SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BİLİM DALI
WILHELM RADLOFF’UN “OPIT SLOVARYA
TYURKSKİH NAREÇİY” ADLI SÖZLÜĞÜNDEKİ
ALTAY LEHÇESİNE AİT KELİMELERİN
İNCELENMESİ (SES BİLGİSİ-KARŞILAŞTIRMALI
SÖZLÜK)
FATİH NUMAN KÜÇÜKBALLI
DOKTORA TEZİ
Danışman
PROF. DR. UFUK DENİZ AŞCI
İÇİNDEKİLER
BİLİMSEL ETİK SAYFASI ... xiii
DOKTORA TEZİ KABUL FORMU ... xiv
SÖZ BAŞI ... xv
ÖZET ... xviii
SUMMARY ... xx
KISALTMALAR VE İŞARETLER ... xxii
ÇEVİRİ YAZI ALFABESİ ... xxiv
GİRİŞ ... 1
1. Konu ... 1
2. Amaç ... 1
3. Yöntem ... 1
3.1. Ses Bilgisi Bölümünde Uygulanan Yöntem ... 1
3.1. Karşılaştırmalı Sözlük Bölümünde Uygulanan Yöntem ... 3
1. BÖLÜM ... 6
FRIEDRICH WILHELM RADLOFF’UN HAYATI VE ESERLERİ ... 6
1.1. Hayatı ... 6
1.2. Eserleri ... 8
1.2.1. Proben ... 9
1.2.2. Aus Sibirien ... 11
1.2.3. Phonetik der nördlichen Türksprachen ... 12
1.2.4. Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy (Versuch Eines Wörterbuches der Türk-Dialecte) ... 12
1.2.4.1. Genel Bilgiler ... 12
1.2.4.2. OSTN’nin Düzenleniş Şekli ... 14
1.2.4.3. OSTN Üzerine Türkiye’de Yapılan Çalışmalar ... 15
1.2.4.4. OSTN’deki Altay Lehçesine Ait Kelimelerin İstatistik Bilgileri ... 16
2. BÖLÜM ... 19
ALTAY TÜRKLERİ VE ALTAY LEHÇESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER ... 19
2.1. Altay Cumhuriyeti’nin Kısa Tarihi ... 19
2.2. Altay Türkleri ... 24
2.2.1. Güney Altay Türkleri ... 26
2.2.1.1. Altay Kijiler ... 26
2.2.1.3. Telengitler ve Telesler (Tölösler) ... 31
2.2.2. Kuzey Altay Türkleri ... 33
2.2.2.1.Tubalar ... 33
2.2.2.2. Çalkandılar (Lebedler) ... 35
2.2.2.3. Kumandılar ... 37
2.3. Altay Lehçesi ve Ağızlarının Çağdaş Türk Lehçeleri Tasniflerindeki Yeri ... 40
2.4. Altay Lehçesinin Yazı Dili Olma Süreci ve Kullandığı Alfabeler ... 44
3. BÖLÜM ... 48
SES BİLGİSİ ... 48
3.1. OSTN’DEKİ ALTAY LEHÇESİNE AİT KELİMELERİN SES ÖZELLİKLERİ ... 48
3.1.1. Ünlüler ... 48
3.1.1.1. Normal Süreli Ünlüler ... 48
3.1.1.1.1. /a/ Ünlüsü ... 48 3.1.1.1.2. /e/ Ünlüsü ... 49 3.1.1.1.4. /ı/ Ünlüsü ... 51 4.1.1.1.5. /i/ Ünlüsü ... 51 3.1.1.1.6. /o/ Ünlüsü ... 51 3.1.1.1.7. /ö/ Ünlüsü ... 52 3.1.1.1.8. /u/ Ünlüsü ... 52 3.1.1.1.9. /ü/ Ünlüsü ... 53 3.1.1.2. Uzun Ünlüler ... 53 3.1.1.2.1. /ā/ ve /ē/ Ünlüleri ... 54
3.1.1.2.1.1. İki Ünlü Arasında /d/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ā/ Ünlüsü .... 54
3.1.1.2.1.2. İki Ünlü Arasında /ḏ/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ē/ Ünlüsü .... 54
3.1.1.2.1.3. İki Ünlü Arasında /g/ ve /ġ/ Ünsüzlerinin Erimesiyle Oluşan /ā/ ve /ē/ Ünlüleri ... 54
3.1.1.2.1.4. Kendinden Önce Bir Ünsüz Bulunan Hecelerin Başında /ġ/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ā/ Ünlüsü ... 55
3.1.1.2.1.5. Hece Sonunda /g/ ve /ġ/ Ünsüzlerinin Erimesiyle Oluşan /ā/ ve /ē/ Ünlüleri ... 55
3.1.1.2.1.6. İki Ünlü Arasında /h/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ā/ Ünlüsü .... 55
3.1.1.2.1.7. İki Ünlü Arasında /ŋ/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ā/ ve /ē/ Ünlüleri ... 55
3.1.1.2.1.9. Kelime Başında -yi- Hecesinin Erimesiyle Oluşan /ē/ Ünlüsü ... 56 3.1.1.2.1.10. Ünlü Çatışmasıyla Oluşan /ā/ Ünlüsü ... 56 3.1.1.2.1.11. Birleşik Kelimelerde Hece Kaynaşmasıyla Oluşan /ā/ ve /ē/
Ünlüleri ... 56 3.1.1.2.1.12. Çekimlenme Sırasında Oluşan /ā/ ve /ē/ Ünlüleri ... 56 3.1.1.2.2. /ī/ ve /ī/ Ünlüleri ... 57
3.1.1.2.2.1. Hece sonunda /ğ/ (</ġ/, /g/) Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ī/ Ünlüsü ... 57 3.1.1.2.2.2. İki Ünlü Arasında /ġ/ ve /g/ Ünsüzlerinin Erimesiyle Oluşan /ī/ ve /ī/ Ünlüleri ... 58 3.1.1.2.2.3. Hece Sonunda /ŋ/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ī/ Ünlüsü ... 58 3.1.1.2.2.4. Hece Sonunda -ŋki Ses Grubunun Erimesiyle Oluşan /ī/ Ünlüsü ... 58 3.1.1.2.2.5. Hece Sonunda /r/ Ünsüzünün Düşmesiye Oluşan /ī/ Ünlüsü ... 58 3.1.1.2.2.6. Hece Sonunda /y/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ī/ Ünlüsü ... 58 3.1.1.2.2.7. İki Ünlü Arasında /y/, /y/(</ḏ/) Ünsüzlerinin Erimesiyle Oluşan /ī/ Ünlüsü ... 59 3.1.1.2.2.8. Birleşik Kelimelerde Oluşan /ī/ ve /ī/ Ünlüleri ... 59 3.1.1.2.2.9. Çekimlenme Sırasında Ünlü Çatışması Sebebiyle Oluşan /ī/ Ünlüsü ... 59 3.1.1.2.3. /ō/ ve /ȫ/ Ünlüleri ... 60 3.1.1.2.3.1. İki Ünlü Arasında /b/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ō/ Ünlüsü ... 60 3.1.1.2.3.2. İki Ünlü Arasında /g/(>/ḥ/) ve /ġ/ Ünsüzlerinin Erimesiyle Oluşan /ō/ ve /ȫ/ Ünlüleri ... 60 3.1.1.2.3.3. Hece Sonunda /g/ ve /ġ/ Ünsüzlerinin Erimesiyle Oluşan /ō/ ve /ȫ/ Ünlüleri ... 60 3.1.1.2.3.4. İki Ünlü Arasında /ŋ/ Ünsüzünün /-y-/ Dönüşüp Erimesiyle Oluşan /ō/ ve /ȫ/ Ünlüleri ... 60 3.1.1.2.3.5. Hece Sonunda /p/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ō/ Ünlüsü ... 61 3.1.1.2.3.6. Hece Sonunda /r/ Ünsüzünün Düşmesiyle Oluşan /ō/ Ünlüsü ... 61 3.1.1.2.3.7. İki Ünlü Arasında /v/ (< /b/) Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ō/ ve /ȫ/ Ünlüleri ... 61 3.1.1.2.3.8. Hece Sonunda /v/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ō/ Ünlüsü ... 61 3.1.1.2.3.9. İki Ünlü Arasında /y/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ȫ/ Ünlüsü .. 61 3.1.1.2.3.10. Çekimlenme Sırasında Oluşan /ō/ ve /ȫ/ Ünlüleri ... 61 3.1.1.2.4. /ū/ ve /ǖ/ Ünlüleri ... 61 3.1.1.2.4.1. İki Ünlü Arasında /b/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ū/ Ünlüsü ... 62
3.1.1.2.4.2. Hece sonunda /g/ ve /ġ/ Ünsüzlerinin Erimesiyle Oluşan /ū/ ve /ǖ/
Ünlüleri ... 62
3.1.1.2.4.3. İki Ünlü Arasında /ġ/ ve /g/ Ünsüzlerinin Erimesiyle Oluşan /ū/ ve /ǖ/ Ünlüleri ... 62
3.1.1.2.4.4. İki Ünlü Arasında /ŋ/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ǖ/ Ünlüsü ... 63
3.1.1.2.4.5. Hece Sonunda /v/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ū/ Ünlüsü ... 63
3.1.1.2.4.6. İki Ünlü Arasında /v/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ū/ Ünlüsü ... 63
3.1.1.2.4.7. Hece Sonunda /ẏ/ Ünsüzünün Erimesiyle Oluşan /ǖ/ Ünlüsü ... 63
