kasrı idi.”15

Ayrıca şu yerler de meşhurdu: “Üsküdar’da Şemsi Paşa İskelesi arkasında Şeref-âbâd; Çengelköy yakınlarında Bağ-ı ferah; Fındıklı’da deniz kenarında Emn-âbâd; Kâğıthane’de Alibeyköyü’ne yakın bir yerde yapılmış bir köşk olan Hüsrev-âbâd; Ortaköy ile Kuruçeşme arasındaki Defterdar Burnu’nda yapılan Neşet-âbâd; Bebek bahçesinde Hümâyūn-âbâd;

(23)

1727’de ilkbaharda lâle zamanı Beşiktaş’taki sâhil-saraya gidip gelmek zor olduğu için Bâbıâli’ye yakın olan Ferah-âbâd; Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın torunu ve İbrâhim Paşa’nın Dâmadı Kaymak Mustafa Paşa tarafından padişahı davet için yaptırılan ve Dâmat İbrâhim Paşa tarafından adı konulan Kasr-ı Süreyyâ; Topkapı tarafında inşa edilen Vezīrbahçesi kasrı; Beşiktaş’la Ortaköy arasında bulunan Çırağan bahçesi, Tersane bahçesi ve İbrâhim Paşa’nın Mevlevîhane’ye bitişik yalısı.”16

Rahmī’nin şu tarih kasīdesi Şeref-âbâd kasrı içindir. (FŞM.v 563 İlk ve Son beyitler) Te‘ālā′llāh zihī a}r-ı hümāyūn-ā-ı dil-cū kim

Hevāsı dil-güşā ābı mu}affā āki misk-ālūd ……

Didim seyr eyleyüp itmāmınıñ tārīin ey Raqmī

Şeref-ābād ola ‘izz ile Sulān Aqmede mes‘ūd (Hicrī 1131/ 1719)

Dâmat İbrâhim Paşa bu zevk, sefahat ve eğlence âlemlerinde çok aşırıya kaçmış gibi görünse de yaptığı işler göz önüne alındığında eğlence ile işi hiçbir zaman birbirine karıştırmadığı anlaşılır. Padişahın Dâmadının kadınlara sarkıntılık ettiği17 gibi bir haber doğru olamaz. Sadrazamın, Padişah’ın kızından 37 yaş daha büyük olduğu, sultanın çok güzel bir kadın olduğu ile birleşince bu söylentilerin çamur atmadan öteye geçemeyeceği belli olmaktadır.

“Lâle eğlencelerinin yaygın oluşu yüzünden lâleye düşkünlük artmıştı. Bu düşkünlük sebebi ile çeşidi 230’a varan lâlelerin fiyatları çok yüksek meblağlara varmıştı.”18_Lâle merakının padişahta da başlaması lâleye rağbeti inanılmaz ölçülere çıkarmıştı. Öyle ki 1722 Eylül tarihli bir ferman neşreden III. Ahmed, Çiçekçibaşı Mehmed Efendi marifetiyle bütün çiçekçileri huzuruna getirtip lâle çeşitlerinden her bir nevin mutedil ölçüdeki fiyatlarını kendisine bildirilmesini İstanbul kadısına emretti. Şerīf Efendi FŞM.v 172’deki Çerāġān-ı Lāle adlı kasīdesinde bu güzelliği şöyle tasvir ediyor (İlk ve Son Beyitler):

Meş‘ale yadı olup mīr-i mükerrem lāle ;urdı ar-gāhını gül-şende mu‘aam lāle …….

Eān-Aqmedle vezīri ola devletde muīm Feradānī göre tā üns ile hem-dem lāle

Ahmed Refik Altınay’ın “Lâle Devri” adlı kitabından yapılan şu alıntı Paşa’yı ve devrini daha iyi anlamamızı sağlayacak niteliktedir:

16_{İ.Hakkı Uzunçarşılı, age., C.IV. s. 166} 17_{age., C.IV. s. 168}

(24)

