T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
ÇEMENĠN (Trigonella foenum graecum L.) FARKLI BĠTKĠ SIKLIKLARININ TANE VE
OT VERĠMĠ ÜZERĠNE ETKĠSĠ Yasemin BORAN
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Tarla Bitkileri Anabilim Dalını
Ocak-2011 KONYA Her Hakkı Saklıdır
TEZ KABUL VE ONAYI
Yasemin BORAN tarafından hazırlanan “Çemenin (Trigonella foenum graecum L.) farklı bitki sıklıklarının tane ve ot verimi üzerine etkisi” adlı tez çalışması …/…/… tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı‟nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.
Jüri Üyeleri Ġmza
BaĢkan
Prof. Dr. Mevlüt MÜLAYİM ………..
DanıĢman
Yrd. Doç. Dr. Ramazan ACAR ………..
Üye
Prof. Dr. Yılmaz BAHTİYARCA ………..
Yukarıdaki sonucu onaylarım.
Prof. Dr. Bayram SADE FBE Müdürü
TEZ BĠLDĠRĠMĠ
Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.
DECLARATION PAGE
I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work.
Yasemin BORAN Tarih:14. 02. 2011
iv
ÖZET YÜKSEK LĠSANS
ÇEMENĠN (Trigonella foenum graecum L.) FARKLI BĠTKĠ SIKLIKLARININ TANE VE OT VERĠMĠ ÜZERĠNE ETKĠSĠ
Yasemin BORAN
Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı
DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Ramazan ACAR Yıl, 41 Sayfa
Jüri
Yrd. Doç. Dr. Ramazan ACAR Prof. Dr. Mevlüt MÜLAYĠM Prof. Dr. Yılmaz BAHTĠYARCA
Bu araştırma, 2009 Nisan – Ağustos ayları arasında Ankara Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü deneme tarlasında, kuru şartlarda yürütülmüştür. Araştırmanın amacı, uygulanan 4 farklı sıra aralığından (15,25,35,45 cm) hangisinin bitkinin yetiştirilmesinde uygun olduğunu tespit etmektir. Bu amaçla, tesadüf blokları deneme deseninde, 3 tekerrürlü olarak iki deneme kurulmuştur. Birinci denemede bitkinin yeşil ot verimi, ikinci denemede tane verimi tespit edilmiştir.
Yeşil ot verim denemesinden elde edilen ortalama değerler sırasıyla; bitki boyu 36.58 cm, sap çapı 2.73 mm, yeşil ot verimi 937.46 kg/da, kuru ot verimi 313.23 kg/da, kuru otundaki protein verimi 51.77 kg/da‟ dır.
Tane verim denemesinden elde edilen değerler sırasıyla; bitki boyu 37.23 cm, sap çapı 2.83 mm, tohum protein verimi 82.54 kg/da, ilk meyve yüksekliği 13.91 cm, bitkide meyve sayısı 7.56 adet/bitki, meyvede tohum sayısı 10.91 adet/bitki, tohum verimi 275.32 kg/da, bin tane ağırlığı 19.72 g, ana dal sayısı 2.82 adet/bitki‟ dir.
Sonuç olarak yeşil ot ve tane verim denemelerinden elde edilen değerler dikkate alındığında, bitkinin yeşil ot üretiminde 35 cm sıra aralığının, tohum üretiminde ise 45 cm sıra aralığının kullanılması uygun bulunmuştur.
v
ABSTRACT MS THESIS
EFFECTS OF DIFFERENT SOWING DENSITIES ON FORAGE AND SEED YIELD OF FENUGREEK (Trigonella foenum graecum L.)
Yasemin BORAN
THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELÇUK UNIVERSITY
DEPARTMENT OF FIELD CROPS Advisor:Yrd.Doç.Dr. Ramazan ACAR
2010, 41 Pages
Jury
Yrd. Doç. Dr. Ramazan ACAR Prof. Dr. Mevlüt MÜLAYĠM Prof. Dr. Yılmaz BAHTĠYARCA
This research was conducted in the farm of Ankara Central Research Institute of Arable Crops in dry conditions between April to August in 2010. The aim of the research is to find out which would be suitable of fenugreek plants in four different row spacings (15,25,35,45 cm).The research was conducted in the randomized blocks design. One was for the production of green forage yield, and second was for the production of seed yield.
The values which were obtained from the production of green forage yield is as follows; plant height 36.58, stem diameter 2.73 mm, green forage yield: 937.46 kg/da, hay yield 313.23 kg/da, protein yield in hay 51.77 kg/da.
The values which were obtained from the production of seed yield is as follows; plant height 37.23 cm, stem diameter 2.83 mm, protein yield in seed 82.54 kg/da, height of the first pot 13.91 cm, pot number 7.56 per plant, seed yield 275.32 kg/da, seed number 10.91 per pot, branch number 2.82 per plant, 1000-seed weight 19.72 g.
Consequently, when the values obtained from the production of green plants and seeds were considered, it was found out that it would be best if it was planted 35 cm intermittent for green plant production and 45 cm intermittent for seed production.
vi
ÖNSÖZ
Tez konumu belirleyen ve çalışmalarımın her aşamasında teşvik ve yardımlarıyla beni yönlendiren, her türlü bilgi ve yardımını esirgemeyen çok değerli hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Ramazan ACAR‟a, araştırma yerinin temini ve denemenin kurulmasında, laboratuar çalışmalarımda her türlü kolaylığı sağlayan Tarla Bitkileri Merkezi Araştırma Enstitüsü müdür, idari ve yardımcı personeline, istatiki analiz ve değerlendirme konularında bilgi ve yardımını esirgemeyen Araş. Gör. Abdullah ÖZKÖSE‟ye, hasat işlemlerinde yardımcı olan sevgili kardeşlerim Didem BORAN ve Muhammet BORAN‟a, denemenin kurulmasından hasadına, doğduğum günden bugüne kadar her zaman yanımda olan ve desteklerini esirgemeyen sevgili babam Zafer BORAN‟a ve aileme teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim.
Yasemin BORAN KONYA-2011
vii ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET ... iv ABSTRACT ... v ÖNSÖZ ... vi ĠÇĠNDEKĠLER ... vii SĠMGELER VE KISALTMALAR ... ix 1. GĠRĠġ ... 1 2. KAYNAK ARAġTIRMASI ... 3 3. MATERYAL VE METOT ... 10 3.1. Materyal ... 10 3.2.Metot ... 10 3.3. Gözlem ve Ölçümler ... 11 3.3.1. Bitki boyu (cm) ... 11 3.3.2. Sap çapı (mm) ... 11
3.3.3. Yeşil ot verimi (kg/da) ... 11
3.3.4. Kuru ot verimi (kg/da) ... 11
3.3.5. Protein verimi (kg/da) ... 11
3.3.6. İlk meyve yüksekliği (cm) ... 12
3.3.7. Bitkide meyve sayısı (adet/bitki) ... 12
3.3.8. Meyvede tohum sayısı (adet/bakla) ... 12
3.3.9. Tohum verimi (kg/da) ... 12
3.3.10. Bin tane ağırlığı (g) ... 12
3.3.11. Ana dal sayısı ( adet/bitki) ... 13
3.3.12. İstatiki analiz ve değerlendirmeler ... 13
3.4. Araştırma Yerinin Genel Özellikleri ... 13
3.4.1. İklim özellikleri ... 13
3.4.2. Toprak özellikleri ... 14
4. ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA ... 17
4.1. Bitki Boyu ... 17
4.1.1. Yeşil ot verim denemesinde bitki boyu ... 17
4.1.2. Tane verim denemesinde bitki boyu ... 18
4.2. Sap çapı ... 20
4.2.1. Yeşil ot verim denemesinde sap çapı ... 20
4.2.2. Tane verim denemesinde sap çapı ... 21
4.3. Yeşil Ot Verimi ... 22
4.4. Kuru Ot Verimi ... 23
4.5. Protein Verimi ... 24
4.5.1. Kuru otundaki protein verimi ... 24
viii
4.6. İlk Meyve Yüksekliği ... 26
4.7. Bitkide Meyve Sayısı ... 27
4.8. Meyvede Tohum Sayısı ... 28
4.9. Tohum Verimi ... 29
4.10. Bin Tane Ağırlığı ... 31
4.11. Ana Dal Sayısı ... 32
5. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER ... 34
KAYNAKLAR ... 37
ix
SĠMGELER VE KISALTMALAR
1. GĠRĠġ
Yem bitkileri, hayvansal üretimin en önemli girdilerinden birini oluşturmaktadır. Bu bitki türlerinin hayvanlara yem sağlamasının yanı sıra, toprağın fiziksel ve kimyasal özelliklerine, kendisini takip edecek olan kültür bitkilerinin verim ve kalitesine olumlu etkilerde bulundukları bilinmektedir.
Çemen çok eski bir kültür bitkisidir. Yetmişe yakın Trigonella türü Anadolu ve Akdeniz Bölgesi çevresinde yayılış göstermektedir. Bugün dünyada Hindistan, Türkiye, Etiyopya, Kuzey Afrika ülkeleri ve Orta Avrupa‟da tarımı yapılmaktadır (Gençkan, 1983). Ülkemizde ise Konya, Kayseri, Çankırı, Ankara, Gaziantep, Afyon, Kahramanmaraş, Şanlıurfa ve Hatay gibi illerde yetiştirilmektedir (Özdemir, 1999).
Ülkemizde genellikle tıbbi ve aromatik bitkilerden biri olarak bilinen çemen bitkisi gıda endüstrisinde baharat yapımında, içinde bulunan etken maddelerin tıpta ilaç sanayinde kullanılması ile bilinmektedir (Boeker, 1963). Bunun yanında, öğütülmüş çemen tohumları turşular, çorbalar, soslar ve et ürünlerinde, gıda sanayinde, fırın ürünlerinde, şekerleme ve dondurmalarda, karamele ve peynir aroma katkılarının bileşiminde, taze yaprakları salata ve sebze olarak ve kavrulmuş tohumları kahve gibi tüketilmektedir. Baharatının en yaygın kullanım alanı çemen hamuru olup; çemen otu, kırmızıbiber ve sarımsaktan oluşan bu karışım olduğu gibi tüketilebilmekte veya daha da önemlisi pastırmanın kaplama maddesi olarak kullanılmaktadır (Akgül, 1993).