3.1.1.2.4.8. Kelime Birleşmelerinde Ünlü Çatışması ve Hece Kaynaşmasıyla Oluşan /ū/ ve /ǖ/ Ünlüleri ... 63 3.1.1.2.5. Uzun Ünlülü Ekler ... 63 3.1.1.2.5.1. -çāḳ ~ -çēk ~ çōḳ ~ -çȫk ... 63 3.1.1.2.5.2. -çān, -çēn ... 64 3.1.1.2.5.3. -Gāk ~ -Gēk eki ... 64 3.1.1.2.6. Uzun Ünlülü Edatlar ... 65 3.1.1.2.6.1. dā ~ dē ~ tā ~ tē ~ dō ~ dȫ ~ tō ~ tȫ ... 65 3.1.1.3. Kısa Ünlüler ... 65 3.1.1.3.1. /ǐ/ Ünlüsünün Kullanıldığı Örnekler ... 66 3.1.1.3.2. /ŭ/ Ünlüsünün Kullanıldığı Örnekler ... 68 3.1.1.3.3. /ǚ/ Ünlüsünün Kullanıldığı Örnekler ... 69 3.1.1.4. İkiz Ünlüler ... 70
3.1.1.4.1. Yükselen ikiz ünlüler ... 70
3.1.1.4.2.Alçalan ikiz ünlüler ... 70
3.1.1.5. Ünlü Uyumları ... 71
3.1.1.5.1. Kalınlık-İncelik Uyumu ... 71
3.1.1.5.1.1. Kalınlık Uyumunun Olduğu Örnekler ... 71
3.1.1.5.1.2. İncelik Uyumunun Olduğu Örnekler ... 71
3.1.1.5.1.3. Alıntı Kelimelerde Kalınlık-İncelik Uyumu ... 71
3.1.1.5.1.4. Birleşik Fiillerde Kalınlık-İncelik Uyumu ... 72
3.1.1.5.1.5. Kalınlık-İncelik Uyumunun Bozulduğu Durumlar ... 72
3.1.1.5.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu ... 73
3.1.1.5.2.1. Düzlük Uyumu ... 73
3.1.1.5.2.2. Yuvarlaklık Uyumu ... 74
3.1.1.5.2.2.2. /ö/ Ünlüsüne Göre Yuvarlaklık Uyumu ... 76
3.1.1.5.2.2.3. /u/ Ünlüsüne Göre Yuvarlaklık Uyumu ... 76
3.1.1.5.2.2.4. /ü/ Ünlüsüne Göre Yuvarlaklık Uyumu ... 77
3.1.1.5.2.2.5. Yuvarlaklık Uyumunun Bozulduğu Durumlar ... 79
3.1.1.5.2.2.6. OSTN’deki Altay Lehçesindeki Kelimelerde Dudak Uyumunun Eski Türkçeye Göre Tam Olduğu Örnekler ... 82
3.1.1.5.2.2.7. Alıntı Kelimelerde Dudak Uyumu ... 82
3.1.2. Ünsüzler ... 83 3.1.2.1. Ünsüzlerin Özellikleri ... 83 3.1.2.1.1. /b/ Ünsüzü ... 83 3.1.2.1.2. /c/ Ünsüzü ... 86 3.1.2.1.3. /ç/ Ünsüzü ... 86 3.1.2.1.4. /d/ Ünsüzü ... 87 3.1.2.1.5. /ď/ Ünsüzü ... 90 3.1.2.1.6 /g/ Ünsüzü ... 91 3.1.2.1.7. /ġ/ Ünsüzü ... 91 3.1.2.1.8. /ğ/ Ünsüzü ... 93 3.1.2.1.9. /ḥ/ Ünsüzü ... 94 3.1.2.1.10. /ḫ/ Ünsüzü ... 96 3.1.2.1.11. /j/ Ünsüzü ... 96 3.1.2.1.12. /k/ Ünsüzü ... 97 3.1.2.1.13. /ḳ/ Ünsüzü ... 98 3.1.2.1.14. /l/ Ünsüzü ... 99 3.1.2.1.15. /ḷ/ Ünsüzü ... 100 3.1.2.1.16. /m/ Ünsüzü ... 101 3.1.2.1.17. /n/ Ünsüzü ... 104 3.1.2.1.18. /ŋ/ Ünsüzü ... 105 3.1.2.1.13.1. /ŋ/ Ünsüzünün Bulunduğu Ekler ... 105 3.1.2.1.19. /ń/ Ünsüzü ... 107 3.1.2.1.20. /p/ Ünsüzü ... 107 3.1.2.1.21. /r/ Ünsüzü ... 108 3.1.2.1.22. /s/ Ünsüzü ... 109 3.1.2.1.23. /ş/ Ünsüzü ... 110 3.1.2.1.24. /t/ Ünsüzü ... 111
3.1.2.1.25. /ť/ Ünsüzü ... 113 3.1.2.1.26. /w/ Ünsüzü ... 113 3.1.2.1.27. /y/ Ünsüzü ... 114 3.1.2.1.28. /ẏ/ Ünsüzü ... 114 3.1.2.1.29. /z/ Ünsüzü ... 115 3.1.2.2. Ünsüz Uyumu ... 116
3.2. ESKİ TÜRKÇE İLE OSTN’DEKİ ALTAY LEHÇESİNE AİT KELİMELER ARASINDAKİ SES DEĞİŞMELERİ ... 122
3.2.1. Ünlülerle İlgili Ses Değişmeleri ... 122
3.2.1.1. Kalın Ünlülerin İncelmesi ... 122
3.2.1.1.1. Kelime Başında Kalın Ünlülerin İncelmesi... 122
3.2.1.1.2. Kelime İçinde Kalın Ünlülerin İncelmesi ... 122
3.2.1.2. İnce Ünlülerin Kalınlaşması ... 122
3.2.1.3. Geniş Ünlülerin Daralması ... 123
3.2.1.3.1. Kelime Başında Geniş Ünlülerin Daralması ... 123
3.2.1.3.2. Kelime İçinde Geniş Ünlülerin Daralması ... 123
3.2.1.3.3. Kelime Sonunda Geniş Ünlülerin Daralması ... 123
3.2.1.4. Dar Ünlülerin Genişlemesi ... 124
3.2.1.4.1. Kelime Başında Dar Ünlülerin Genişlemesi ... 124
3.2.1.4.2. Kelime İçinde Dar Ünlülerin Genişlemesi ... 124
3.2.1.4.3. Kelime Sonunda Dar Ünlülerin Genişlemesi ... 125
3.2.1.5. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ... 125
3.2.1.5.1. Kelime Başında Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ... 125
3.2.1.5.1. Kelime İçinde Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ... 126
3.2.1.5.1. Kelime Sonunda Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ... 127
3.2.1.6. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi ... 127
3.2.1.6.1. Kelime Başında Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi ... 127
3.2.1.6.2. Kelime İçinde Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi ... 128
3.2.1.6.3. Kelime Sonunda Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi ... 129
3.2.1.7. Ünlü Düşmesi ... 129
3.2.1.7.1. Kelime Sonunda Ünlü Düşmesi ... 129
3.2.1.8. Ünlü Türemesi ... 130
3.2.1.8.1. Kelime İçinde Ünlü Türemesi ... 130
3.2.1.9. Uyum Değiştiren Kelimeler ... 131
3.2.1.9.1. İnce Sıradan Ünlülü Kelimelerin Kalın Sıraya Geçmesi ... 131
3.2.1.9.2. Kalın Sıradan Ünlülü Kelimelerin İnce Sıraya Geçmesi ... 131
3.2.2. Ünsüzlerle İlgili Ses Değişmeleri ... 131
3.2.2.1. Ötümlüleşme ... 131
3.2.2.1.1. Kelime İçinde Ötümlüleşme ... 132
3.2.2.2. Ötümsüzleşme ... 133
3.2.2.2.1. Kelime Başında Ötümsüzleşme ... 133
3.2.2.2.2. Kelime İçinde Ötümsüzleşme ... 133
3.2.2.2.3. Kelime Sonunda Ötümsüzleşme ... 134
3.2.2.3. Süreklileşme ... 135
3.2.2.3.1. Kelime Başında Süreklileşme ... 135
3.2.2.3.2. Kelime İçinde Süreklileşme ... 136
3.2.2.3.3. Kelime Sonunda Süreklileşme ... 138
3.2.2.4. Süreksizleşme ... 138
3.2.2.4.1. Kelime Başında Süreksizleşme ... 138
3.2.2.4.2. Kelime İçinde Süreksizleşme ... 139
3.2.2.4.3. Kelime Sonunda Süreksizleşmeler ... 141
3.2.2.5. Sürekli Ünsüzler Arasında Değişmeler ... 141
3.2.2.5.1. Kelime İçinde Sürekli Ünsüzler Arasında Değişmeler ... 141
3.2.2.5.2. Kelime Sonunda Sürekli Ünsüzler Arasında Değişmeler ... 142
3.2.2.6. Süreksiz Ünsüzler Arasında Değişmeler ... 143
3.2.2.6.1. Kelime Başında Süreksiz Ünsüzler Arasında Değişmeler ... 143
3.2.2.6.2. Kelime İçinde Süreksiz Ünsüzler Arasında Değişmeler ... 143
3.2.2.7. Ünsüz Türemesi ... 143
3.2.2.7.1. Kelime Başında Ünsüz Türemesi ... 143
3.2.2.7.2. Kelime İçinde Ünsüz Türemesi ... 143
3.2.2.7.3. Kelime Sonunda Ünsüz Türemesi ... 143
3.2.2.8. Ünsüz Düşmesi ... 143
3.2.2.8.1. Kelime İçinde Ünsüz Düşmesi ... 143
3.2.2.8.2. Kelime Sonunda Ünsüz Düşmesi ... 144
3.2.2.9. Palatalleşme ... 144
3.2.2.10. Ünsüz İkizleşmeleri ... 145
3.2.2.11.1. Yakın Göçüşme ... 146
3.2.2.11.2. Uzak Göçüşme ... 146
3.3. OSTN’DEKİ ALTAY LEHÇESİ AĞIZLARINDA SES NÖBETLEŞMELERİ ... 147
3.3.1. Ünlü Nöbetleşmeleri ... 147
3.3.1.1. Kalın Ünlü-İnce Ünlü Nöbetleşmeleri ... 147