“İbrâhim Paşa, mütenasip bir vücuda, çok kibar bir inceliğe ve davranışlarında yumuşak bir vakara malikti. Süs ve debdebeye, sanat zevkine düşkünlüğü, şahsında da tecelli ediyordu. Elleri zarif ve yumuşak bir kadın eli gibi, elmas ve gümüş yüzüklerle süslü idi. Elbisesi, baştanbaşa elmas ve zümrütlerle bezenmişti. Sadrazamın ziynete olan düşkünlüğü ile beraber padişahın zevk ve safa düşkünlüğü bu devre başka bir çeşni vermiştir. III. Ahmed, devlet işlerinden usanmış; sükûn ve ahenkle dimağını dinlendirmeyi arzu ediyordu. Bu zevke cülūsunun ilk senelerinden beri müptela idi. Ekseriye lâleler açtığı zaman Çırağan şenlikleri yapar; vükelâsının ziyafetlerinde hazır bulunurdu. Bütün eğlencelerin çeşitli ve muazzam olmasını isterdi. Daima yenilik gösteren eğlencelerden zevk aldığı için; güzel bir sarayda tertip olunan âlemler onu fevkalade hazlandırırdı. Hatta Paşa, devrinde İstanbul’da bulunan Von Mour adlı bir ressama bir resmini de yaptırmıştı. III. Ahmed, zevke düşkünlüğü ile beraber servet toplamada da hırslı idi. İbrâhim Paşa, padişahın bu iki temayülünü dirayetle idare ediyor; bu iki zıt temayülün, fena bir tesir hâsıl etmesine meydan vermiyordu. Ahaliden vergi alıyor; umumi menfaatlere bağlı masraflar azaltılıyor bu suretle güya büyük bir servet tasarruf ediliyordu. İbrâhim Paşa bu vasıta ile Hazine-i Hümayun gelirini arttırmaya; III. Ahmed’in arzularını yerine getirmeye muvaffak oluyordu.”19

İbrâhim Paşa III. Ahmed’in inşaata merakını iyi kullanmıştır. Bunun için evvela baş şehrin muhtelif binaları, sarayları, camileri tamir edildi. Ayrıca geçmiş sultanların inşa ettirdikleri gibi, muhteşem kubbeli, çok minareli camiler yapılmadı; fakat İstanbul’un her köşesi Türk sanatının zarafetine numūne olacak çeşmeler, kasırlar, havuzlar, kütüphaneler, medrese ve abidelerle süslendi. Bu abidelerin en seçkini III. Ahmed Çeşmesi’ydi. Çeşme, Saray-ı Hümâyūn’un kapısı önünde yapıldı. Mimarı, Baş Mimar Mehmed Ağa idi. Çeşmenin etrafı ve süsleri batı tarzında; üzerindeki çiçekleri ise doğu sanatının en seçkin örneklerinden sayılabilirdi.

İstanbul’daki bu hummalı mimarī atılım Anadolu’nun bağrında bir köy olan Muşkara köyünü de sadrazamın doğum yeri olduğu için “Nevşehir” adında bayındır bir il yaptı.

Râşid’in FŞM.v 479’daki tarih kasīdesi, mecmuada, bu konudaki pek çok şiirden sadece birisidir:

Görenler didiler tārīini menu ile Rāşid

Bu ān bu çārsū Nevşehri ābād eyledi >aā (Hicri:1139/ 1727) Nedīm bu şehrin hemen her mimarī güzelliğine bir kasīde yazmıştır. İşte FŞM.v 481’deki tarih kasīdesinin son beyti:

(25)

Cūd-ı İbrāhīm Paşa germ idüp bāzārını (Hicrī 1140/ 1728) Buldı bu qammām ile Nevşehr-i zībā āb u nāb (Hicrī 1140/ 1728)

FŞM, bu dönemin hemen her hadisesi için birkaç şiirin bulunduğu geniş kapsamlı bir antoloji özelliği göstermesi bakımından da ilginçtir.