Çemen bitkisi bir baklagil bitkisi olması sebebiyle köklerinde bulunan nodoziteler ile havanın serbest azotunu bağlamaktadır. Bazı baklagil yem türlerinin köklerinde bulunan nodül sayısı ve nodül kuru ağırlığını belirlemeyi amaçlayan bir çalışmada, çemenin ana kökündeki nodül sayısının diğer baklagil yem bitkilerine nazaran daha yüksek değere sahip olduğu, bu yüzden toprağı ıslah etmek için kullanıldığı belirtilmiştir (Erol ve ark., 2005).
Akdeniz memleketlerinde yem ve tohum elde etmek için ziraatı yapılan çemen, Sicilya‟da yulaf ve fiğ ile beraber yetiştirilmektedir (Boeker, 1963). Tohumları un haline getirildikten sonra başka yemlerle karıştırılarak yedirilmektedir. Yeşil yem olarak, koyun, keçi, at ve sığırlar tarafından istekle yendiği bildirilmiştir (Gençkan, 1983). Atlara ve sığırlara günde un halinde 25-30 g çemen yedirilmesi önerilir. Rusya, ABD, İsrail ve Akdeniz memleketlerinde yem bitkisi ve özellikle yeşil gübre bitkisi olarak sulanmadan kullanılmaktadır. Yonca gibi sık örtü meydana getirir. Sığırlar için proteince zengin bir yem kaynağı olup, bazı ülkelerde yulafla karışık ekilir (Gülcan ve
Anlarsal, 1993). Hem tanesi hem de yeşil ve kuru otu hayvan yemi olarak kullanılmaktadır. Süt ve süt ürünlerinde koku yaptığından daha çok besi hayvanlarının beslenmesinde kullanılır. Protein oranı yüksek olan çemenin, ruminant hayvanlarda iştahı artırarak yem tüketimini teşvik etmekte ve besiye alınan ruminant hayvanlarda besi süresini kısalttığı, bu nedenle besi, rasyonlarına çemen unu katılmasının yararlı olduğu belirtilmiştir (Acar, 2000).
Çemen bitkisi, diğer baklagil yem bitkilerinde olmayan hayvanlarda büyümeyi teşvik eden çeşitli maddeler içerir, bundan dolayı sığır işletmelerinde yapay büyüme arttırıcı maddelere yapılan masrafı düşürebilmektedir. Yüksek kaliteli ve kurak şartlara adapte olan bir yem bitkisi olarak çemen otu Kuzey Amerika‟da beside verimliliği artırmasından dolayı büyük sığır besiciliği yapan işletmelerde potansiyel yem bitkisi olarak yetiştirilmektedir (Acharya ve ark., 2006). Kanada‟da yetiştirilen Tristar çemenin kurak ve sulu koşullarda, vejatasyon dönemi kısa olan yerlerde yetişebildiğini, yonca gibi alternatif bir yem bitkisi olarak kullanıldığını bildirilmiştir ( Acharya ve ark., 2007). 5. Atlantik Kanada Tarım Seminerinde, bitkinin sığır beslemede alternatif yem bitkisi olarak kullanıldığı, yonca silajına benzer besin içeriğine sahip olduğu, sığırlarda iştah arttırdığını ayrıca protein takviyesi maliyetlerini azalttığı bildirilmiştir (Sahoto, 2010).
Çemen bitkisinin gerek tohumları, gerekse vejatatif aksamı kullanılmaktadır. Tohumlar; %0.02 uçucu yağ, %27 protein, %7-10 ham yağ, azotlu bileşiklerden trigonellin, kolin, fitin, nikotinamit, sterol, flavonit, lesitin, feonugraesin, acılık bileşenleri, saponin, kumarin vb. içerir (Akgül, 1993). Yapılan araştırmalar birçok hastalığın tedavisinde, ilaç hammaddesi olarak kullanılan diosgenin maddesinin sonucu çemen bitkisinde %1-2 oranında bulunduğu gösterilmiştir (Tuğrul ve Özer, 1984). Kanada‟da araştırmacılar tarafından çemen otu çeşidinin antioksidan özelliğine ait yapılan çalışmalar bitkinin gelecekte potansiyel tıbbi bitkilerden biri olarak görüleceği bildirilmiştir (Acharya ve ark., 2011)
Çemen hakkında bahsetmiş olduğumuz bu bilgilere göre, birçok kullanım alanına sahip ve ülkemizde kolaylıkla yetiştirilebilecek bir bitki olmasına rağmen ülkemizde yeteri kadar önem verilmediğini söyleyebiliriz. Ülkemizde sadece tek bir çeşidinin (Gürarslan) bulunduğu çemen bitkisinin iyi özellikleri olan başka tescilli çeşitlerinin de geliştirilmesi amaçlanmalıdır.
Bu çalışma, bitkinin yem bitkisi olarak bilinen kullanım alanı dışında dünyanın birçok bölgesinde hayvan yemi ve tıbbi olarak kullanılmasından dolayı ülkemizde de
bitkinin yem bitkisi olarak yetiştirilmesi özelliğini belirlemek, çemen yetiştiricilerine bitkinin tane ve yeşil ot üretimlerinde kullanmaları gereken ekim yöntemi hakkında bilgi vermek için gerekli verileri toplamaktır.
2. KAYNAK ARAġTIRMASI
Boeker (1963), n=16 kromozoma sahip olan çemen bitkisinin bin tane ağırlığının 20 g olduğu bildirilmiştir.
Tarman (1972), tahılların biçilir biçilmez, kış başlangıcına kadar olan dönemden faydalanmak için anız içine yem bitkilerinin ekilebileceğini, önce toprağın sulanmasını ve ekime uygun duruma gelince de ekimin yapılmasını, bunun için de fiğlerin, burçak, İskenderiye üçgülü, kuş ayağı ve çemenin elverişli olduğunu vurgulamıştır. Aynı araştırıcı proteince zengin olan baklagil yem bitkilerinin, karbonhidrat miktarı yüksek buğdaygillerle sulanan topraklarda karışım halinde münavebeye konulabileceğini de belirtmiştir.
Shalaby and Mohamed (1976), azotun çemenin tohum verimine etkisini araştırdıkları çalışmalarında; azot verilen parselin tohum verimi 400 kg/da‟a kadar yükselirken, azot verilmeyen parsellerin tohum verimi ise 166.6 kg/da olarak tespit etmişlerdir.
Gençkan (1983), çemende bitki boyunun 10-50 cm arasında değişim gösterdiğini, meyvede tohum sayısının 4-20 adet, bin tane ağırlığının 15-25 g arasında olduğunu, tohumlarında %25 protein ve fizyolojik etkisi olmayan alkoloidler, acılık maddeleri ile renk maddeleri içerdiğini, tohumları un haline getirildikten sonra başka yemlerle karıştırılarak yedirildiğini ve yeşil yem olarak; koyun, keçi, at ve sığırlar tarafından istekle yendiğini belirtmiştir.
Sharma and Bhati (1984), Hindistan‟da yaptıkları araştırmalarında çemen bitkisinin bin tane ağırlığını 11.70-13.39 gr arasında bulmuşlardır.
Köroğlu (1985), „Çemen bitkisinde fenolojik, morfolojik ve teknolojik özellikler‟ konulu araştırmasında, bin tane ağırlığının 25.0-31.8 gr, bitki başına meyve sayısının 9.0-38.4 adet, sap kalınlığını 3.2-5.3 mm ve bitki boyunun 38.4-50.5 cm arasında değiştiğini belirtmiştir.
Öztan ve Okatan (1985), Çayır-Mer‟a Baklagil ve Buğdaygil Yem Bitkileri tanıtım kılavuzlarında, tek yıllık çemen bitkisinin bitki boyunun 20-45 cm ve meyve boyunun 2.5-9 cm arasında değiştiğini bildirmişlerdir.
Sharma and Bhati (1987), Hindistan‟da çemen çeşitlerinin tohum verimini gözlemledikleri çalışmalarında, bitkinin tohum veriminin 122.6-171.7 kg/da arasında tespit etmişlerdir.
Arslan ve ark. (1989a), Ankara Üniversitesi deneme tarlalarında yapılan çalışmada, farklı ekim zamanlarının (1 Mart, 15 Mart, 1 Nisan ve 15 Nisan tarihlerinde) çemen bitkisinin tohum verimine etkisi araştırılmıştır. 30 cm sıra aralığında yetiştirilen bitkinin bin tane ağırlığının 14.78-16.01 g ve tohum veriminin 75.7-112.8 kg/da olduğu bildirilmiştir.
Arslan ve ark. (1989b), aynı araştırıcılar tarafından yapılan bir diğer çalışmada, değişik yörelere ait çemen populasyonlarının tohum verimleri incelenmiştir. Bu çalışmada 30 cm sıra aralığında, tohum verimini 63.0-87.4 kg/da ve bin tane ağırlığını 14.83-16.36 g olarak bulunmuştur.
Baswana and Pandita (1989), çemende ekim zamanının verime etkilerini araştırmışlardır. Ekimleri 15 Eylül, 5 Ekim, 25 Ekim ve 14 Kasım‟da yapmışlar, tohum verimlerini sırasıyla 166 kg/da, 271 kg/da, 184 kg/da ve 150 kg/da olarak bulmuşlardır.
Maliwal and Gupta (1989), Hindistan‟da çemende yabancı otlarla mücadelede çapalama ve herbisit uygulamalarının bitkinin verimine etkisinin incelendiği bir çalışmada en yüksek tohum verimini 102.3 kg/da ile iki kez çapalanan parselden elde edilirken, bir kez herbisit (pendimetharin) uygulanan parsellerden ise 89.1 kg/da tohum elde edilmiştir.