3.3.1.1.1. Kelime İçinde Kalın Ünlü-İnce Ünlü Nöbetleşmeleri ... 147
3.3.1.2. Düz Ünlü-Yuvarlak Ünlü Nöbetleşmesi ... 148
3.3.1.2.1. Kelime Başında Düz Ünlü-Yuvarlak Ünlü Nöbetleşmesi ... 148
3.3.1.2.2. Kelime İçinde Düz Ünlü-Yuvarlak Ünlü Nöbetleşmesi ... 148
3.3.1.2.3. Kelime Sonunda Düz Ünlü-Yuvarlak Ünlü Nöbetleşmesi ... 150
3.3.1.3. Geniş Ünlü-Dar Ünlü Nöbetleşmesi ... 151
3.3.1.3.1. Kelime Başında Geniş Ünlü-Dar Ünlü Nöbetleşmesi ... 151
3.3.1.3.2. Kelime İçinde Geniş Ünlü-Dar Ünlü Nöbetleşmesi ... 151
3.3.1.3.3. Kelime Sonunda Geniş Ünlü-Dar Ünlü Nöbetleşmesi ... 153
3.3.1.4. Uzun Ünlü-Normal Süreli Ünlü Nöbetleşmesi ... 153
3.3.1.4.1. Kelime Başında Uzun Ünlü-Normal Süreli Ünlü Nöbetleşmesi ... 153
3.3.1.4.2. Kelime İçinde Uzun Ünlü-Normal Süreli Ünlü Nöbetleşmesi ... 154
3.3.1.5. Ünlülerin Sıfırla Nöbetleşmesi ... 154
3.3.1.5.1. Kelime Başında Ünlülerin Sıfırla Nöbetleşmesi ... 154
3.3.1.5.2. Kelime İçinde Ünlülerin Sıfırla Nöbetleşmesi ... 154
3.3.1.5.3. Kelime Sonunda Ünlülerin Sıfırla Nöbetleşmesi ... 156
3.3.1.6. Ses Gruplarının Uzun Ünlülerle Nöbetleşmesi ... 157
3.3.1.6.1. Kelime Başında Ses Grubu-Uzun Ünlü Nöbetleşmesi ... 157
3.3.1.6.2. Kelime İçinde Ses Grubu-Uzun Ünlü Nöbetleşmesi ... 157
3.3.1.6.3. Kelime Sonunda Ses Grubu-Uzun Ünlü Nöbetleşmesi ... 159
3.3.1.7. Ünlülerin Uyum Değişikliği Nöbetleşmeleri ... 159
3.3.2. Ünsüzlerle İlgili Nöbetleşmeler ... 160
3.3.2.1. Dudak Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler ... 160
3.3.2.1.1. Kelime Başında Dudak Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler ... 160
3.3.2.1.2. Kelime İçinde Dudak Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler ... 160
3.3.2.1.3. Kelime Sonunda Dudak Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler ... 161
3.3.2.2. Diş ve/veya Dişeti Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler ... 162 3.3.2.2.1. Kelime İçinde Diş ve/veya Dişeti Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler 162
3.3.2.2.2. Kelime Sonunda Diş ve/veya Dişeti Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler
... 165
3.3.2.3. Geniz Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler ... 165
3.3.2.3.1. Kelime İçinde Geniz Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler ... 165
3.3.2.3.2. Kelime Sonunda Geniz Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler ... 166
3.3.2.4. Damak ve/veya Gırtlak Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler ... 167
3.3.2.4.1. Kelime Başında Damak Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler... 167
3.3.2.4.2. Kelime İçinde Damak ve/veya Gırtlak Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler ... 168
3.3.2.4.3. Kelime Sonunda Damak Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler ... 169
3.3.2.5. Ünsüzlerin Sıfırla Nöbetleşmesi ... 170
6.1.2.5.1. Kelime İçinde Ünsüzlerin Sıfırla Nöbetleşmesi ... 170
3.3.2.5.2. Kelime Sonunda Ünsüzlerin Sıfırla Nöbetleşmesi ... 171
3.3.2.6. Hecelerin Sıfırla Nöbetleşmesi ... 171
6.1.2.6.1. Kelime İçinde Hecelerin Sıfırla Nöbetleşmesi ... 171
3.3.2.7. Diğer Nöbetleşmeler ... 171
3.3.2.7.1. Kelime İçinde Diğer Nöbetleşmeler ... 171
3.3.2.7.3. Kelime Sonunda Diğer Nöbetleşmeler ... 172
3.3.2.8. Tek Ünsüz-İkiz Ünsüz Nöbetleşmesi ... 172
3.3.2.9. Göçüşme (Yer Değiştirme, Metatez) ... 173
3.3.2.9.1. Yakın Göçüşme ... 173
3.3.2.9.2. Uzak Göçüşme ... 173
3.4. OSTN’DEKİ ALTAY LEHÇESİ AĞIZLARI İLE ÇAĞDAŞ ALTAY LEHÇESİ AĞIZLARI ARASINDAKİ SES FARKLILIKLARI ... 174
3.4.1. Ünlülerle İlgili Ses Farklılıkları ... 174
3.4.1.1. Kalın-Ünlülerin İncelmesi ... 174
3.4.1.1.1. Altay Lehçesinin Güney Ağızlarında Kalın Ünlülerin İncelmesi ... 174
3.4.1.1.1.1. Kelime Başında Kalın Ünlülerin İncelmesi... 174
3.4.1.1.1.2. Kelime İçinde Kalın Ünlülerin İncelmesi ... 174
3.4.1.1.2. Altay Lehçesinin Kuzey Ağızlarında Kalın Ünlülerin İncelmesi... 175
3.4.1.1.2.1. Kelime İçinde Kalın Ünlülerin İncelmesi ... 175
3.4.1.2. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ... 175
3.4.1.2.1. Altay Lehçesinin Güney Ağızlarında Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması 175 3.4.1.2.1.1. Kelime İçinde Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ... 175
3.4.1.2.2. Kuzey Altay Lehçesi Ağızlarında Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ... 176
3.4.1.2.2.1. Kelime Başında Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ... 176
3.4.1.2.2.2. Kelime İçinde Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ... 176
3.4.1.3. Geniş Ünlülerin Daralması ... 177
3.4.1.3.1. Altay Lehçesinin Güney Ağızlarında Geniş Ünlülerin Daralması ... 177
3.4.1.3.1.1. Kelime İçinde Geniş Ünlülerin Daralması ... 177
3.4.1.3.1.2. Kelime İçinde Geniş Ünlülerin Daralması ... 177
3.4.1.3.1.3. Kelime Sonunda Geniş Ünlülerin Daralması ... 177
3.4.1.3.2. Altay Lehçesinin Kuzey Ağızlarında Geniş Ünlülerin Daralması ... 177
3.4.1.3.2.1. Kelime İçinde Geniş Ünlülerin Daralması ... 177
3.4.1.4. Uzun Ünlülerin Normal Süreli Ünlülere Dönüşmesi (Kısalması) .. 178
3.4.1.4.1. Altay Lehçesinin Güney Ağızlarında Uzun Ünlülerin Normal Süreli Ünlülere Dönüşmesi (Kısalması) ... 178
3.4.1.4.1.1. Kelime Başında Uzun Ünlülerin Normal Süreli Ünlülere Dönüşmesi (Kısalması) ... 178
3.4.1.4.1.2. Kelime İçinde Uzun Ünlülerin Normal Süreli Ünlülere Dönüşmesi (Kısalması) ... 178
3.4.1.4.1.3. Kelime Sonunda Uzun Ünlülerin Normal Süreli Ünlülere Dönüşmesi (Kısalması) ... 179
3.4.1.5. Ünlü Türemeleri ... 180
3.4.1.5.1. Altay Lehçesinin Güney Ağızlarında Ünlü Türemeleri ... 180
3.4.1.5.1.1. Kelime İçinde Ünlü Türemeleri ... 180
3.4.1.5.1.2. Kelime Sonunda Ünlü Türemeleri ... 180
3.4.1.5.2. Altay Lehçesinin Kuzey Ağızlarında Ünlü Türemeleri ... 180
3.4.1.5.2.1. Kelime Başında Ünlü Türemeleri ... 180
3.4.1.5.2.2. Kelime İçinde Ünlü Türemeleri ... 180
3.4.1.5.2.3. Kelime Sonunda Ünlü Türemeleri ... 180
3.4.1.6. Ünlü Düşmeleri ... 181
3.4.1.6.1. Altay Lehçesinin Güney Ağızlarında Ünlü Düşmeleri ... 181
3.4.1.6.1.1. Kelime İçinde Ünlü Düşmeleri ... 181
3.4.1.6.1.2. Kelime Sonunda Ünlü Düşmeleri ... 181