I.I.2. Devrin ilmī, Edebī ve Kültürel Hareketleri

İbrâhim Paşa’nın yaşadığı devir fikir ve kültür bakımından üzerinde özel olarak durulması gereken dönemlerdendir. III. Ahmed ve Sadrazam Dâmad İbrâhim Paşa Osmanlı tarihinde yeni bir dönemin ilk liderleri olmuşlardır. Bu dönemin taşıdığı ehemmiyet, Batı zihniyeti ile ilk ciddi temasların kurulmuş olması; batılılaşma ve yenileşme hamlesinin ilk adımlarının bu devirde atılmış bulunmasındadır. Sadrazam İbrâhim Paşa’nın Avrupa siyasetine, Avrupa devletlerinin vaziyetine ait teferruatlı bilgiler elde etmek gayesi ile Fransa’ya sefir olarak gönderdiği Yirmisekiz Mehmed Çelebi’ye verdiği talimatlardan birisinin de “Fransa’nın vesâ‘it-i ‘umrân ve ma‘ârifine dahi lâyıkıyla kesb-i ıttılâ ederek kâbil-i tatbīk olanların takrīri - orada gördüklerinden uygulanabilir olanları yaz…”20 deyişi ciddī bir yenilik arzusunu gösterir. “Daha önceleri, siyasī olaylar, harpler bir kenara bırakılırsa, zorunlu iktisadī ilişkilerin ötesine geçmeyen Batı ile temas, III. Ahmed devrinde gerek örf, âdet ve günlük hayata ve gerekse fikir ve sanat hayatında tesirlerini hissettirmeye başladı. Fakat bu ilk temas bir yenileşme programının doğuşu ve bu programın şuurlu bir şekilde tatbik mevkiine konulması sonucunu doğurmadı.”21_{Bu konuyu yine Ahmed Hamdi} Tanpınar’ın cümleleri ile sürdürelim:

“Bu itibarla bu ilk temas daha ziyade zevk ve sanat sahasında eser verir. Nasıl Yirmisekiz Mehmed Çelebi sefaret heyetinin ve İstanbul’a gelen Madam Montegü22 gibi bazı seyyahların batıda bize karşı uyandırdığı alâka yavaş yavaş Avrupa merkezlerinde Frenklerin “Turquerie” adını verdikleri bize ait bir zevk, giyim kuşam, dekor ve zarafet modasını tesis ederse, İstanbul’da vezīr Dâmat İbrâhim Paşa’nın etrafında da ecnebī temasların verdiği yeni ve mukabil bir zevk uyanmaya başlar. Muhtelif hediyelerle ve ticaret ve sanat eşyasıyla iki âlem birbirini tadıyordu. Bu devirde zihniyet farkının müsaade ettiği nispette bazı Fransız ve Avrupa modaları memleketimize girer. Fransız bahçesi, Fransız mimarīsi çok değiştirici

20

Aykut Kazancıgil, “Lâle Devri’nde Bilim Hayatı”. İstanbul Armağanı, 4, İstanbul 2000, s. 198.

21_{Ahmed Hamdi Tanpınar, age., s.44.}

(26)

nispetler ve müdahalelerle uzaktan taklit edilir, bazı eski tezyinat geleneklerimize garplı motifler, bir nevi natüralist zevk getirir. Fakat asıl mühim olanı, harice karşı çok mahdut bir zümrede olsa dahi, yumuşayan bir tarafın bulunmasıdır. Bu müsamaha ile İstanbul’daki ecnebīlerin de hayatı serbestleşir ve onların etrafındaki mutavassıt sınıfta yavaş yavaş garp anlayışı taklit edilir. III. Ahmed ile vezīrlerinin etrafında tekrar, şark hayatında ilham arayan bir takım garplı ressamlar görülmeye başlar. Hakikatte o zamana kadar kapalı duran bir kapı açılmış demekti. Filhakika bu cereyan, muhtelif tepkilere rağmen bütün asır boyunca devam edecektir. 1775’te İstanbul’a gelen Baron de Tott, karısının ziyaretine gittiği III. Ahmed’in kızının sarayında bütün bir Fransız dekorunu hazır bulduğunu söyler.”23