Deore and Bharud (1990), Çemen bitkisine uyguladıkları farklı yaprak gübre dozlarına ( 20 ppm GA3, askorbik asit, 20 ppm IAA, %0.25 üre ve yaprak gübresiz)
göre en yüksek tohum verimini 223.8 kg/da ve en yüksek bitki boyunu 22.07 cm olarak 20 ppm GA3 uygulamasında tespit etmişlerdir.
Mohamed (1990), Mısır‟da çemen üzerinde yapmış olduğu araştırmasında, farklı sıra aralıklarının bitkinin verimine etkisini incelemiş, araştırma sonucunda ise en yüksek tohum verimini 20 cm sıra aralığında 159.5 kg/da olarak bulmuştur.
Khattab and ark. (1991), Mısır‟da, 20 farklı çemen çeşidini kullandığı çalışmasında en yüksek tohum verimini 200.6 kg/da olarak bulmuşlardır.
Verma and ark. (1991), 1984-1986 yıllarında, farklı azot ve fosfor miktarlarının çemen bitkisinin verimine etkisini belirlemek amacı ile yaptıkları araştırmalarında, dekara fosfor miktarını 0, 2, 4, 6 kg fosfor olarak uygulamışlar ve fosfor miktarının arttırılmasıyla tohum veriminin 156 kg/da‟dan 204 kg/da‟a kadar artış elde ettiklerini, dekara 2 kg azot uygulanmasında ise tohum veriminin 163 kg/da‟dan 216 kg/da‟a yükseldiğini bildirmişlerdir.
Banafar and Nair (1992), Hindistan‟da çemen bitkisinin verim ve verim unsurları araştırmışlardır. Bu araştırıcılar, bitki boyunu 117 cm, bitkide dal sayısını 9.1-
9.7 adet ve en yüksek tohum verimini 231.3 kg/da olarak bulmuşlardır.
Hornok (1992), tıbbi bitkilerin yetiştirilmesi üzerine çalıştığı araştırmasında, çemenin bitki boyunun 40-80 cm, baklada tohum sayısının 10-20 adet ve tohum veriminin 60-200 kg/da arasında olduğunu belirtmiştir.
Arslan (1994), tohumluk miktarı ve sıra arası mesafenin çemenin bazı özelliklerine etkisini araştırdığı çalışmasında, bitki boyunu 29.1-36.8 cm, ilk bakla yüksekliğini 18.0-23.4 cm, dal sayısını 2.18 – 4.05 adet, bakla uzunluğunu 10.65-13.20 cm, baklada tohum sayısını 8.42-10.53 adet, bitki başına verimi 0.72-1.16 g, bin tane ağırlığını 14.89-16.79 g ve dekara tohum verimini 70.7-81.4 kg/da arasında değiştiğini bildirmiştir.
Elçi ve Açıkgöz (1994), Buğdaygil ve Yem Bitkileri tanıtım kılavuzlarında, çemeni; tek yıllık kurağa oldukça dayanıklı bir yem bitkisi olarak, bitki boyunun 40-50 cm arasında boylanabilen, bin tane ağırlığı 18-20 g olarak bildirmişlerdir.
Sade ve ark.(1994), Konya‟da iki yıl sürdürdükleri araştırmalarında, farklı bitki sıklıklarının çemende (Trigonella foenum- graecum L.) verim ve bazı morfolojik özellikleri üzerine etkilerini incelemişlerdir. Araştırmalarında 20, 30, 40 ve 50 cm sıra aralığı mesafelerini kullanarak, iki yılın ortalamalarını; tohum verimini 104-136 kg/da, bitki boyunu 46.07- 50.94 cm, bitkide bakla sayısını 12.59- 24.35 adet, baklada dane sayınsı 9.04-11.24 adet, bin tane ağırlığını 26.05-24.99 g ve meyve dalı sayısını 3.39-5.19 adet/bitki olarak bulmuşlardır.
Yılmaz ve Akdağ (1994), Tokat şartlarında yaptıkları araştırmalarında azotlu gübrelemenin çemen bitkisinin verim ve verim özelliklerine etkisini gözlemlemişlerdir. Araştırmada bitki boyu 26.6-29.5 cm, bin tane ağırlığı 18.8-22.8 g, bitki başına bakla sayısı 21.6-29.5 adet ve baklada tohum sayısını 5.4-7.8 adet arasında değiştiği tespit etmişlerdir.
Acar (1995), 1994 yılı, Temmuz – Ekim ayları arasında, ana ürün hasadından sonra sulu şartlarda ikinci ürün olarak bazı baklagil yem bitkileri ve tahıl karışımlarının yetiştirilme imkanları konulu yüksek lisans tezinde, çemen bitkisi yeşil yem olarak ekiminde; bitki boyunun 69.33-79.00 cm arasında değiştiğini, ortalama yeşil ot veriminin 2871.97 kg/da, ortalama kuru ot veriminin 662.81 kg/da ve protein veriminin ortalama 144.78 kg/da olarak tespit etmiştir.
Sağlamtimur ve ark. (1995), ilaç ve baharat bitkisi olan çemenin günümüzde yem bitkisi olarak da kullanıldığını belirtmektedirler. Orijini Anadolu ve Batı İran olan çemenin 70 e yakın türü olduğu ve 20-60 cm arasında boylandığını, baklasının 5-10
tohum içerdiğini, bin tane ağırlığının 15-20 g olduğunu, serin iklim tahılları ve İtalyan çimi gibi tek yıllık buğdaygil bitkileriyle karışım halinde ekilerek hayvan beslemede kullanıldığını bildirmişlerdir.
Kevseroğlu ve Özyazıcı (1997), 1991-1992 yıllarında, Bafra ekolojik koşullarında, çemen bitkisinde azotlu gübre ihtiyacının belirlenmesi amacıyla bir çalışma yapmışlardır. İki yıllık araştırma sonuçlarına göre; bitki boyunu 34.44-42.18 cm, bitkide dal sayısını 4.53-5.03 adet, bitkide bakla sayısını 18.79-36.21 adet, sap kalınlığını 2.54-3.34 mm, baklada tohum sayısını 9.85-10.62 adet ve bin tane ağırlığını 17.87-21.87 g olarak tespit etmişlerdir.
Mir and ark. (1997), Çemenle ilgili yapmış oldukları araştırmada çemenle yoncanın yeşil otunun yem değerlerini karşılaştırmışlardır. Araştırmada; 9, 15 ve 19 haftalık çemenin yeşil otundan aldıkları örnekleri, çiçeklenme öncesi yonca ile karşılaştırmışlardır. Ham protein oranı yoncada %18.2 bulunurken; 9, 15 ve 19 haftalık çemen otunun ham protein oranlarını sırasıyla %24.8, %19.8 ve %15.7 olarak tespit etmişlerdir.
Tamkoç ve ark. (1997), seleksiyon ıslahı ile elde edilen çemen hatlarında dane verimi ve bazı tarımsal özelliklerin belirlenmesi üzerine bir çalışma yapmışlardır. 1995-1996 yılı yetiştirme mevsiminde yaptıkları bu araştırmada materyal olarak seleksiyonla elde edilen 15 çemen hattı ve 1 çemen popülâsyonu kullanılmışlardır. Araştırma sonuçlarında; gözlemlenen ölçümlerden 1995 ve 1996 yılı ortalamaları olarak sırasıyla; tohum verimini 79.6-47.7 kg/da, bitki boyunu 30.6-34.5 cm, bitkide dal sayısını 3.61-2.91 adet, bitkide bakla sayınsı 27.7-9.6 adet, baklada tohum sayısını 12.37-11.79 adet ve bin tane ağırlığını 21.21-15.64 g olarak bildirmişlerdir.
Özdemir (1999), seçilmiş bazı çemen (Trigonella foenum-graecum L.) hatlarının verim ve verim öğeleri üzerine, 1997 yılı, Ankara şartlarında yaptığı araştırmasında sonuç olarak bitkinin tohum veriminin 142.5-305.5 kg/da, bitki boyunun 49.40-71.40 cm, bitkide ana dal sayısının 2.32-3.13 adet, bitkide meyve sayısının 11.20-15.00 adet, bin tane ağırlığının 14.80-19.60 g, meyve bağlama yüksekliğinin 22.80-31.80 cm ve meyvede tohum sayısının 13.10-15.20 adet arasında değişim gösterdiğini bildirmiştir.
Yılmaz ve Telci (1999), Tokat koşullarında baharat olarak kullanım amacıyla çemen (Trigonella foenum graecum L.) üretimi üzerine yaptıkları araştırma bitkinin kışlık ve yazlık ekimlerinde elde ettikleri sonuçlar sırası ile bitki boyunu 53.4-47.8 cm, dal sayısını 3.0-2.0 adet, bakla sayısını 12.2-7.3 adet, bin tane ağırlığını 17.60-16.65 g ve tohum verimini 128.60-19.69 kg/da olarak tespit etmişlerdir.
Kızıl ve Arslan (2003), bazı çemen (Trigonella foenum graecum L.) hatlarında farklı ekim normlarının verim ve verim özellikleri üzerine bir araştırma yapmışlardır. Diyarbakır ekolojik koşullarında, 1999-2000 ve 2000-2001 yetiştirme dönemlerinde sürdürülen bu araştırmada, farklı ekim normlarının (2 kg/da, 3 kg/da, 4 kg/da, 5 kg/da) 8 çemen hattında verim ve verim unsurlarına etkilerinin belirlenmesi amaçlamışlardır. Araştırmacılar, ekim normlarına göre; araştırmada incelenen özelliklerden bitki boyunu 49.49-50.31 cm, ilk bakla yüksekliğini 16.29-19.14 cm, dal sayısını 3.29-4.19 adet/bitki, bin tane ağırlığını 16.89-17.25 g ve tohum verimini 137.7-185.9 kg/da, hatlara göre ise; bitki boyunu 47.23-53.08 cm, ilk bakla yüksekliğini 16.54-19.31 cm, dal sayısını 3.60-3.98 adet/bitki, 1000 tane ağırlığını 15.65-18.80 g ve tohum verimini 147.5-180.5 kg/da olarak tespit etmişlerdir.