3.4.2. Ünsüzlerle İlgili Ses Farklılıkları ... 181
3.4.2.1. Ötümlüleşme ... 181
3.4.2.1.1. Altay Lehçesinin Güney Ağızlarında Ötümlüleşme ... 181
3.4.2.1.1.2. Kelime İçinde Ötümlüleşme ... 182
3.4.2.1.2. Altay Lehçesinin Kuzey Ağızlarında Ötümlüleşme ... 182
3.4.2.1.2.1. Kelime Başında Ötümlüleşme ... 182
3.4.2.2. Ötümsüzleşme ... 183
3.4.2.2.1. Altay Lehçesinin Kuzey Ağızlarında Ötümsüzleşme ... 183
3.4.2.2.1.1. Kelime İçinde Ötümsüzleşme ... 183
3.4.2.3. Süreksizleşme ... 183
3.4.2.3.1. Altay Lehçesinin Güney Ağızlarında Süreksizleşme ... 183
3.4.2.3.1.1. Kelime Başında Süreksizleşme ... 183
3.4.2.3.1.2. Kelime İçinde Süreksizleşme ... 184
3.4.2.3.2. Altay Lehçesinin Kuzey Ağızlarında Süreksizleşme ... 185
3.4.2.3.2.1. Kelime Başında Süreksizleşme ... 185
3.4.2.3.2.2. Kelime İçinde Süreksizleşme ... 188
3.4.2.4. Süreklileşme ... 188
3.4.2.4.1. Altay Lehçesinin Güney Ağızlarında Süreklileşme ... 188
3.4.2.4.1.1. Kelime Başında Süreklileşme ... 188
3.4.2.4.1.2. Kelime İçinde Süreklileşme ... 189
3.4.2.4.1.3. Kelime Sonunda Süreklileşme ... 189
3.4.2.4.2. Altay Lehçesinin Kuzey Ağızlarında Süreklileşme ... 189
3.4.2.4.2.1. Kelime Başında Süreklileşme ... 189
3.4.2.4.2.2. Kelime İçinde Süreklileşme ... 190
3.4.2.4.3.3. Kelime Sonunda Süreklileşme ... 191
3.4.2.5. Sürekli Ünsüzler Arasında Farklılıklar ... 191
3.4.2.5.1. Altay Lehçesinin Güney Ağızlarında Sürekli Ünsüzler Arasında Farklılıklar ... 191
3.4.2.5.1.1. Kelime Başında Sürekli Ünsüzler Arasında Farklılıklar ... 191
3.4.2.5.1.2. Kelime İçinde Sürekli Ünsüzler Arasında Farklılıklar ... 191
3.4.2.5.1.3. Kelime Sonunda Sürekli Ünsüzler Arasında Farklılıklar ... 192
3.4.2.5.2. Altay Lehçesinin Kuzey Ağızlarında Sürekli Ünsüzler Arasında Farklılıklar ... 193
3.4.2.5.2.1. Kelime Başında Sürekli Ünsüzler Arasında Farklılıklar ... 193
3.4.2.6. Süreksiz Ünsüzler Arasında Farklılıklar ... 194
3.4.2.6.1. Altay Lehçesinin Güney Ağızlarında Süreksiz Ünsüzler Arasında Farklılıklar ... 194
3.4.2.6.1.1. Kelime İçinde Süreksiz Ünsüzler Arasında Farklılıklar ... 194
3.4.2.7. Ünsüz Türemeleri ... 194
3.4.2.7.1. Altay Lehçesinin Güney Ağızlarında Ünsüz Türemeleri ... 194
3.4.2.7.1.1. Kelime İçinde Ünsüz Türemeleri ... 194
3.4.2.7.1.2. Kelime Sonunda Ünsüz Türemesi ... 195
3.4.2.7.2. Altay Lehçesinin Kuzey Ağızlarında Ünsüz Türemesi ... 195
3.4.2.7.2.1. Kelime İçinde Ünsüz Türemesi ... 195
3.4.2.8. Ünsüz Tekleşmeleri ... 195
3.4.2.8.1. Altay Lehçesinin Güney Ağızlarında Ünsüz Tekleşmeleri ... 196
3.4.2.8.2. Altay Lehçesinin Kuzey Ağızlarında Ünsüz Tekleşmeleri ... 196
7.1.2.10. Göçüşme (Metatez) ... 197
3.4.3. Yazı Dili Konuşma Dili Farklılığı ... 197
4. SONUÇ ... 199
5. YARARLANILAN KAYNAKLAR ... 202
BİLİMSEL ETİK SAYFASI
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Bilimsel Etik Sayfası
Ö ğr enc inin
Adı Soyadı FATİH NUMAN KÜÇÜKBALLI
Numarası 134101001001
Ana Bilim / Bilim
Dalı TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI/ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tezin Adı Wilhelm Radloff’un “Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy” Adlı Sözlüğündeki Altay Lehçesine Ait Kelimelerin İncelenmesi (Ses Bilgisi-Karşılaştırmalı Sözlük)
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
SÖZ BAŞI
Rusların 19. yüzyıl itibarıyla Altay bölgesine tamamen hâkim olmasıyla birlikte, bölgedeki diğer yerli halklar gibi Altay Türkleri de dillerini ve kültürlerini kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya kalmışlardır. Günümüzde bu Türk boyu kendi öz vatanında baskın Rus kültürü ve yoğun asimilasyon politikaları altında hayatta kalma mücadelesi vermektedir. En büyük mücadeleyi de dillerini koruma hususunda göstermektedirler. Bu doğrultuda son yıllarda Altay lehçesi üzerine yapılan çalışmalar bir hayli artmıştır.
Altay Türklerinin dilleriyle ilgili ilk çalışmalar, Rusların misyonerlik faaliyetleriyle başlamıştır. Altay bölgesinin yerli halklarını Hristiyanlaştırmak ve Ruslaştırmak amacıyla çalışan misyonerler yerel dilleri öğrenerek bölge halkını daha kolay etkilemeyi düşünmüşlerdir. Her topluluğun kendi lehçelerine özgü bir alfabe geliştirmişler, bu alfabeyle kilise kitapları, gramerler ve sözlükler hazırlamışlardır.
Yapılan bu faaliyetler, uzun vadede bölgedeki Türk kimliğini yok etme çalışmalarına zemin teşkil etse de o zamana kadar konuşma dili olarak varlığını sürdürmüş olan bazı Türk lehçelerinin yazıyla kayıt altına alınması açısından oldukça değerlidir. Özellikle 1859 yılında Wilhelm Radloff’un Barnaul’a öğretmen olarak gelmesi Altay lehçesinin en saf hâliyle kaydedilmesi hususunda büyük önem arz etmektedir. Radloff gelir gelmez bölgedeki Türk lehçeleriyle ilgili derlemelere başlamıştır. Altay ve Teleüt ağzına özel bir ilgi göstermiş ve bu ağızları esas alarak bir Türk lehçeleri sözlüğü hazırlamaya karar vermiştir. Nihayet elli iki yıllık bir süreçte tarihî ve çağdaş pek çok Türk lehçesinin söz varlığını içeren kapsamlı bir sözlük hazırlamış ve bu sözlüğe de Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy yani Türk
Lehçelerinin Sözlük Denemesi adını vermiştir.
Radloff’un sözlüğünün en değerli yanı, belki de o zamana kadar hiç kayıt altına alınmamış lehçelerin söz varlıklarının kayıt altına alınmış olmasıdır. Eserde Altay lehçesine, özellikle de Teleüt ağzına ait oldukça kapsamlı bir söz varlığı bulunmaktadır. Bu söz varlığının büyük bir bölümünün ilk defa Radloff tarafından derlenmiş olması, Altay lehçesinin söz varlığı üzerine araştırmalarda Radloff’un sözlüğüne ana kaynak olma özelliği kazandırmıştır.
Ata yurdumuzun kadim bekçileri olarak tanımlayabileceğimiz Altay Türkleri ve onların dilleri hakkında yapılan araştırmalar, Türkiye’de maalesef hak ettiği
seviyeye ulaşmamıştır. Özellikle sözlükçülük açısından yapılan çalışmalar çok azdır. Altay Türkçesinin söz varlığıyla ilgili çalışmalar Türkiye Türkçesine kazandırıldıkça ana yurdumuz Anadolu ile ata yurdumuz Altaylar arasında sağlam köprüler kurulacağı inancındayız.