Kendisi de iyi bir tahsil görmüş olan, ilmī sohbetler ve mütalaadan hoşlanan, tarih, şiir ve edebiyata bir hayli düşkün olan Vezīr-i âzam Dâmat İbrâhim Paşa, devrin en ileri gelen âlimlerini ve şöhretli şâirlerini daimâ himaye etmiş; Seyyid Vehbī, Nahifī, Ahmed Neylī, Nedīm, Müverrih Râşid, Osman-zâde Tâib gibi ilim ve edebiyatta söz sâhibi şahsiyetleri etrafına toplamıştı. Dâmat İbrâhim Paşa bu âlim ve şâirleri meclisinde sık sık bir araya getirir, onlarla sohbet eder, zaman zaman münazaralarına iştirak eder ve çeşitli meselelerle ilgili olarak onların görüşlerini alırdı. Tarihe düşkünlüğü sebebiyle teşkil eylediği ve aralarında şâirlerimizin de bulunduğu bir ilim heyetine umūmī tarih ve İslam tarihine ait birçok kıymetli eseri tercüme ettirmişti.24_{Genelde, Arapça yazılmış değerli eserler Türkçeye} kazandırılmıştır. Onun devrinde çocukluk arkadaşı Nâimâ, Nâimâ’nın yerine vakanüvis olan Râşid, sonraki tarihçiler ‘Atâ, Sâmī, Âsım devrin gözde tarihçileridir. Sâlim ise tezkiresi ile önemli bir yer işgal ediyordu.

“Bütün bu tercümelerin yanında Yunancadan Arapçaya yapılan bir tercüme daha vardır ki bu devirde ilmī, fikrī ve kültürel alanda idrak edilen değişikliği aksettirmesi bakımından oldukça önemlidir. Sadrazam İbrâhim Paşa’nın emri ve muvafakati ile başlayan bu tercüme faaliyetinde, Aristo’nun fizik kitabı, Yunancayı çok iyi bilen ulemâdan Yanyalı Esad Efendi ile Spandonioğlu tarafından Arapçaya çevrilmiştir. Yanyalı Esad Efendi Fizik’in

23

A.Hamdi Tanpınar. age., s.44-45.

24

Sadrazam Dâmâd İbrâhim Paşa’nın bir araya getirdiği ilim heyetinde şu isimler vardı: İshak Efendi, Tezkiretü’ş-şuara sâhibi Mehmed Salim Efendi; Şam kadılığından ayrılmış Mehdî Efendi; Halep kadılığından ayrılmış İlmî Efendi; Selânik kadılığından ayrılmış Mestci-zâde Abdullah Efendi; Yenişehir’deki görevinden ayrımış Râzî Efendi ve Kara Halil-zâde Mehmed Said Efendi; İzmir kadılığından ayrılmış Neylî Ahmed Efendi ve Fetvâ emini Ömer Efendi; Galata’daki görevinden ayrılmış olan Mustafa Efendi ve Yanyalı Es’ad Efendi; Süleymaniye Camii Şeyhi Arap-zâde Hasan Efendi; Sultan Mehmed Fatih Camii Şeyhi Ali Efendi; müderrislerden Yekçeşm İsmail Efendi ve Recep-zâde Ahmed Efendi; Turşucu-zâde Efendi; Darendeli Mehmed Efendi; Râzî Efendi; Müverrih Küçükçelebi-zâde Asım Efendi; mülazımlardan Hacı Çelebi; Seyyid

(27)

yalnız tercümesi ile yetinmeyerek onu şerh de etmiştir.”25 Bu devirde tıp ile ilgili birkaç mühim esere de tesadüf etmekteyiz.

Burada bu devirle ilgili olarak söylenmesi gereken en önemli teknik ve ilmi yenilik şüphesiz matbaanın kullanılmaya başlanmasıdır.

Dâmat İbrâhim Paşa’nın şuurlu gayretleri ile başlayan yenileşme hamlesi ile birlikte kitaplara rağbet bir hayli artmıştı. Sadrazamın 1719-20’de yaptırdığı Dârü’l-hadis Medresesi ve kütüphanesinde başta, padişah III. Ahmed tarafından biri saray dâhilinde Enderunlulara; diğeri Yeni cami’de medrese talebeleri ile ahâliye mahsus olmak üzere iki kütüphane tesis edildi. Bu kütüphanenin hafız-ı kütüplüğüne de şâir Nedīm getirildi. “Nedīm bu iltifat üzerine bir kasīde ile ona teşekkür etti.”26

Dârü′l-hadis ile ilgili Ebu′l Es‘ad’ın şu tarih kasīdesi FŞM.v 125’te mevcuttur: >asbeten li′llāh İbrāhīm Paşa-yı cemīl

Fī-sebili′llāh yapdı böyle āmār-ı celīl …..