Başbağ ve Tonçer (2005), Diyarbakır ekolojik koşullarında bazı çemen ıslah hatlarının tohum verimi ve verim unsurlarını belirtmek amacı ile 2002/2003 sezonunda uyguladıkları araştırmayı 3 tekerrürlü, Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesinde seleksiyon ıslahı ile elde edilen 50 çemen hattı kullanmışlardır. Araştırma sonucunda, bitki boyu 32.43-43.73 cm, bitkide ana dal sayısı 1.20-2.73 adet, alt bakla yüksekliği 13.47-20.97 cm, bitkide bakla sayısı 5.80-14.00 adet, baklada tane sayısı 13.30-16.43 adet, bin tane ağırlığı 12.90-16.69 g, tohum verimi 75.65-174.76 kg/da ve biyolojik verim 236.72-472.03 kg/da arasında değişim göstermiştir.
Acharya (2006), Batı Kanada‟da yetişen çemen bitkisinin yaklaşık olarak 600 kg/da yeşil ot verimine sahip olduğunu belirtmiştir. Çemen bitkisinin silajlık için uygun olduğunu, tohumlarının süt ineklerinin sütündeki fonksiyonel yağ asit miktarını düşürdüğünü belirtmektedir.
Acharya and ark. (2007), Kanada Tarım ve Gıda Araştırma Merkezi tarafından geliştirilen Tristar çemenin kurak ve sulu koşullarda, vejatasyon dönemi kısa olan yerlerde bitkinin yetişebildiğini, yonca gibi alternatif bir yem bitkisi olarak kullanılmasını önermişlerdir.
Kan ve Mülayim (2006), Konya kuru koşullarında organik (500, 1000, 1500, 2000 kg/da) ve inorganik gübrelerin ( 5, 10, 15, 20 kg/da DAP ve 0.5, 1, 1.5, 2 kg/da ZnSO47H2O) çemenin tarımsal karakterleri üzerine etkilerinin belirlenmesi amacıyla
2002-2003 yıllarında iki yıl süreyle bir araştırma yapmışlardır. Araştırmada uygulanan farklı diamonyumfosfat, çinko, sülfat ve organik gübre dozlarından elde edilen veriler birlikte değerlendirildiğinde; en yüksek bitki boyunu 56.54 cm, dal sayısını 3.47 adet/bitki, bakla uzunluğunu 11.37 cm, ilk bakla yüksekliğini 17.85 cm, bitki başına
bakla sayısını 9.46 adet/bitki, baklada tohum sayısını 14.65 adet/bakla, bitki başına tohum verimini 2.73 g/bitki, bin tane ağırlığını 19.16 g, tohum verimini 63.78 kg/da, 2000 kg/da organik gübre uygulamasından elde etmişlerdir.
Özel ve ark. (2008), Harran‟da, kışlık ürün yetiştirme sezonunda, farklı sıra arası mesafeleri (15-30 cm) ve tohumluk miktarlarının (2 kg/da, 4 kg/da, 5 kg/da, 6 kg/da) çemende verim ve bazı tarımsal karakterlere etkisini inceledikleri araştırma sonuçlarında; bitki boyunu 87.57-111.73 cm, dal sayısını 2.70-5.47 adet bitki-1
, bakla sayısını 16.23-29.17 adet bitki-1, baklada tohum sayısını 11.47-14.43 adet bitki-1
, bin tane ağırlığını 21.72-24.09 g ve tohum verimini 270.47-412.90 kg/da olarak bulmuşlardır.
Bu araştırmada çemen bitkisinin verim ve verim unsurları, uygulanan farklı sıra aralıklarında yetişen bitki sıklıklarına göre gözlemlenmiştir. Yapılan kaynak taraması sonucunda; çemen bitkisinin farklı ekim zamanlarına, değişik yörelere, farklı tohumluk miktarlarına, farklı gübre dozlarına ve farklı sıra aralıklarına tepkisi araştırılmış, verim ve verim unsurlarını etkileyecek olan bu özelliklerde yetiştirilen çemenin fenolojik, morfolojik ve teknolojik özellikleri dikkate alınmıştır. Bitkinin özellikle tane verimi üzerine birçok araştırmasının bulunmasına rağmen, Türkiye‟de yeşil otunun değerlendirilmesi üzerine çok fazla kaynağa rastlanmamıştır. Bu çalışma, genellikle insanlar tarafından gıda ve tıbbi amaçlı kullanılan çemen bitkisinin, hayvanlar tarafından da kullanılabilirliği, yeşil ot verimi, kuru ot verimi, kuru otundaki protein verimi gibi önemli bilgilerin tespiti için yapılmıştır.
3. MATERYAL VE METOT
3.1. Materyal
Bu araştırma, Ankara ilinde bulunan Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Haymana deneme parsellerinde, kurak şartlarda, 2009 yılı Nisan-Ağustos ayları arasında yürütülmüştür. Araştırmada kullanılacak çemen tohumu (Trigonella foenum graecum L.(.populasyon)) Konya ve çevresinde çemeni yetiştiren yetiştiricilerden temin edilmiştir.
3.2.Metot
Araştırma, tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak yapılmıştır. Denemede her bir parselin uzun kenar 3 m, kısa kenar 2 m uzunlukta olmak şartı ile (6m2), ekim sıraları kısa kenara paralel olarak yapılmıştır. Buna göre;
A: 15 cm sıra aralığın da 20 sıra, B:25 cm sıra aralığın da 12 sıra, C:35 cm sıra aralığın da 8 sıra,
D:45 cm sıra aralığın da 6 sıra, konumlarında olacak şekilde tesadüfî olarak bloklara dağıtılmıştır. Bu deneme düzeni ot ve tane verimi için ayrı ayrı iki deneme şeklinde kurulmuştur.
Denemede kullanılacak arazi sonbaharda toprak tavında iken bir defa kulaklı pulluk ile ilkbaharda soklu pullukla yaklaşık 15-20 cm derinlikten sürülmüş, ilkbahar başında kazayağı çekilerek ekime uygun hale getirilmiştir. 13 Nisan 2009 tarihinde ekim, her parsel için belirlenen sıra sayısı ve sıra arası mesafeye göre markörlerle 2-3 cm derinliğinde açılan çizgilere, sıra üzeri 3 cm olacak şekilde gerçekleştirilmiştir.
Denemede parsellere dekara 2 kg saf N (azot) olacak şekilde dekara 5 kg saf P (fosfor) hesabıyla ekimle birlikte, kimyasal gübre verilmiştir.
Ekimden 90 gün sonra, 12 Temmuzda ot için hasadı; ekimden 126 gün sonra, 17 Ağustos‟ta tohum hasadı yapılmıştır. Hasatta parsel başlarından 50 cm, ve kenar sıralar atılarak ölçüm ve gözlemler kalan alanda yapılmıştır.
3.3. Gözlem ve Ölçümler
Aşağıdaki gözlem ve ölçümler her parselde kenar tesirleri çıkartıldıktan sonra kalan alanda yapılmıştır.
3.3.1. Bitki boyu (cm)
Her bir parselden seçilen 5 bitkide kök boğazından bitkinin en uç kısmına kadar olan mesafe ölçülerek bitki boyu cm cinsinden hesaplanmıştır. Bu gözlem, ot ve tohum hasadından iki gün önce tohum deneme parsellerinden alınmıştır (Özkaynak, 1981).
3.3.2. Sap çapı (mm)
Her bir parselden seçilen 5 bitkide, toprağın 5 cm yukarısından kumpasla ölçülerek ortalama sap çapı mm cinsinden hesaplanmıştır. Bu gözlem, ot ve tohum hasadından iki gün önce tohum deneme parsellerinden alınmıştır (Keskin, 2001).
3.3.3. YeĢil ot verimi (kg/da)
Kenar tesirleri atıldıktan sonra geriye kalan kısım hasat edilerek, her parselden elde edilen yeşil ot verimi hassas terazi ile tartılarak tespit edilmiştir. Parsel veriminden hesap yoluyla dekara dekara yeşil ot verimi bulunmuştur (Acar, 1995).
3.3.4. Kuru ot verimi (kg/da)
Ot verim deneme parsellerinin her birinden 500 er gram alınarak kese kâğıtlarına koyulmuş ve bu örnekler 70 C0
de kurutma fırınında sabit ağırlığa gelene kadar kurutulmuş, sabit ağırlığa gelmiş bu numuneler tekrar tartılarak hesap yoluyla kuru madde oranı % olarak tespit edilmiştir. Elde edilen kuru ot oranları ile yeşil ot verimleri çarpılarak hesaplama yoluyla kuru ot verimi elde edilmiştir. (Jones ve Mc Lead, 1971).
3.3.5. Protein verimi (kg/da)
Yöntemine göre bulunan N oranları belirlenerek, bunlar sabit 6,25 katsayısı ile çarpılarak bitkinin otundaki protein oranı ve öğütülmüş tohumlarından elde edilen numunelere de aynı yöntem uygulanarak tohumdaki protein oranı % olarak tespit edilmiştir. Elde edilen ot ve tohum protein oranlarının, kuru ot ve tohum verimleri ile ayrı ayrı çarpılması ile tespit edilmiştir (Drawert, 1984).