Bu düşünceler doğrultusunda biz de çalışmamızda Radloff’un sözlüğündeki Altay lehçesi ağızlarına (Altay, Teleüt, Tölös, Lebed, Çalkandı, Kumandı) ait söz varlığını tespit edip Türkiye Türkçesine kazandırmayı hedefledik. Aynı zamanda bu söz varlığının fonetik özelliklerini belirleyip, Radloff’un sözlüğü temelinde, Eski Türkçeden Çağdaş Altay lehçesine uzanan uzun bir zaman diliminde, Altay lehçesinin karşılaştırmalı sözlüğünü hazırlamak bir başka gayemiz oldu.
Çalışma, giriş ve altı bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde çalışmanın konusu, amacı ve yöntemi anlatılmıştır.
Birinci bölümde W. Radloff’un hayatı ve eserleri hakkında kısa bilgiler
verilmiş ve bu çalışmanın ana kaynağı olan Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy tanıtılmıştır. Aynı zamanda bu sözlükte tespit edilen Altay lehçesine ait kelimelerle ilgili istatistik bilgileri verilmiştir.
İkinci bölümde Altay Cumhuriyeti’nin tarihinden kısaca bahsedilmiş; Altay
Türklerinin kökeni, dilleri, nüfusları, konuşur sayıları ve yaşadıkları bölgeler hakkında bilgiler verilmiştir. Ayrıca Altay lehçesinin Çağdaş Türk lehçeleri tasnifleri içindeki yerine değinilmiştir. Bölümün sonunda Altay lehçesinin yazı dili olarak gelişimi ve kullanılan alfabeler anlatılmıştır.
Üçüncü bölümde Radloff’un sözlüğünde Altay lehçesine ait kelimelerin ses
özellikleri anlatılmıştır. Daha sonra bu kelimelerin tarihsel süreçte geçirdiği genel ses değişmeleri incelenmiştir. Ses değişmeleri üç alt bölümde ele alınmıştır. Birinci alt bölümde Radloff’un sözlüğündeki kelimelerle Eski Türkçe arasındaki ses değişmeleri anlatılmıştır. İkinci alt bölümde Radloff’un sözlüğünde Altay lehçesine ait kelimeler, kendi içlerinde eş zamanlı ses bilgisi incelemesine tâbi tutulup o dönemki Altay ağızları arasındaki farklar belirlenmeye çalışılmıştır. Üçüncü alt bölümde ise Radloff’un sözlüğüyle Çağdaş Altay ağızları arasındaki ses farklılıklarına değinilmiştir.
Dördüncü bölümde çalışmamızın neticesinde ulaşılan sonuçlar anlatılmış; beşinci bölümde de yararlanılan kaynaklar listelenmiştir.
Altıncı bölüm çalışmanın esasını teşkil etmektedir. Bu bölüm karşılaştırmalı
sözlük olarak hazırlanmıştır. Tespit edilen kelimelerin Türkiye Türkçesindeki karşılıkları verilmiştir. Bu kelimeler Eski Türkçe ve Çağdaş Altay Türkçesinin söz varlığıyla karşılaştırılmıştır.
Bu çalışmanın ortaya çıkmasında başlangıçtan son evreye kadar birçok kişinin emeği vardır. Öncelikle Rusça çevirilerde yardımcı olan Ayten HASANALİZADE’ye; Rusya kütüphanelerindeki kaynaklara ulaşmamızı sağlayan Ksenia SERGENIA’ya teşekkür ederim. Çalışmanın sözlük bölümünü okuyup katkılar sunan ve her daim desteklerini esirgemeyen değerli arkadaşlarım Öğr. Gör. Muhsin UYGUN ve Arş. Gör. Abdullah MERT’e en içten dileklerimle teşekkür ederim.
Çalışmamız boyunca kapısına her gittiğimde güler yüzüyle sorularımı cevaplayan Doç. Dr. Naile HACIZADE hocama; tezi yönlendiren ve değerli fikirleriyle çalışmamıza ışık tutan Prof. Dr. Ekrem ARIKOĞLU hocama sonsuz şükranlarımı sunarım.
Öğrencisi olduğum ilk günden bu yana idealist bilim insanı disiplinini hiç eksik etmeden, hem arkadaş hem de bir baba gibi davranarak sürekli çalışmaya ve üretmeye teşvik eden, beni ısrarla Altay lehçesi üzerine yönlendirip bu çalışmanın ortaya çıkmasını sağlayan danışman hocam Prof. Dr. Ufuk Deniz AŞCI’ya teşekkür etmek benim için zevkli bir görevdir.
Zor ve meşakkatli günlerimde desteğini hiç esirgemeyen, çalışmalarım dolayısıyla hayallerini sürekli erteleyen değerli eşim Tuğba; Baba bıktım artık
çalışmalarından, biraz da benimle oyna diye sürekli sitemde bulunan sevgili kızım
Ahsen; sizlere olan teşekkür borcumu ancak çaldığım zamanlarınızı telafi etmekle ödeyebilirim.
Son olarak Bilim İnsanı Destekleme Daire Başkanlığınca verilen BİDEB 2211-A Genel Yurt İçi Doktora Burs Programı ile çalışmalarıma destek olan TÜBİT2211-AK’a ayrıca teşekkür ederim.
Fatih Numan KÜÇÜKBALLI Konya, 2018
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Ö ğr en ci ni n
Adı Soyadı Fatih Numan KÜÇÜKBALLI
Numarası 134101001001
Ana Bilim / Bilim Dalı Türk Dili ve Edebiyatı / Türk Dili ve Edebiyatı Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Prof. Dr. Ufuk Deniz AŞCI
Tezin Adı Wilhelm Radloff’un “Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy” Adlı Sözlüğündeki Altay Lehçesine Ait Kelimelerin İncelenmesi (Ses Bilgisi-Karşılaştırmalı Sözlük)
ÖZET
Radloff, Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy (OSTN) adlı sözlüğünü 1893-1911 yılları arasında altışar yıl arayla dört cilt olarak yayımlamıştır. Bu sözlükte tarihî ve çağdaş pek çok Türk lehçesine ait yaklaşık 68 bin madde başı bulunmaktadır. Eserdeki tarihî lehçelere ait söz varlığı büyük oranda daha önce yayımlanan çalışmalardan alınmıştır. Çağdaş lehçelere ait kelimeler ise genellikle o dönemki konuşma dillerinden derlenmiştir. Özellikle o güne kadar pek bilinmeyen Türk lehçelerinin söz varlığının ilk defa bu eserde derlenmiş olması, eseri çok değerli kılmaktadır. OSTN’deki Altay lehçesine ait kelimelerin tamamına yakını bizzat Radloff tarafından derlenmiştir. Aynı zamanda söz konusu kelimeler sözlüğün temelini oluşturmuştur. Bu çalışmada, OSTN’deki Altay lehçesine ait kelimeler taranmış ve Altay Kiji, Teleüt, Tölös (Teless), Lebed (Çalkandı), Kumandı ve Tubalara ait toplam 11286 madde başı tespit edilmiştir. Bu 11286 madde başı ve örnek cümleler Türkiye Türkçesine çevrilmiştir. Altay lehçesine ait kelimeler, Eski
Türkçe ve Çağdaş Altay lehçesiyle karşılaştırılarak karşılaştırmalı sözlük hazırlanmıştır. Daha sonra OSTN’deki kelimelerle Eski Türkçe ve Çağdaş Altay lehçesi ağızları arasındaki ses değişiklikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Aynı zamanda OSTN’deki Altay lehçesine ait kelimeler, eş zamanlı fonetik incelemeye tabi tutulup o dönemki Altay ağızları arasındaki farkların belirlenmesi hedeflenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Radloff, sözlük, Altay Lehçesi ağızları, Altay, Teleüt,
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Ö ğr en ci ni n
Adı Soyadı Fatih Numan KÜÇÜKBALLI
Numarası 134101001001
Ana Bilim / Bilim Dalı Türk Dili ve Edebiyatı / Türk Dili ve Edebiyatı Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Prof. Dr. Ufuk Deniz AŞCI
Tezin İngilizce Adı
A Research of the Words that Belong to Altai Dialect in Wilhelm Radloff’s Dictionary Named “Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy” (Phonology-Comparative Dictionary)
SUMMARY
Radloff published his dictionary named Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy (OSTN) as four volumes at six years interval between 1893 and 1911. In this dictionary, there are approximately 68 thousand headwords belonging to many Turkic dialects historical and contemporary While The vocabulary belonging to historical dialects in the book was mostly taken from previously published studies.. The words of contemporary dialects are generally compiled from the spoken languages of that period. Especially the fact that the vocabulary of Turkic dialects, which was not known until today, was compiled in this work for the first time makes very valuable in the work. Almost all the words of the Altai dialect in OSTN were compiled personality by Radloff. At the same time, these words form the basis of the dictionary. In this study, the words of Altai dialect in OSTN were scanned and a total of 11286 headwords belonging to Altai people, Teleut, Tölös (Teless), Lebed (Chalkan), Kumandy and Tuba were identified. This 11286 headwords and their
example sentences have been translated into Turkish. The words of the Altai dialect were compared with the Old Turkic and contemporary Altai dialects and a comparative dictionary was prepared. After that, the sound changes between the Old Turkic- the words in OSTN and Contemporary Altai dialects-the words in OSTN were tried to be determined. At the same time, the words belonging to the Altai dialect in OSTN subjected to a synchronic phonetic examination is aimed to determine the differences between the Altai dialects of that period.