Feyż-i >ala ;āsım-ı envār tārīin didi

Medreseñde ‘ayn-ı nūr-ı ‘ilm ola çün selsebīl (Hicrī 1132/ 1730)

Kitap sevgisinin hayli arttığı bu devirde, ilerleyen tercüme faaliyetlerinden istifâde edenler, artık halkın yararlanması için de yeni kitapların hazırlanması gereğini düşünüyorlardı. Bütün bu arayışlar, Batı ile kurulan ciddi temaslar ve bazı kişilerin ortaya koyduğu gayretler sonucunda devletin müsaadesi ile Türkçe kitap basılması işine ilk defa III. Ahmed devrinde ve Dâmat İbrâhim Paşa’nın sadâretinde başlanmış, bazı kısa kesintiler bir kenara bırakılırsa günümüze kadar devam edegelmiştir.

Matbaa ve Müteferrika ile ilgili bölümünde Ahmet Refik Altınay, şu tahlili yapmaktadır: “Sultan III. Ahmed devrinin ortalarına doğru Türklerde bir uyanış hareketi görülmeye başladı. Yalnız İstanbul’da, birkaç zatın, özellikle Dâmat İbrahim Paşa’nın irfanına münhasır kalan bu uyanış hareketi, tabii ki Avrupa’da görülen ilerleyişle mukayese edilemez. Bu uyanış sebeplerinden biri de, Dâmat İbrahim Paşa’nın Fransa’ya Süleyman Ağa-zâde Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’yi sefaretle göndermesi, İstanbul’daki Avrupa elçileri ile samimi ilişkide bulunmasıydı. Mamafih İbrahim Paşa’nın muhiti yine mutaassıp, etrafında bulunan ricalin büyük bir bölümü yine eski İranī fikirlerle besli idi. Bu mutaassıp muhite galebe etmek, Batı’nın irfan nurunu İstanbul’da da yaymak gerekiyordu. Türkiye yenileşmeli, o zamana kadar uymak istemediği muhite artık dâhil olmalı idi…

(28)

Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi ile oğlu Said Efendi Paris’ten vatanlarına dönmüşlerdi. Baba oğul, kendi ülkelerini de Avrupa’nın gelişmesinden faydalandırmak istiyorlardı. Dâmat İbrahim Paşa, Yirmisekiz Çelebi’nin Avrupa seyahatini tasvir eden yazılarından çok istifade etmiştir. Memleketimizde ilim ve irfanın tesisi için bir matbaa açılması, onun da emellerindendi. Nihayet Said Mehmed Efendi ile birlikte Dergâh-ı ‘Âli müteferrikalarından İbrahim Efendi’nin teşebbüsü, bu emelin kuvveden fiile çıkmasına yardım etti.” 27 Ahmed Refik Altunay bu tahlilleri yaparken özellikle devrin İngiliz ve Fransız Sefirlerinin, Lady Montegü ve Marki dö Bonnak’ın Sefaretnamelerinden yararlanmıştır.

“Padişah III. Ahmed zamanında, matbaa kurulmadan önce İstanbul’da ve diğer bazı Osmanlı şehirlerinde Arapça, İbranice, Rumca ve Ermenice kitaplar basan bazı matbaalar mevcut olduğu gibi, Arap harfleri ile yapılan matbaacılık da meçhul değildi”.28 Fakat “Türkçe olarak sistemli kitap basılması ile ilgili ilk teşebbüs Yirmisekiz Mehmed Çelebi’nin oğlu Said Mehmed Çelebi tarafından yapılmıştır.”29_{Said, babasının 1720’de elçilik görevi ile Fransa’ya} gönderildiği zaman beraberinde gitmiş, Paris’teki matbaaları gezerek kısa zamanda çok sayıda ve nüshada kitap basıldığını görerek memleketin ilim ve fende ilerlemesi için bizde de matbaanın kurulmasına ikna olmuştu. “Said Mehmed Efendi İstanbul’a döner dönmez bu işin tahakkuku için aslen bir Macar mühtedīsi olan İbrâhim Müteferrika30_{ile görüşmüş ve ikisi bu} hususta birlikte bir matbaa kurmak için “Vezīr-i âzam Dâmat İbrâhim Paşa’ya müracaata karar vermişlerdir.”31 Said Efendi ile tam bir mutabakata varan Müteferrika İbrâhim Efendi matbaanın ve basıcılık sanatının ehemmiyetine dair “Vesiletü’t-Tıbâa” isimli bir risale kaleme alıp Sadrazam İbrâhim Paşa’ya vermiştir. Müteferrika bu sayede şehirlerde büyük kütüphanelerin kurulabileceğinden ve ilim tahsil edenlerin çoğalacağından bahsetmiştir.