3.3.6. Ġlk meyve yüksekliği (cm)
Tohum deneme parsellerinin her birinden seçilen 5 er adet bitkinin, toprak yüzeyinden itibaren ilk meyvenin oluştuğu yere kadar olan mesafe cm cinsinden ölçülerek ortalama ilk meyve yükseklikleri hesaplama yoluyla belirlenmiştir
3.3.7. Bitkide meyve sayısı (adet/bitki)
Tohum deneme parsellerinin her birinden seçilen 5 er adet bitkinin, meyve sayısı bulunduktan sonra bitkideki ortalama meyve sayısı belirlenmiştir.
3.3.8. Meyvede tohum sayısı (adet/bakla)
Tohum deneme parsellerinin her birinden seçilen 5 adet bitkinin meyveleri içindeki tohumlar sayılarak ortalama meyvedeki tohum sayısı hesaplama yoluyla belirlenmiştir.
3.3.9. Tohum verimi (kg/da)
Tohum deneme parsellerinden elde edilen tohumlar tartılarak kg/da birimine çevrilmiştir.
3.3.10. Bin tane ağırlığı (g)
Tohumun bin dane ağırlığını hesaplamak için, tekrarlamalı olarak sayılmış 100‟er tohumun ağırlık ortalamaları 10 ile çarpılarak bulunmuştur (Şehirali, 1997)
3.3.11. Ana dal sayısı ( adet/bitki)
Tohum deneme parsellerinden tesadüfî olarak seçilen 5 bitkinin ana dal sayısı belirlenip ortalama ana dal sayısı hesaplanmıştır.
3.3.12. Ġstatiki analiz ve değerlendirmeler
Araştırmadan elde edilen değerler ayrı ayrı (tane verimi ve ot verimi) „„Tesadüf Blokları Deneme Desenine‟‟ göre varyans analizine tabii tutulmuştur. İstatistik analizde MSTAT-C bilgisayar programı kullanılmıştır. „F‟ testi yapılmak suretiyle farklılıklar tespit edilen işlemlerin ortalama değerleri „LSD‟ önem testine göre aynı gruba giren ortalamalar aynı harflerle, birbirinden farklı olan ortalamalar ise farklı harflerle gösterilmiştir. ( Yurtsever, 1984; Düzgüneş ve ark, 1987).
3.4. AraĢtırma Yerinin Genel Özellikleri
3.4.1. Ġklim özellikleri
Araştırma alanı, Ankara ili Haymana ilçesinin 1132 metre rakımına sahip olan İkizce yöresinde bulunmaktadır. Yörede tipik karasal iklim hakimdir. Araştırma Nisan – Ağustos / 2009 vejetasyon döneminde Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü‟nün (TARM) Haymana Uygulama Çiftliğinde yürütülmüştür.
Araştırmanın yerinin kullanıldığı vejatasyon dönemine ve uzun yıllara ait iklim verileri Çizelge 3.1.‟de gösterilmiştir. Çizelge 3.1. incelendiğinde, ekimin yapıldığı Nisan ayındaki yağış miktarı 40.5 mm‟ dir. Bu miktar uzun yıllar ortalamasına (40,3 mm) çok yakındır. Temmuz ayında alınan yağış değerleri (24.6 mm) uzun yıllar ortalamasının (13.5 mm) üzerine çıkmıştır.
Aylık ortalama sıcaklık 2008-2009 vejetasyon döneminde (8.8 o
C) uzun yıllar ortalamalarına (9.9 oC) yakın değer gerçekleşmiştir. Bu veriler göz önüne alındığında,
Çizelge 3.1. 2008-2009 vejetasyon dönemi ile uzun yıllar ortalamalarına ait iklim verileri
Aylar 2009 yılı ortalaması Uzun yıllar ortalaması (1970 – 1990)
Sıcaklık (o
C) YağıĢ (mm) Sıcaklık (oC) YağıĢ (mm)
10 10,7 22.7 12.8 24.4 11 7,0 29.1 7.3 30.9 12 -0.1 37.7 2.3 45.6 1 0.1 36.3 -0.1 40.5 2 2.1 34.0 1.3 34.9 3 2.7 35.7 5.4 35.6 4 8.8 40.5 11.2 40.3 5 13.2 45.2 15.9 51.6 6 18.9 35.6 19.8 32.6 7 21.1 24.6 23.1 13.5 Toplam 84.5 341.4 99.0 349.9 Ortalama 8.45 34.14 9.9 34.9
Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü
3.4.2. Toprak özellikleri
Deneme yeri topraklarının 0-20 cm derinliğinden alınan örneklere ait bazı fiziksel ve kimyasal özellikler Çizelge 3.2‟de verilmiştir. Çizelgenin incelenmesinden de görüleceği gibi deneme toprakları siltli-tınlı, pH 7.86, kireç oranı % 23.2, organik madde oranı %1.51, su ile doymuşluk %61 ve tuz oranı %0.085dır. Bu duruma göre deneme yeri hafif alkali, organik madde bakımından fakir, kireçli ve fosfor bakımından zengin durumdadır.
Çizelge 3.2. Deneme alanı topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri
Tekstür Sınıfı Derinlik (cm) Saturasyon (%) pH Kireç (CaCO3) (%) Tuz Oranı (%) Alınabilir P2O5 (kg/da) Organik Madde (%) Siltli tınlı 0-20 61 7.86 23.2 0.085 8.1 1.51
ġekil 3.1. Arazinin ekimden önce tesadüf blokları deneme desenine göre parselizasyonu
ġekil 3.3. Yeşil ot verim denemesinde gözlem ve ölçüm
4. ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA
4.1. Bitki Boyu
Ankara – Haymana ekolojik koşullarında farklı sıra arası mesafeler uygulanarak yeşil ot verim denemesi ve tane verim denemesi olmak üzere iki ayrı deneme kurulmuştur. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının bitki boyuna etkileri gözlemlenerek aşağıda açıklanmıştır.
4.1.1. YeĢil ot verim denemesinde bitki boyu
Yeşil ot verim denemesinde çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının bitki boyuna ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.1.‟de, çemende farklı sıra aralıklarına ait ortalama bitki boyları ise Çizelge 4.2‟de verilmiştir.
Çizelge 4.1. Yeşil ot verim denemesinde, çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının bitki
boyuna ait varyans analizi
Varyasyon Kaynakları Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F değeri Genel Tekerrür Ekim sıklığı Hata 11 2 3 6 7.523 75.746 13.479 0.5582 5.6196* C.V. (%) : 10.04; *P < 0.05
Çizelge 4.1‟deki varyans analiz sonuçlarında görüldüğü gibi, farklı sıra aralıklarının bitki boyuna ait ortalama değerler istatiki olarak %5 ihtimal sınırına göre önemli bulunmuştur.
Çizelge 4.2. Yeşil ot verim denemesinde, farklı sıra aralıklarındaki çemene ait ortalama bitki
boyları
Sıra aralığı (cm) Bitki boyu (cm)
15 25 35 45 30.80 b 36.13 ab 36.33 ab 43.07 a Ortalama 36.58 LSD (%5): 7.335
Çizelge 4.2.‟de görüldüğü gibi, yeşil ot verim denemesinde farklı sıra aralıklarına ait ortalama bitki boyu 30.80-43.07 cm arasında değişmektedir. Yapılan LSD testi sonuçlarına göre yeşil ot verim denemesinde bitki boyu %5 düzeyinde üç farklı grup oluşmuştur. En yüksek bitki boyu 43.97 cm olarak 45 cm sıra arası mesafenin uygulandığı parsellerden tespit edilmiş olup, LSD testinde birinci grubu oluşturmuştur. En düşük değer ise sıra aralığının 15 cm olarak uygulandığı parsellerden 30.80 cm olarak tespit edilerek, son grubu oluşturmuştur. Uygulanan diğer iki sıra aralıkları ise bu gruplar arasında yer almıştır.
Çemen bitkisinin yeşil otunun değerlendirilmesi üzerine Acar (1995) 17,5 cm sıra aralığında, sulu şartlarda yapmış olduğu araştırmasında bitki boyunun 69.33-79.00 cm arasında değiştiğini tespit etmiştir. Araştırmacının elde ettiği bu değerler, araştırmamızdan elde ettiğimiz değerlerden daha fazla olup, bu Acar (1995)‟in denemesinin ikinci ürün ve sulu şartlarda yapılmasından kaynaklanmış olabileceği tahmin edilmektedir.
4.1.2. Tane verim denemesinde bitki boyu
Tane verim denemesinde çemen bitkisinin varyans analiz tablosu Çizelge 4.3.‟de gösterilmektedir. Tane verim denemesinde bitki boyuna ait varyans analiz sonuçlarına göre farklı bitki sıklıklarının uygulanması istatiki olarak %1 ihtimal sınırına göre önemli bulunmuştur.
Çizelge 4.3. Tane verim denemesinde, çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının bitki
boyuna ait varyans analizi
Varyasyon Kaynakları Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F değeri Genel Tekerrür Ekim sıklığı Hata 11 2 3 6 0.123 47.080 1.550 0.0796 30.3742** C.V. (%) : 3.34; **P < 0.01
Çizelge 4.4.‟de görüldüğü gibi, farklı sıra aralıkları ile kurulan denemeden elde edilen bitki boyuna ait ortalama değerler verilmiştir. Çizelgeyi incelediğimizde bitki boyunun 32.20-41.33 cm arasında değiştiğini ve istatiki olarak %1 düzeyinde dört farklı grup ortaya çıktığını görebiliriz. En yüksek bitki boyu 41.33 cm ile 45 cm ekim sıklığının uygulandığı parsellerden elde edilmiş ve bu değer birinci grubu oluşturmuştur
En dar ekim sıklığının uygulandığı (15 cm) parsellerden elde edilen bitki boyu, son grubu oluşturmuştur. Diğerleri bu iki grup arasında sıralanmıştır.