Keywords: Radloff, dictionary, Altai dialects, Teleut, Tölös, Lebed (Chalkan),
Kumandy, Tuba, phonetic, comparative dictionary.
KISALTMALAR VE İŞARETLER OSTN’den Olduğu Gibi Alınan Kısaltmalar Alt. Asıl Altay ağzı
Alt. Gr. Sostavlena Çlenami Altayskoy Missii (1869). Grammatika Altayskago Yazıka. Kazan
Kumd.1 Kumandı ağzı
Leb. Lebed ağzı
Mandsch.2 Mançuca
Matth. ?
Miss. Misyoner
Osm. Osmanlı Türkçesi
P.d.V.I Radloff (1866). Proben der Volkslitteratur der türkischen Stämme I. Cilt Sanskr.3 Sanskritçe
Tel. Teleüt ağzı
Tub. Tuba ağzı
W. V. Verbitskiy (1884). Slovar’ Altayskago i Aladagskago Nareçiy Tyurkskago Yazıka. Kazan
OSTN’de Olmayıp Tarafımızdan Kullanılan Kısaltmalar anat. Anatomi
Ar.4 Arapça
ARS O. N. Balakina –V. C. Dedeyeva (2015). Altaysko-Russkiy Slovar’. Gorno-Altaysk
ARSL A. E. Çumakayev- N. V. Ekeyev - A. H. Mayzina– K. K. Piyantinova - N. N. Tıdıkova - E. V. Tyunteşeva (2018). Altaysko-Russkiy Slovar’. Gorno-Altaysk: S. S. Surazakova
ATS Emine Gürsoy Naskali – Muvaffak Duranlı (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara
bk. bakınız
bot. Botanik
DÇT N. A. Baskakov (1966). Dialekt Çernevıḫ Tatar (Tuba-Kiji)-Grammatiçeskiy Oçerk i Slovar’. Moskva
DK N. A. Baskakov (1972). Dialekt Kumandintsev (Kumandı-Kiji)-Grammatiçeskiy Oçerk, Tekstı, Perevodı i Slovar’. Moskva
DLÇT N. A. Baskakov (1985). Dialekt Lebedinskiḫ Tatar-Çalkantsev (Kuu-Kiji)-Grammatiçeskiy Oçerk, Tekstı, Perevodı, Slovar’. Moskva
DTS D. M. Nasilov vd. (2016). Drevnetyurkskiy Slovar’. Astana
EDPT Sir Gerard Clauson (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford
es. eskiden
Far.5 Farsça
gr. Gramer
GSATA Figen Güner Dilek (2015). Güney Sibirya Altay Türkçesi
1 OSTN’de Kumandı ağzı için Kmd. kısaltması da kullanılmıştır. 2 OSTN’de Mançuca için Mdsh. kısaltması da kullanılmıştır. 3 OSTN’de Sanskritçe için Skr. kısaltması da kullanılmıştır. 4 OSTN’de Arapça için arab. kısaltması kullanılmıştır. 5 OSTN’de Farsça için pers. kısaltması kullanılmıştır.
Karşılaştırmalı Ses Bilgisi. Ankara
KRS M. B. Petruşova – L. M. Tukmaçev (1995). Kumandinsko-Russkiy Slovar’. Biysk krş. karşılaştırınız Lat. Latince mat. Matematik mec. Mecazi mit. Mitoloji Moğ.6 Moğolca
MTS D. Ferdinand Lessing (2003). Moğolca - Türkçe Sözlük C I-II. (Çeviren: Günay Karaağaç). Ankara
ORS N. A. Baskakov - T. M. Toşçakova (1947). Oyrotsko-Russkiy Slovar’. Moskva OSTN W. Radloff (1960).Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy. Gravenhage
Rus.7 Rusça
T. Türkçe
TAS L. T. Ryumina-Sırkaşeva– N. A. Kucigaşeva (2000). Teleüt Ağzı Sözlüğü.
(Çevirenler: Şükrü Haluk Akalın-Caştegin Turgunbayev). Ankara Töl. Tölös ağzı
ünl. ünlem
/ / Fonem veya alt fonem işareti x<y x, y’den sonraki şekildir x>y x, y’den önceki şekildir
~ Nöbetleşme işareti
* Farazi şekil
+ İsimlere gelir
- Fiillere gelir
6 OSTN’de Moğolca için mong. kısaltması kullanılmıştır. 7 OSTN’de Rusça için russ. kısaltması kullanılmıştır
ÇEVİRİ YAZI ALFABESİ OSTN’deki
İşaretler
Çeviri yazı Karşılığı
Karşıladığı Ses Değeri
A a A a Normal /a/ ünlüsü Ā ā Ā ā Uzun /a/ ünlüsü Б б B b Normal /b/ ünsüzü
џ
c Normal /c/ ünsüzü Ч ч Ç ç Normal /ç/ ünsüzü Д д D d Normal /d/ ünsüzü … … D’ ď Palatal /d/ ünsüzü(dy) Ä ä E e Normal /e/ ünlüsü E e Ė ė Kapalı /e/ ünlüsü Ǟ ǟ Ē ē Uzun /e/ ünlüsüГ g İnce ünlülerle hece kuran /g/
ünsüzü
Ҕ ġ Kalın ünlülerle hece kuran /g/
ünsüzü
‗ ğ Sızıcı /g/ (yumuşak /g/ (ğ)) ünsüzü
ђ ḥ İnce ünlülerle hece kuran, /g/-/h/ arası, sızıcı art damak-gırtlak ünsüzü
х ḫ Hırıltılı /h/ ünsüzü
Ы ы I ı /a/-/ı/ arası, yarı geniş ünlü
ĭ ǐ /ı/-/i/ arası, kısa, dar ünlü
†
† Ī ī /a/-/ı/ arası, uzun, yarı geniş ünlüĪ ī Ī ī Uzun /i/ ünlüsü
I i İ i ẏ Kelime başında ve ünsüzlerden sonra normal /i/ ünlüsü (i); hece ve kelime sonlarında /yǐ/ bir buçuk ünlü (ẏ)
ж j Normal /j/ ünsüzü
К к K k İnce ünlülerle hece kuran, ön
K k Ḳ ḳ Kalın ünlülerle hece kuran, art damak /k/ ünsüzü
L l L l İnce ünlülerle hece kuran /l/ ünsüzü Л л Ḷ ḷ Kalın ünlülerle hece kuran /l/
ünsüzü
М м M m Normal /m/ ünsüzü
”
ń Palatal /n/ ünsüzü (ny)Н н N n Normal /n/ ünsüzü
„
ŋ Hem art damak hem de ön damak/n/ ünsüzü O o O o Normal /o/ ünlüsü Ō ō Ō ō Uzun /o/ ünlüsü Ö ö Ö ö Normal /ö/ ünlüsü Ȫ ȫ Ȫ ȫ Uzun /ö/ ünlüsü П п P p Normal /p/ ünsüzü Р p R r Normal /r/ ünsüzü С с S s Normal /s/ ünsüzü Ш ш Ş ş Normal /ş/ ünsüzü J ȷ ť Palatal /t/ ünsüzü (ty) T т T t Normal /t/ ünsüzü Ц ц ts /t/ ve /s/ seslerinin birleşiminden oluşan ses
ў ŭ /ı/-/u/ arası ses değerine sahip kısa /u/ ünlüsü
“ ǚ /i/-/ü/ arası ses değerine sahip kısa /ü/ ünlüsü У у U u Normal /u/ ünlüsü Ӯ Ӯ Ū ū Uzun /u/ ünlüsü Ӳ ӳ Ü ü Normal /ü/ ünlüsü ‡ ‡ Ǖ ǖ Uzun /ü/ ünlüsü w w Çift dudak /v/ ünsüzü J j Y y Normal /y/ ünsüzü З з Z z Normal /z/ ünsüzü
GİRİŞ 1. Konu
Bu çalışmanın konusunu Wilhelm Radloff’un Opıt Slovarya Tyurkskih
Nareçiy8 adlı eserindeki Altay lehçesine ait kelimelerin Türkiye Türkçesine çevrilip
ses bilgisi açısından incelenmesi ve karşılaştırmalı sözlüğünün hazırlanması oluşturmaktadır.
2. Amaç
Çalışma hazırlanırken beş amaca odaklanılmıştır. Bu amaçlar şu şekildedir: I) Açıklama kısımları Rusça ve Almanca olan OSTN’deki Altay lehçesi ve ağızlarına ait kelimeleri örnekleriyle birlikte Türkiye Türkçesine çevirmek.