Sadrazam bu müracaatı bir encümene tetkik ettirerek matbaanın kurulmasını uygun buldu. Dönemin şeyhülislamı Abdullah Efendi’den fetva alındı. Dinī kitaplar hariç tutulmak şartıyla matbaaya izin verildi.

“1718’den sonra Osmanlı Devletinde yeni bir dönem başlamıştır. Padişah III. Ahmed ve onun sadrazamı Nevşehirli Dâmat İbrahim Paşa’nın “Lâle Devri” adıyla geçen yönetim dönemi, zevk ve sefanın yanında, Osmanlıların Rönesans’ı olarak kabul edebileceğimiz,

27_{age., s. 231-237.} 28

(29)

bilinçli olarak Batıya yönelme isteklerinin de belirgin bir şekilde ortaya çıkmaya başladığı bir dönem olmuştur.”32

Bu rönesans döneminde, İbrahim Paşa’nın izin ve desteği ile açılan ilk matbaanın, ilk bastığı önemli kitaplar şunlardır: “Kitab-ı Lügat-ı Vankulu (Arapça-Türkçe Vankulu Sözlüğü), Cihannüma, Kitab-ı Târih-i Nâimâ (Nâimâ Tarihi), Târih-i Râşid, Târih-i Asım, Sami, Şâkir ve Suphi Târihleri, Târih-i İzzī ve değişik konularda 17 kitap.”33

FŞM’yi toplayanlardan Şakir Bey’inde tarih kitabı bu ilk basılan kitaplar arasındadır. Devrin ilmī, edebī ve kültürel hayatı adeta 13 yıla bir asırlık gelişmeyi sığdırabilmiş gibi görünmektedir. FŞM bu hızlı gelişmenin edebī yönünü şiir sayısının çokluğu ve şiir kalitesi ile en iyi şekilde ortaya koymaktadır.

I.I.3. Devir Edebiyatı ve Mahallileşme Cereyanı

Bu devirde siyâsī ve askerī gerilemeye rağmen edebiyatta gözle görülür bir canlılık devam etmektedir. Sadece ele aldığımız FŞM adlı esere göz atıldığında 98 şâirin beş yüzden fazla şiiri ile karşılaşıyoruz. On bin beyitten fazla kasīdenin sadece bir mecmuada ve sadece İbrâhim Paşa için yazılmış olması ayrıca dikkate alınması gereken bir durumdur. Bu mecmuaya girmeyen fakat İbrâhim Paşa’ya yazılmış başka kasīdeler olduğu da düşünülürse devrin edebī verimi hakkında bir fikir elde edilmiş olur.

Bu edebiyat dolu yüzyıl, Nabī’nin usta kabul edildiği hikemī şiirler devri olarak başlamıştır. Daha sonra Nedīm ve hayat dolu şiiri bu tahta yerleşmiş ve devrin hemen bütün şâirleri onun takipçisi olmuştur.

İlk zamanlar Nabī etkisinde şiir söyleyen Sâbit, Dürrī, Kâmī, Selīm, Sâmī, Râşid, İzzet Ali Paşa, Seyyid Vehbī, Çelebi-zâde Asım, Koca Râgıp Paşa, Fıtnat Hanım sonraları Nedīm etkisinde kalmışlardır. Osman-zâde Taib, Nazīm, Nahīfī, Hâtem ve Esrar Dede bu devrin adeta bağımsızları durumundadır.