Çizelge 4.4. Tane verim denemesinde, farklı sıra aralıklarındaki çemene ait ortalama bitki
boyları
Sıra aralığı (cm) Bitki boyu (cm)
15 25 35 45 32.20 c 36.20 b 39.20 ab 41.33 a Ortalama 37.23 LSD (%1): 3.769
Tane verim denemesinde çemenin bitki boyuna ait tespit ettiğimiz değerler (32.20-41.33 cm) daha önceki yapılan araştırmalardan; Gençkan (1983) 10-50 cm, Köroğlu (1985) 38.4-50.5 cm, Öztan ve Okatan (1985) 20-45 cm, Sağlamtimur ve ark. (1995) 20-60 cm, Kevseroğlu ve Özyazıcı (1997) 34.44-42.18 cm, Başbağ ve Tonçer (2005) 32.43-43.73 cm değerleri ile uyum göstermektedir. Bununla beraber, Deore and Bharud (1990) 22.07 cm, Yılmaz ve Akdağ (1994) 26.6-29.5 cm, Tamkoç ve ark. (1997) 30.6-34.5 cm ile daha düşük değerler belirtirken; Banafar and Nair (1992) 117 cm, Hornok (1992) 40-80 cm, Elçi ve Açıkgöz (1994) 40-50 cm, Sade ve ark. (1994) 46.07-50.94, Özdemir (1999) 49.40-71.40 cm, Kızıl ve Arslan (2003) 49.49-50.31 cm, Kan ve Mülayim (2006) 56.54 cm, Özel ve ark. (2008) 87.57-111.73 cm ile daha yüksek değerler belirtmişlerdir. Bu özelliğin, Banafar and Nair (1992) 117 cm bitki boyu elde ederken, Gençkan (1983) çemende bu değerin 10 cm‟ye kadar düşebildiğini belirtmektedir. Bunun sebebi bitki boyunun, çevre koşulları, sulama ve gübreleme gibi kültürel uygulamalardan etkilenen bir özellik olmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca bitki boyu genotipe de bağlı bir özellik olmakla birlikte, bitkinin yetiştiği ekolojik koşullardan da etkilenmesinden kaynaklanabilir.
Çemen bitkisi ile yaptığımız, bitkinin yeşil ot verim denemesinde ve tane verim denemesinde sıra arası mesafe arttıkça her iki denemede de bitki boyunda artış görülmüştür. Bitki boyu, tane verim denemesinde makineli hasada uygunluk bakımından, yeşil ot verimini de doğrudan etkileyen bir özellik olduğu için gözlemlenmesi gereken bir özelliktir.
4.2. Sap çapı
Ankara ekolojik koşullarında yazlık olarak kurak şartlarda yetiştirilen çemen bitkisinin sap çapına ait değerler iki denemede de ayrı ayrı gözlemlenmiş ve araştırma sonuçları aşağıda açıklanmıştır.
4.2.1. YeĢil ot verim denemesinde sap çapı
Çemenin yeşil ot verim denmesinde farklı sıra aralıklarının sap çapına ait varyans analizi Çizelge 4.5.„de, farklı sıra aralıklarından elde edilen ortalama değerler ve bu değerlere ait LSD testi grupları Çizelge 4.6.‟de verilmiştir.
Çizelge 4.5. Yeşil ot verim denemesinde, çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının sap
çapına ait varyans analizi
Varyasyon Kaynakları Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F değeri Genel Tekerrür Ekim sıklığı Hata 11 2 3 6 0.026 0.233 0.029 0.9168 8.0786* C.V. (%) : 6.20; *P < 0.05
Çizelge 4.5.‟in incelenmesinden de anlaşılacağı üzere farklı sıra aralıklarının çemenin sap çapına ait elde edilen değerler %5 düzeyinde önemli bulunmuştur. Çizelge 4.6.‟da ise yeşil ot verim denemesinde, uygulanan farklı sıra aralıklarında tespit edilen bitkisin sap çapına ait ortalama değerler görülmektedir. Yapılan LSD testi sonuçlarına göre, 45 cm ekim sıklığı birinci grubu oluşturmuştur. 15 cm ekim sıklığı ise son grubu oluşturmuştur. Uygulanan diğer iki ekim sıklıkları bu iki grup arasında yer almıştır.
Çizelge 4.6. Yeşil ot verim denemesinde, farklı sıra aralıklarındaki çemene ait ortalama bitki
boyları
Sıra aralığı (cm) Sap çapı (mm)
15 25 35 45 2.38 c 2.67 bc 2.88 ab 3.02 a Ortalama 2.73 LSD (%5): 0.3402
Yeşil ot verim denemesinden elde ettiğimiz ortalama sap çapı 2.73 mm olarak tespit edilmiştir. Yapılan kaynak taramasında konuyla ilgili herhangi bir veriye rastlanılmamıştır.
4.2.2. Tane verim denemesinde sap çapı
Çemen bitkisi ile yaptığımız bu denemede farklı sıra aralıklarının sap çapına ait varyans analizi Çizelge 4.7.‟de, elde ettiğimiz ortalama değerlere ait LSD testi grupları ise Çizelge 4.8.‟de verilmiştir.
Çizelge 4.7.‟de görüldüğü gibi tane verim denemesinde, çemene uygulanan farklı sıra aralıklarının sap kalınlığına etkisi %1 ihtimal sınırına göre önemli farklılıklar oluşturmuştur (F:102.1966**).
Çizelge 4.7. Tane verim denemesinde, çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının sap
çapına ait varyans analizi
Varyasyon Kaynakları Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F değeri Genel Tekerrür Ekim sıklığı Hata 11 2 3 6 0.003 0.144 0.001 2.2913 102.1966** C.V. (%) : 1.33; **P < 0.01
Çizelge 4.8. Tane verim denemesinde, farklı sıra aralıklarındaki çemene ait ortalama sap çapları
Sıra aralığı (cm) Sap çapı (mm)
15 25 35 45 2.52 c 2.87 b 2.90 b 3.03 a Ortalama 2.83 LSD (%1): 0.09573
Yapılan LSD testine göre çemen bitkisinin sap kalınlığına ait ortalama değerler tane verim denemesinde üç grupta toplanmıştır. Tane verim denemesinde çemenin sap kalınlığına ait ortalama değerlerimiz 2.52-3.03 mm arasında değişim göstermiştir. Sıra aralığının en geniş kullanıldığı 45 cm‟lik mesafe 3.03 mm ile ilk grubu oluşturmuştur. Son grubu ise en dar sıra aralığının (15 cm) uygulandığı parseller oluşturmuştur. 25 cm ve 35 cm sıra aralığının kullanıldığı parsellerden elde edilen değerler birbirine çok yakın olduğundan ( 2.87-2.90 ) aynı grubun içine dâhil olarak ilk ve son grup arasında yer almıştır (Çizelge 4.8.).
Tane verim denemesinde çemenin sap çapına ait ortalama değerlerimiz 2.52-3.03 mm arasında değişim göstermiştir. Çemenin sap çapına ilişkin bulduğumuz bu sonuç; Kevseroğlu ve Özyazıcı (1997) çemende sap kalınlığının 2.54-3.34 mm olarak bildirdikleri değerler arasında bulurken, Köroğlu (1985) sap kalınlığının 3.2-5.3 mm olarak bildirdiği değerden düşük çıkmıştır. Bu farklılığın sebebinin kültürel işlemlerden kaynaklandığı tahmin edilmektedir.
Nitekim yaptığımız iki denemede de sıra arası mesafe arttıkça sap kalınlığında da artış olmuş, iki denemede de önemli farklılıklar ortaya çıkmıştır.
4.3. YeĢil Ot Verimi
Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının yeşil ot verimine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.9.‟da, yeşil ot verimine ait ortalama değerler ise Çizelge 4.10‟da gösterilmektedir.
Çizelge 4.9. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının yeşil ot verimine ait varyans
analizi Varyasyon Kaynakları Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F değeri Genel Tekerrür Ekim sıklığı Hata 11 2 3 6 373.896 15119.987 7424.838 0.0504 2.0364 C.V. (%) : 9.19
Çizelge 4.10. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarındaki çemene ait ortalama yeşil ot
verimleri
Sıra aralığı (cm) YeĢil ot verimi (kg/da)
15 25 35 45 846.54 973.33 1010.00 919.99 0rtalama 937.46
Çizelge 4.9‟da görüldüğü gibi, farklı sıra aralıklarında yetiştirilen çemen bitkisinin yeşil ot veriminde istatiki olarak önemli bir farklılık tespit edilmemiştir. Araştırmada yeşil ot verimi ortalama 937.46 kg/da olarak tespit edilirken, en yüksek yeşil ot verimi 35 cm ekim sıklığının uygulandığı parsellerden 1010.00 kg/da olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.10).
Bitkinin ortalama yeşil ot verimine ait elde ettiğimiz değer (937.46 kg/da), Acar (1995)‟in sulu şartlarda 17.5 cm sıra aralığında elde ettiği değerden (2871.97 kg/da)
düşük bulunmuştur. Diğer taraftan, Acharya (2006)‟nın kurak şartlarda belirttiği değerden (600 kg/da) daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Çemenin yeşil ot veriminden elde ettiğimiz değerler ile araştırmacıların belirttiği yeşil ot verim değerleri arasındaki farkın kültürel ve ekolojik farklılıklardan kaynaklandığı tahmin edilmektedir.
4.4. Kuru Ot Verimi
Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının kuru ot verimine ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.11.‟de, çemende farklı sıra aralıklarına ait bitki boyları ise Çizelge 4.12.‟de verilmiştir.
Çizelge 4.11. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının kuru ot verimine ait varyans
analizi Varyasyon Kaynakları Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F değeri Genel Tekerrür Ekim sıklığı Hata 11 2 3 6 187.150 754.369 1684.648 0.1111 0.4478 C.V. (%) : 13.10
Çizelge 4.11.‟den sıra aralıklarının bitkinin kuru ot verimine etkisinin istatiki olarak önemsiz olduğu anlaşılmaktadır. Bitkinin kuru ot verimi en yüksek 25 cm ve 35 cm bitki sıklıklarının uygulandığı alanlardan elde edilirken, en düşük kuru ot verimi 15 cm bitki sıklığının uygulandığı alanlardan elde edilmiştir (Çizelge 4.12.).