II) OSTN’deki Altay lehçesine ait kelimeleri Eski Türkçe ile karşılaştırıp Eski Türkçe ile ne kadar benzerlik olduğunu, Eski Türkçe ile OSTN’deki Altay lehçesi arasındaki ses değişiklerini belirlemek9
.
III) OSTN’deki Altay lehçesi ağızları arasında ses farklılıklarını eş zamanlı inceleyip 19. yüzyılın sonlarındaki Altay ağızlarının fonetik farklılıklarını ortaya koymak.
IV) OSTN’deki Altay lehçesine ait kelimelerin Çağdaş Altay lehçesi ve ağızlarındaki kullanım durumunu ve geçirdiği ses değişikliklerini tespit etmek.
V) Çalışmanın nihai amacı OSTN’yi esas alarak Altay lehçesinin karşılaştırmalı sözlüğünü hazırlamaktır.
3. Yöntem
3.1. Ses Bilgisi Bölümünde Uygulanan Yöntem
Ses bilgisinin birinci bölümünde OSTN’deki Altay lehçesinde ait kelimelerde kullanılan sesler tanıtılmış ve ses uyumları hakkında bilgi verilmiştir. Sesler tanıtılırken Radloff’un OSTN’nin ön söz kısmında seslerle ilgili yaptığı açıklamalar
8
Bu eser için bundan sonra OSTN kısaltması kullanılacaktır.
9
Altay lehçesinin Eski Türkçe ile karşılaştırılması hususunda daha önceki yıllarda bazı çalışmalar yapılmıştır. Figen Güner Dilek, Orhon Türkçesi ile Çağdaş Altay lehçesinin söz varlığını karşılaştırmıştır. Güner Dilek ilgili yazısında, Orhon Türkçesindeki 595 kelimenin Altay edebî dilindeki durumunu incelemiş ve %70 ortaklık tespit etmiştir (1997).
Bir başka çalışmada Şima Doğan, yüksek lisans tezi olarak Altayca-Türkçe Sözlük’ten (Hazırlayan: Emine Gürsoy Naskali-Muvaffak Duranlı) hareketle Eski Türkçe ile Altay Türkçesini ses bilgisi açısından karşılaştırmıştır (2013).
esas alınmıştır. Ancak bazı sesler için o açıklamaların yetmediği görülmüştür. Bu durumda Radloff’un diğer eserlerine (Proben’in birinci cildi ve Phonetik der
Nördlichen Türk Sprachen) başvurulmuştur.
Ses bilgisinin ikinci bölümünde OSTN’deki Altay lehçesine ait kelimelerle Eski Türkçe arasında görülen ses değişiklikleri açıklanmıştır. Bu bölümde karşılaştırma sadece madde başları esas alınarak yapılmıştır. Örnek cümlelerdeki ses değişikliklerine değinilmemiştir.
Ses bilgisinin üçüncü bölümünde, OSTN’deki Altay Türkçesi ağızlarının farkları üzerine durulmuştur. Bu bölüm eş zamanlı bir inceleme olduğu için değişim yerine nöbetleşme terimi, işaret olarak da “ ~ ” tercih edilmiştir. Yine ses bilgisinin üçüncü bölümünde OSTN’deki Altay lehçesi ağızları, Çağdaş Altay ağızlarıyla karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırmada OSTN’deki Kuzey Altay ağızları ile Çağdaş Kuzey ağızları kendi içinde, Güney ağızları da kendi içinde değerlendirilmek suretiyle bir sınırlama yoluna gidilmiştir. Aksi takdirde her iki dönem arasında genel bir karşılaştırma yapılmış olsaydı hem bir önceki bölümdeki tespitlerin büyük bir bölümü tekrar edecek hem de Kuzey ve Güney ağızlarının fonetik temayülleri farklı olduğu için doğru sonuçlara ulaşılamayacaktı.
Ses bilgisi bölümünde açıklamalar örneklendirilirken şu esaslar dikkate alınmıştır:
a) Verilen örnek, madde başı ise karşılaştırmalı sözlük bölümünde alfabetik sıraya uygun verildiği için herhangi bir sayfa numarası verilmemiştir.
b) Verilen örnek, madde içinde örnek cümlelerden seçilmişse o cümlenin OSTN’de geçtiği cilt ve sayfa numarası (II/235) gösterilmiştir.
c) Ses bilgisinin birinci bölümünde seslerle ilgili açıklanan özellik OSTN’deki Altay ağızlarında bir ayrım oluşturmuyorsa verilen örneğin hangi ağızda kullanıldığı belirtilmemiştir. Eğer bir ayrım oluyorsa farklılığın olduğu ağızın parantez içinde kısaltması verilmiştir. Misal olarak /a/ sesi OSTN’deki bütün ağızlarda ortak özellik gösterdiği için bu sesin kullanımına örnek verilirken alınan örneklerin hangi ağızda kullanıldığı belirtilmemiştir. Dudak uyumu bölümünde /ü/’den sonra gelen /e/’nin yuvarlaklaşması özelliği anlatılırken Altay Kiji ağzına has bir özellik olduğu için Altay Kiji ağzı belirtilmiştir.
Ses bilgisinin diğer bölümlerinde verilen örneklerde OSTN’deki ağızlar gösterilmiştir.
3.1. Karşılaştırmalı Sözlük Bölümünde Uygulanan Yöntem
Karşılaştırmalı sözlük bölümü; 2003 yılında Ufuk Deniz Aşcı’nın OSTN’deki
Kazak ve Kırgız lehçeleri üzerine hazırladığı; yine aynı yıl Mustafa Toker’in de Tatar lehçesi üzerine hazırladığı doktora tezlerinde uygulanan yöntem örnek alınarak aşağıdaki esaslara göre hazırlanmıştır.
I) Sözlük üç sütun hâlinde oluşturulmuştur. Birinci (en soldaki) sütunda OSTN’deki madde başlarının çeviri yazıya aktarılmış şekilleri verilmiştir. Yine birinci sütunda madde başının hemen altında OSTN’deki cilt numarası ve sayfa numarası verilmiştir. Roma rakamları cilt numarasını, normal sayılar da sayfa numarasını göstermektedir.
II) İkinci sütunda madde başının kullanıldığı Altay ağızlarının kısaltmaları verilmiştir.
III) Üçüncü (en sağdaki) sütun bir satırda üç bölüme ayrılmıştır.
IV) Üçüncü sütunun birinci bölümünün en başında Radloff tarafından verilen morfolojik tahliller bulunmaktadır. OSTN’de, morfolojik tahlillerde hem isim hem fiillerde “ + ” kullanılmıştır. Bu çalışmada ise isimlerde “ + ”, fiillerde “ - " kullanılmıştır. Yine bu bölümün en başında alıntı kelimelerin kaynak dilleri ve orijinal şekillleri gösterilmiştir. Moğolcadan alıntı olarak gösterilen kelimeler, Uygur kökenli Moğol alfabesiyle verildiği için bu kelimelerin orijinal şekilleri okunamamıştır.
V) Üçüncü sütunun ilk bölümünde, morfolojik tahlilin altında madde açıklamaları ve örnek cümleler yer almaktadır.
VI) Üçüncü sütunun ikinci (orta kısım) bölümünde madde başlarının Eski Türkçedeki karşılıkları bulunmaktadır. Eski Türkçe için aşağıdaki iki sözlük taranmıştır:
(EDPT) Sir Gerard Clauson (1972). An Etymological Dictionary of
Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford
VII) Üçüncü sütunun üçüncü (en alt) bölümünde OSTN’deki kelimelerin Çağdaş Altay lehçesi ağızlarında karşılıkları bulunmaktadır. Bu bölümde hem Çağdaş Güney hem de Çağdaş Kuzey Altay ağızlarından sözlükler kullanılmıştır. Taranan sözlüklerle ilgili bilgiler şu şekildedir:
Bütün kelimelerin tarandığı Çağdaş Altay ağızları sözlükleri;
(ATS) Emine Gürsoy Naskali – Muvaffak Duranlı (1999). Altayca-Türkçe
Sözlük. Ankara
(TAS) L. T. Ryumina-Sırkaşeva– N. A. Kucigaşeva (2000). Teleüt Ağzı
Sözlüğü
(DÇT) N. A. Baskakov (1966). Dialekt Çernevıḫ Tatar
(Tuba-Kiji)-Grammatiçeskiy Oçerk i Slovar’. Moskva
(DK) N. A. Baskakov (1972). Dialekt Kumandintsev
(Kumandı-Kiji)-Grammatiçeskiy Oçerk, Tekstı, Perevodı i Slovar’. Moskva
(DLTÇ) N. A. Baskakov (1985). Dialekt Lebedinskiḫ Tatar-Çalkantsev
(Kuu-Kiji)-Grammatiçeskiy Oçerk, Tekstı, Perevodı, Slovar’. Moskva
Bulunamayan kelimelerin tarandığı Çağdaş Altay ağızları sözlükleri;
(ARSL) A. E. Çumakayev- N. V. Ekeyev - A. H. Mayzina– K. K. Piyantinova - N. N. Tıdıkova - E. V. Tyunteşeva (2018). Altaysko-Russkiy Slovar’. Gorno-Altaysk: S. S. Surazakova.