FŞM’de geçen 98 şâir ismine karşılık kaynaklarda yaklaşık 40 ismin tekrarlanıp durması bu devir hakkında daha çalışılacak birçok konu olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. 18. yüzyıl edebiyatının belli başlı özellikleri Nâbī, Nedīm ve Gâlib’de görülen ve bunların etkisiyle yüzyıla egemen olan özelliklerdir. Bunların en önemlisi mahallileşme akımı ve halk edebiyatına yakınlaşmadır. 17. yüzyılın sonunda Nâbī ve Sâbit’le başlayan edebiyata yerli unsurların, âdet ve ananelerin girmeye başlaması hareketi 18. yüzyılda daha da hareketlenmiştir. Özellikle Lâle Devri şâirlerinin Boğazı, yeni yapılan binaları, buradaki eğlenceleri anlatmaları mahallileşme çabasının başlangıcı olmuştur. Devrin bütün olayları

(30)

başta Nedīm olmak üzere şâirlerin kasīdelerine yansımıştır. Bu devride tarih kasīdelerinin artması da bu bağlamda değerlendirilmelidir. Hem İran’a karşı alınan başarılar hem de yeni kasırların yapımı bu şeklin kullanımını artırmıştır. Tarih kasīdelerinde günlük gelişmelerin bu kadar yakından takibi doğal olarak dile de etki etmiştir. Şâirler şiirin kamus nüshası olmadığı ve herkes tarafından anlaşılır olması gerektiğinde hemfikir gibidirler. Bu devride, kasīde, gazel, tarih ve şarkılarda güzelleri, güzellikleri, olayları, eğlenceleri, yazı, kışı, ramazanları ve bayramlarıyla yaşanılan canlı bir İstanbul hayatı vardır. Mahallileşme akımı bu yüzyılın öteki edebiyat türlerinde de görülmüştür. Mesnevilerde, suriyye, şehrengiz, münşeât ve tarihlerde yerel konulara halkın yaşayışına âdetlerine, kullandığı atasözleri ve deyimlere çokça yer verilmiştir. Nedīm ve Gâlib’in hece ölçüsüyle birer türkü söylemeleri de dīvan edebiyatında görülen çok önemli bir harekettir. Halk edebiyatına doğru bir yakınlaşma türkü ve koşma karşılığı olarak şarkı türünün bu yüzyılda gelişmesine yol açmıştır.

18. yüzyıl edebiyatının dikkat çeken bir özelliği de dīvan şiirinin katı kurallarından kurtulmağa başlamasıdır. Yüzyılın başında yetişen şâirlerde görülmeye başlayan bu değişme Nedīm’in de katılmasıyla hızlanmış ve yüzyıllar boyu kullanılan mazmunlar değişmeye hiç olmazsa yumuşamaya başlamıştır. Tekrar edile edile usanılmış belli benzetmeler dışına çıkılmış, güzelin saçının, gözünün rengi değişmiş, âşığın niyazı azalmış, sevgilinin nazı hafiflemiştir. “Nedīm, kasīdeye, özellikle kasīdenin nesib bölümüne farklı anlatım teknikleri uygulayarak yenilik getiren en usta şâirimizdir.”34

Bazen hiç mazmun kullanmadan da güzelliklerin anlatılabileceği ustaca beyitlerin söylenebileceği ispatlanmıştır. Bu yüzyılda birkaç şeyh şâir dışında tasavvufī aşk işlenmemiştir. Yaşanılan hayatın, beşerī aşk arzularının ortaya konması bir bakıma şâirlerin de paylaştığı Lâle Devri’nde yaşanan rahat, zengin ve coşkun bir masal hayatının şiire de yansıması sonucudur. Devrin şiirini en iyi biçimde simgeleyen Nedīm’in bu görkemli hayatı, bundan aldığı zevkleri coşkunlukla ama incelikle ve nezaketle söylemesi, onun yolunda olan şâirlerin bazılarınca yanlış yorumlanmış ve Nedīm’in içtenliği âdiliğe kadar düşürülmüştür.

“Nedīm en mutlu günlerini Kağıthane’de, Sa‘d-âbâd’da, Cağaloğlu’nda, Ferah-âbâd’da, Kuru Çeşme’de, Kasr-ı Süeyyâ’da, Vefâ Bahçesi’nde, Bağ-ı Ferah’da geçirdi. Kağıthâne’de yapılan Sa‘d-âbâd’ı, civanındaki Hayr-âbâd’ı, Kasr-ı Cinân’ı, Cisr-i Sürûr’u, Tavanlı Köprü’yü, Alibey Köyü’nde Hürrem-âbâd’ı, Beşiktaş’taki Saray-ı Âsâfī’yi, Üsküdar Salacak civarındaki Şeref-âbâd’ı, Defterdar burnundaki Neşed-âbâd kasırlarını şiirlerinde