Çizelge 4.12. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarındaki çemene ait ortalama kuru ot verimleri Sıra aralığı (cm) Kuru ot verimi (kg/da)
15 25 35 45 292.41 326.02 325.16 309.34 0rtalama 313.23
Araştırmada elde ettiğimiz ortalama kuru ot verimi 313,23 kg/da olup, Acar (1995)‟in elde ettiği kuru ot veriminden (599.97-723.78 kg/da) düşük çıkmış olup, fark kültürel işlemler ve ekolojik farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Çemenin diğer baklagiller gibi uygun şekilde kurutulduğunda saf veya karışım halinde, hayvan
beslemede kaba yem kaynağı olarak kullanılabileceği belirtilmektedir (Gülcan ve Anlarsal, 1993; Acharya and ark., 2006).
4.5. Protein Verimi
4.5.1. Kuru otundaki protein verimi
Bitkinin protein veriminin belirlenmesi için her parselden alınan numunelerin protein oranları, Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Kalite Kontrol Laboratuarında tespit edilmiştir. Her parsele ait protein oranları o parselin ortalama kuru ot verimi ile çarpılarak protein verimleri tespit edilmiştir.
Çizelge 4.13. Yeşil ot verim denemesinde çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının
protein verimine ait varyans analizi
Varyasyon Kaynakları Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F değeri Genel Tekerrür Ekim sıklığı Hata 11 2 3 6 5.267 41.091 46.392 0.1135 0.8857 C.V. (%) : 13.15
Araştırmada, farklı sıra aralıklarının kuru ot protein verimine etkisi istatiki bakımdan önemli görülmemiştir ( Çizelge 4.13). Bitkinin kuru otundaki protein verimi 47.04-55.78 kg/da arasında değişim göstermiş olup, çemenin kuru ot protein verimi ortalama 51.77 kg/da olarak tespit edilmiştir (Çizelge 4.14).
Çizelge 4.14 Yeşil ot verim denemesinde, farklı sıra aralıklarındaki çemene ait ortalama kuru ot
protein verimleri
Sıra aralığı (cm) Kuru ot protein verimi (kg/da)
15 25 35 45 47.04 55.78 53.22 51.06 0rtalama 51.77
Daha önce yapılan araştırmalarda çemenin kuru otundaki proteinine ait çok fazla çalışma yapılmamış olup, Acar (1995) sulu şartlarda yapmış olduğu çalışmasında çemen bitkisinin kuru otundaki protein verimini 144.78 kg/da olarak bildirmiştir. Bu farklılık
uygulanan farklı kültürel işlemler ve ekolojik şartlarda elde edilen kuru ot verimindeki farklılıktan kaynaklanmaktadır.
4.5.2. Tohum protein verimi
Tane verim denemesinde hasattan sonra elde edilen tohumlardan alınan numuneler öğütülerek Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Kalite Kontrol Laboratuarında bitkinin tohumundaki protein oranları tespit edilmiştir. Her parsele ait protein oranları o parselin tohum verimi ile çarpılarak tohum protein verimleri tespit edilmiştir.
Bitki sıklığı, yeşil otundaki protein verimine her ne kadar önemli bir etki göstermese de istatiki bakımdan bitkinin tohumundaki protein içeriğine %1 düzeyinde önemli bir farklılık meydana getirmiştir (Çizelge 4.15).
Çizelge 4.15. Tane verim denemesinde çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının protein
verimine ait varyans analizi
Varyasyon Kaynakları Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F değeri Genel Tekerrür Ekim sıklığı Hata 11 2 3 6 3.264 412.950 6.655 0.4905 62.0550** C.V. (%) : 3.13; **P < 0.01
Çizelge 4.16. Tane verim denemesinde, farklı sıra aralıklarındaki çemene ait ortalama kuru ot
protein verimleri
Sıra aralığı (cm) Tohum protein verimi (kg/da)
15 25 35 45 70.83 c 74.92 c 88.31 b 96.12 a 0rtalama 82.54 LSD (%1): 7.809
Çizelge 4.16.‟da görüldüğü gibi, tane verim denemesinde uygulanan farklı sıra arası mesafelerine ait tohum protein verimleri 70.83-96.12 kg/da arasında değişim göstermiş olup, yapılan LSD testi sonuçlarına göre tane verim denemesinde protein verimi %1 düzeyinde üç farklı grup oluşmuştur. 45 cm sıra aralığında en fazla protein verimi alınarak ilk grubu oluşturmuştur. En düşük tohum protein verimi değerleri ise 15
cm ve 25 cm sıra arasında belirlenerek bu değerler son grubu oluştururken, 35 cm sıra aralığı ise bu gruplar arasına ait değere sahip olmuştur.
Daha önce yapılan çalışmaların çoğunda bitkinin tohum protein oranları belirtilmiş, fakat çemenin tohumun protein verimine ait bir kaynağa rastlanmamıştır.
4.6. Ġlk Meyve Yüksekliği
Bitki sıklıkları arasında ilk meyve yüksekliği bakımından istatiki olarak önemli bir farklılık bulunmamıştır ( Çizelge 4.17.). Araştırmada ilk meyve yüksekliği 13.33-14.80 cm arasında değişim göstererek, uygulanan sıra aralıklarından elde edilen ortalama değer 13.91 cm olarak tespit edilmiştir (Çizelge 4.18.).
Çizelge 4.17. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının ilk meyve yüksekliğine ait
varyans analizi Varyasyon Kaynakları Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F değeri Genel Tekerrür Ekim sıklığı Hata 11 2 3 6 0.403 1.221 1.368 0.2949 0.8928 C.V. (%) : 8.40
Çizelge 4.18. Tane verim denemesinde, farklı sıra aralıklarındaki çemene ait ortalama ilk meyve
yükseklikleri
Sıra aralığı (cm) Ġlk meyve yüksekliği (cm)
15 25 35 45 13.60 13.33 14.80 13.93 0rtalama 13.91
İlk meyve yüksekliğine ilişkin elde ettiğimiz ortalama değer (13.91 cm), Başbağ ve Tonçer (2005)‟in 13.47-20.97 cm sınırları içinde kalmaktadır. Başbağ ve Tonçer (2005) 20 cm sıra arası mesafesi kullanarak elde ettiği en düşük ilk meyve yüksekliği (13.47 cm), bu araştırmada uygulanan 15 ve 25 cm sıra aralıklarından elde edilen değerler arasında (13.60-13.33 cm) yer almaktadır. Arslan (1994)‟ın 18.0-23.4 cm, Özdemir (1999) 22.80-31.80 cm, Kızıl ve Arslan (2003)‟ın 16.29-19.14 cm ile Kan ve Mülayim (2006) 17.85 cm olarak bildirdikleri değerlerden düşük çıkmıştır. Farklılığın kültürel işlemler ile çevre faktörlerinden kaynaklandığı tahmin edilmektedir.
4.7. Bitkide Meyve Sayısı
Çemende farklı sıra aralıklarının bitkide meyve sayısına ait ortalama değerlerin varyans analizi Çizelge 4.19.‟da gösterilmiştir. Bu çizelgeden anlaşıldığı üzere farklı sıra aralıklarının, bitkide meyve sayısına ait varyans analizi sonucuna göre %1 düzeyinde önemli bulunmuştur.
Çizelge 4.19. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının bitkide meyve sayısına ait
varyans analizi Varyasyon Kaynakları Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F değeri Genel Tekerrür Ekim sıklığı Hata 11 2 3 6 0.863 11.507 0.957 0.9024 12.0279** C.V. (%) : 12.93; **P < 0.01
Çizelge 4.20.‟de görüldüğü gibi, bitki başına meyve sayısı 4.87-9.20 adet arasında değişim göstermiş olup, 35 cm ve 45 cm sıra aralıklarından elde edilen değerler sırasıyla 8.80 ve 9.20 adet/bitkidir. Bu değerler en yüksek değere sahip olup, birinci gurubu oluşturmuştur. En dar sıra arası olan 15 cm lik mesafedeki bitkiler oldukça düşük meyve sayısına sahip olup son grubu oluşturmuştur. Diğer sıra aralığından (25 cm) elde edilen değer ise bu gruplar arasında kalmıştır. Sıra arası mesafesi azaldıkça bitkideki meyve sayısıda azalmıştır.
Çizelge 4.20. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarındaki ortalama bitkideki meyve
sayıları
Sıra aralığı (cm) Bitkide meyve sayısı (adet/bitki)
15 25 35 45 4.87 b 7.40 ab 8.80 a 9.20 a 0rtalama 7.56 LSD (%1): 2.961
Bu konuda yapılan çalışmalarda bulduğumuz değerler (4.87-9.20); Köroğlu (1985) 9.0-38.4 adet/bitki, Yılmaz ve Telci (1999)‟nin 7.3-12.2 adet/bitki, Başbağ ve Tonçer (2005)‟in 5.80-14.00 adet/bitki değerlerine uyum göstermektedir. Daha yüksek bulan bazı araştırmacıların sonuçları ise şunlardır; Sade ve ark. (1994) 12.59-24.35 adet/bitki, Yılmaz ve Akdağ (1994) 21.6-29.5 adet/bitki, Kevseroğlu ve Özyazıcı (1997) 18.79-36.21 adet/bitki, Tamkoç ve ark. (1997) 9.6-27.7 adet/bitki, Özdemir (1999)
11.20-15.00 adet/bitki, Özel ve ark. (2008) 16.23-29.17 adet/bitkidir. Bu değerlerin bulduğumuz değerlerden yüksek çıkmasının sebebi başta birim alandaki bitki sıklığı olmak üzere kullanılan materyal ve ekolojik şartlardan etkilenme olasılığının fazla olmasından kaynaklanmaktadır.
4.8. Meyvede Tohum Sayısı
Ankara koşullarında farklı bitki sıklıklarından tespit edilen meyvede tohum sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.21.‟de verilmiştir. Bu çizelgeye göre, farklı sıra aralıklarındaki meyvede tohum sayısı istatiki bakımdan %1 düzeyinde önemli çıkmıştır.
Çizelge 4.21. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının meyvede tohum sayısına ait
varyans analizi Varyasyon Kaynakları Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F değeri Genel Tekerrür Ekim sıklığı Hata 11 2 3 6 1.563 20.857 1.217 1.2849 17.1425** C.V. (%) : 10.10; **P < 0.01
Çizelge 4.22‟de görüldüğü gibi, meyvede tohum sayısına ait değerler 8.00-13.47 arasında değişmiş olup, farklı sıra aralıkları bakımından LSD testinde iki gruba ayrılmıştır. En yüksek meyvede tohum sayısı 13.47 adet/meyve, 45 cm sıra aralığından elde edilmiş, 35 cm sıra aralığından elde edilen 12.80 adet/meyve değeri de bu değere yakın olmasından dolayı aynı gruba dâhil olarak ilk grubu oluşturmuşlardır. 15 cm ve 25 cm sıra aralıklarından sırasıyla 8.00 ve 9.40 adet/meyve tespit edilmiş ve bu değerlerde diğer son grubu oluşturmuşlardır. Sıra arası mesafe arttıkça meyvede tohum sayısında da artış olduğu tespit edilmiştir.
Çizelge 4.22. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarındaki ortalama meyvede tohum
sayıları
Sıra aralığı (cm) Meyvede tohum sayısı (adet/bitki)
15 25 35 45 8.00 b 9.40 b 12.80 a 13.47 a 0rtalama 10.91 LSD (%1): 3.339
Çemen bitkisinin meyvede tohum sayısına ait değerleri; Gençkan (1983) 4-20 adet/meyve, Hornok (1992) 10-20 adet/meyve, Arslan (1994) 8.42-10.53 adet/meyve, Sade ve ark. (1994) 9.04-11.24 adet/meyve, Yılmaz ve Akdağ (1994) 5.4-7.8 adet/meyve, Sağlamtimur ve ark.(1995) 5-10 adet/meyve, Kevseroğlu ve Özyazıcı (1997) 9.85-10.62 adet/meyve, Tamkoç ve ark. (1997) 11.79-12.37 adet/meyve, Başbağ ve Tonçer (2005) 13.30-16.43 adet/meyve, Özel ve ark. (2008) 11.47-14.43 adet/meyve olarak bildirmişlerdir.
Araştırmada farklı sıra aralıklarında tespit edilen meyvede tohum sayısına ait ortalama değerler (8,00-13,47 adet/meyve ); Gençkan (1983), Hornok (1992), Sade ve ark. (1994), Arslan (1994), Kevseroğlu ve Özyazıcı (1997), Tamkoç ve ark. (1997), Ayanoğlu ve Mert (1999), Özel ve ark. (2008)‟nın sonuçları ile uyumludur. Sağlamtimur ve ark.(1995) ile Yılmaz ve Akdağ (1994)‟ın belirttiği sonuçlar bulduğumuz değerlerlerden düşük çıkarken, Başbağ ve Tonçer (2005)‟in bulduğu değerler biraz yüksek çıkmıştır.
Meyvede tohum sayısı çemenin tohum verimini doğrudan etkilediğinden, önemli bir kriter olup, bu değerin yüksek olması istenilir. Seçilmiş olan sıra aralıklarından 35 cm ve 45 cm de meyvede tohum sayısı yüksek çıkarken, sıra aralığının dar tutulduğu 15 cm ve 25 cm de meyvede tohum sayısı düşük çıkmıştır. Bunun sebebi birim alanda daha fazla bitki olmasının bitki başına düşen besin maddesinin daha az olmasıdır.
4.9. Tohum Verimi
Çemen bitkisine ait farklı sıra aralıklarında tespit edilen dekara tohum verimi değerlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.23.‟de, çemende farklı sıra aralıklarına ait ortalama tohum verimleri ise Çizelge 4.24.‟de gösterilmiştir. Çizelge 4.23.‟de görüldüğü gibi, tohum verimine ait varyans analizi sonuçlarına göre sıra aralıkları arasındaki farklılık %1 düzeyinde önemli çıkmıştır.
Tohum verimi 212.6-337.8 kg/da arasında değişim göstermiş, bitki sıklığı istatiki bakımdan %1 düzeyinde dört farklı grup oluşturmuştur. Bitki sıklığı arttıkça, tohum verimi de artmaktadır. 45, 35, 25 ve 15 cm sıra arası mesafelerinin her biri farklı bir grup oluşturarak, sıra arası mesafesi arttıkça tohum veriminde de artış tespit edilmiştir. Tespit edilen bu durum aynı zamanda meyvedeki tohum sayısına paraleldir (Çizelge 4.24.).
Çizelge 4.23. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının tohum verimine ait varyans analizi Varyasyon Kaynakları Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F değeri Genel Tekerrür Ekim sıklığı Hata 11 2 3 6 38.234 100.71 74.153 0.5156 135.8246** C.V. (%) : 3.13; **: P<0.01
Çizelge 4.24. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarındaki ortalama tohum verimleri Sıra aralığı (cm) Tohum verimi (kg/da)
15 25 35 45 212.6 d 242.0 c 308.9 b 337.8 a 0rtalama 275.32 LSD (%1): 26.07
Çemen bitkisinin tohum verimi ile ilgili olarak yapılan çeşitli araştırmalarda farklı sonuçlar alınmış olup, bu farklılıklar kullanılan çeşitlerden, çevre şartlarından, uygulanan kültürel işlemlerden, araştırmanın sulu veya kurak şartlarda yapılmasından ve ekim zamanlarından kaynaklanmış olabilir.
Bu konuda yapılan çalışmalarda elde edilen tohum verimi değerlerinden; Shalaby and Mohamed (1976) 166.6-400.0 kg/da, Baswana and Pandita (1989) 150-271 kg/da, Özdemir (1999) 142.5-305.5 kg/da, Özel ve ark. (2008) 270.47-412.90 kg/da, Deore and Bharud (1990) 223.8 kg/da, Verma and ark. (1991) 163.0-216.0 kg/da, Banafar and Nair (1992) 231.3 kg/da değerleri araştırmamızda bulduğumuz değerler (212.6-337.8 kg/da) ile uyum gösterirken; Sharma and Bhati (1987) 122.6-171.7 kg/da, Arslan ve ark. (1989a) 75.7-112.8 kg/da, Arslan ve ark. (1989b) 63.0-87.4 kg/da, Maliwal and Gupta (1989) 89.1-102.3 kg/da, Mohamed (1990) 159.5 kg/da, Khattab and ark. (1991) 200.6 kg/da, Hornok (1992) 60-200 kg/da, Arslan (1994) 70.7-81.4 kg/da, Sade ve ark. (1994) 104-136 kg/da, Detroja and ark. (1996) 155-173 kg/da, Tamkoç ve ark. (1997) 47.7-79.6 kg/da, Kızıl ve Arslan (2003) 137.7-185.9 kg/da, Kan ve Mülayim (2005) 63.78 kg/da olarak bildirdikleri değerlerden yüksek bulunmuştur.
4.10. Bin Tane Ağırlığı
Çemende farklı sıra aralıklarının bin tane ağırlığına ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.25.‟de, farklı sıra aralıklarına ait ortalama bin tane ağırlıkları Çizelge 4.26.‟da verilmiştir.
Çizelge 4.25.‟de görüldüğü gibi bin tane ağırlığına ait ortalama değerlerin varyans analiz sonuçlarına göre bitki sıklıkları arasındaki farklılık önemsiz bulunmuştur. Çizelge 4.26.‟da ise, çemenin bin tane ağırlığının 18.22-20.95 g arasında değiştiği, ortalama 19.72 g olarak tespit edildiği görülmektedir.
Çizelge 4.25. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarının bin tane ağırlığına ait varyans
analizi Varyasyon Kaynakları Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F değeri Genel Tekerrür Ekim sıklığı Hata 11 2 3 6 0.483 3.810 1.200 0.4027 3.1749 C.V. (%) : 5.55
Çizelge 4.26. Çemen bitkisine uygulanan farklı sıra aralıklarındaki ortalama bin tane ağırlıkları Sıra aralığı (cm) Bin tane ağırlığı (g)
15 25 35 45 18.22 20.95 19.87 19.87 0rtalama 19.72
Çemenin bin tane ağırlığına ait daha önce yapılan araştırmalardan elde edilen sonuçlardan; Gençkan (1983) 15-25 g, Kevseroğlu ve Özyazıcı (1997) 17.87-21.87 g, Elçi ve Açıkgöz (1994) 18-20 g, Yılmaz ve Akdağ (1994) 18.8-22.8 g, Sağlamtimur ve ark. (1995) 15-20 g, Tamkoç ve ark. (1997) 15.64-21.21 g, Özdemir (1999) 14.80-19.60 g, Kızıl ve Arslan (2003) 15.65-18.80 g değerlerine uyum gösterirken; Boeker (1963) 20 g, Köroğlu (1985) 25.0-31.8 g, Sade ve ark. (1994) 24.99-26.05 g, Yılmaz ve Telci (1999) 16.65-17.60 g, Özel ve ark. (2008) 21.72-24.06 g değerlerinden düşük; Sharma and Bhati (1984) 11.70-13.39 g, Arslan ve ark. (1989a) 14.78-16.01 g, Arslan ve ark. (1989b) 14.83-16.36 g, Başbağ ve Tonçer (2005) 12.90-16.69 g değerlerinden yüksek çıkmıştır. Bin tane ağırlığı, verimi etkileyen özelliklerden birisi olmakla birlikte araştırmacılar arasında oluşan bu farklılıkların kullanılan materyalin genetik özelliğinden ve ekolojik farklılıklardan kaynaklandığı tahmin edilmektedir.