(ARS) O. N. Balakina –V. C. Dedeyeva (2015). Altaysko-Russkiy Slovar’. Gorno-Altaysk
(KRS) M. B. Petruşova – L. M. Tukmaçev (1995). Kumandinsko-Russkiy
Slovar’. Biysk
N. A. Cayım - A.T. Tıbıkova - L. N. Tıbıkova ve N. N. Tıdıkova (2004). Altay
Tildiŋ Tündük Dialektteriniŋ Temalar Aayınça Sözligi. Gorno Altaysk
(GSATA) Figen Güner Dilek (2015). Güney Sibirya Altay Türkçesi
Tablo 1: Karşılaştırmalı sözlüğün kuruluş düzeni Çeviri yazıya aktarılmış madde başı Cilt no/sayfa no Kullanıldığı Altay Ağızları
<morfolojik tahlil / kaynak dil
Madde açıklamaları ve örnek cümleler 1.
2.
Eski Türkçe karşılıklar
Çağdaş Altay ağızlarındaki karşılıklar
üçǚnçǐ I/1874 Tel. Alt. <üç+n+çǐ Üçüncü. üçünç “Üçüncü.” (EDPT, 29) üçünç~üçünçi~üçünçü “Üçüncü.” (DTS, 660) üçinçi “Üçüncü.” (ATS, 196; TAS, 126) üçinçi∼üçünçi “Üçüncü.” (DK, 264)
üçince∼üçinci∼üçinci∼üçünci∼üşünji∼üjinçi∼üjinji “Üçüncü.” (DLTÇ, 219)
üçünçi “Üçüncü.” (DÇT, 163)
VIII) Türkiye Türkçesine tercüme edilen sözlüklerde (Altayca-Türkçe Sözlük ve Teleüt Ağzı Sözlüğü) bazı hatalar tespit edilmiştir. Bu hatalar, sözlüklerin orijinalleriyle karşılaştırılarak düzeltilmeye çalışılmıştır. Yapılan düzeltmeler dipnotlarda gösterilmiştir.
IX) OSTN’de madde başlarında bazen sayıları dokuz ona yaklaşan eş sesli kelimeler bulunmaktadır. Bu kelimeler sağ üstlerine bir sayı verilmek suretiyle birbirlerinden ayrılmıştır. Karşılaştımalı sözlük bölümünde Altay lehçesine ait eş sesli kelimeler OSTN’de verilen numaraya göre değil tarafımızdan verilen yeni numara ile birbirlerinden ayrılmıştır. Verilen numara madde başının hemen önüne Roma rakamıyla yazılmıştır.
1. BÖLÜM
FRIEDRICH WILHELM RADLOFF’UN HAYATI VE ESERLERİ 10
1.1. Hayatı
Rus Türkolog Friedrich Wilhelm Radloff (Rusçada Vasiliy Vasil’yeviç Radlov) 17 Ocak 1837 tarihinde Berlin’de doğmuştur. İlk ve orta öğrenimini Berlin’de tamamladıktan sonra 1854 yılında Berlin Üniversitesi Felsefe Fakültesi’ne kaydolmuştur.
Üniversite yıllarının başında felsefe ve ilahiyat eğitimi almak istemiş, ancak kısa bir süre sonra fikrini değiştirerek filoloji alanında çalışmaya karar vermiştir. Öğrenim hayatının büyük bir kısmı Berlin’de geçmiştir. İki dönem Halle’de okumuş ve 1858 yılında Jena’da doktorasını tamamlayarak felsefe doktoru unvanını almıştır.
Radloff, Wilhelm Schott’un etkisiyle doğu dillerine özel ilgi duymaya başlamış, çalışma sahası olarak da Orta Asya ve Sibirya’nın az tanınmış dillerini seçmiştir. Bu doğrultuda Rusça, Türkçe, Moğolca, Mançuca ve Çince öğrenmiştir. Aynı zamanda İbranice, Arapça ve Farsça dersler almıştır.
Doğu dilleri alanında başlangıçta Mançu-Tunguz dillerini çalışmayı düşünmüştür. Ancak görevi gereği Batı Sibirya’ya yerleşince, Rusya’nın Türkistan ve Sibirya üzerine yayılmacı politikaları doğrultusunda, çalışmalarını Türk boylarının dil, tarih, folklor ve etnografyası üzerine yoğunlaştırmıştır.
1858 yazında hocası W. Schott’un tavsiye mektubuyla S. Petersburg’a giden Radloff, kısa sürede Petersburg’daki bilimsel çevrelerin takdirini kazanmıştır. Orada geçimini sağlamak için bir yıl kadar Almanca, İtalyanca ve Latince dersleri vermiş,
10
Bu bölümün hazırlanmasında aşağıdaki kaynaklardan yararlanılmıştır:
Ahmet Temir (1991). Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri, Hayatı-İlmî Kişiliği-Eserleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Osman F. Sertkaya, (1988). “Eski Türkçe (Göktürkçe ve Uygurca) Araştırıcısı olarak Wilhelm Radloff”, Türk Dili. S. 444: 303-317.
Zeynep Korkmaz (1988). “Friedrich Wilhelm Radloff’un Orta Türkçe Üzerindeki Çalışmaları”,
Türk Dili. S. 444: 318-328.
Nuri Yüce (1988). “Friedrich Wilhelm Radloff’un Derlemeleri”. Türk Dili. S. 444: 329-335. Hasan Eren, “Wilhelm Radloff ve Türk Diyalektleri Sözlüğü”, Türk Dili, cilt LVI, sayı:444, Ankara, Aralık 1988, s.336-354.
Ferit Yusupoviç Yusupov (2014). “Rusya Türkolojisinin Kurucusu - V. V. Radlov”. (Çeviren: Fatih Ekici). Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. S 52: 291-311. Ercan Alkaya (2017). “Friedrich Wilhelm Radloff”. Türk Diline Gönül Verenler Yabancı
bu süre zarfında Rusçasını da iyice geliştirmiştir. Aynı yıl üniversite sınavına girerek lise öğretmeni olmaya hak kazanmıştır.
1859 yılı Mayıs ayında Altay bölgesinde Barnaul’da bulunan Madencilik Yüksekokuluna Latince öğretmeni olarak atanmıştır. Radloff’un Barnaul’daki bu görevi kabul etmesinin ana nedeni o zamana kadar çok fazla bilinmeyen ve çalışma alanı olarak bakir bir bölge olan Sibirya’da araştırma yapma fırsatı bulmuş olmasıdır. Kendisine, Çarlık Rusya tarafından yıllık 1000 ruble maaş ve yazın yapacağı araştırma gezileri için de 700 ruble ödenek tahsis edilmiştir.
Radloff, 1859 yılında henüz 22 yaşında geldiği Altay bölgesinde 12 yıl kalmıştır. Kışları öğretmenlik yapmış, yazları da Sibirya ve Türkistan’daki Türk boylarına araştırma gezileri düzenlemiştir. İlkini 1860, sonuncusunu da 1870 yılında olmak üzere toplam on seyahate çıkmıştır. 1864 yılında kesilen ödeneği yenilemek için Petersburg’a gitmek zorunda kaldığı için o yaz gezilerine ara vermiştir. Gezdiği bölgelerle ilgili geniş kapsamlı dil, folklor, tarih ve etnografya malzemesi toplamıştır.
1859 yılında Tomsk valisi Ozerskiy’in aracılığıyla Altay Türk’ü Yakob’la tanışmış ve bir yıl boyunca kendisiyle birlikte yaşayan Yakob’dan Altay lehçesi dersleri alıp Altay lehçesini iyice öğrenmiş ve ilerde yapacağı geziler için büyük avantaj elde etmiştir.
1860-1863 yıllarında Altay, Soyon, Kazak-Kırgız, İli ve Abakan bölgelerine gitmiş ve 1865-1867 yılları arasında yine Altaylar ve Batı Sibirya bölgesini gezmiştir. 1868’de Yedisu ve Semerkand, 1869’da İli vadisi bölgelerini dolaşmıştır. 1870 yılında son gezisini yine Altaylara ve Kobdo’ya kadar olan Çin hâkimiyetindeki bölgelere düzenlemiştir.
Radloff, 1871 yılında Petersburg’a gitmek üzere Barnaul’dan ayrılmış ve yol üzerinde Kazan’a uğramış, burada birkaç gün N. A. İlmiskiy’in evinde kalmıştır. İlminskiy onu, Kazan maarif müdürü Şestakov ile tanıştırmıştır. Şestakov, Radloff’a İdil boyu Müslüman okulları müfettişliği görevini teklif etmiş, Radloff da bu görevi kabul edip 1872 yılında Kazan Maarif Bölgesi Tatar Başkurt ve Kazak Okulları
1884 yılında Petersburg İlimler Akademisinin Tarih-Filoloji bölümüne asli üye olarak seçilen Radloff, Kazan’daki görevini bırakarak Petersburg’a yerleşmiştir. Petersburg’a yerleşince bütün zamanını bilimsel çalışmalara ayırmış ve 1860 yılından itibaren toplayıp tasnif ettiği malzemeleri değerlendirip yayına hazırlama imkânına sahip olmuştur. Bir taraftan da araştırma gezilerine devam etmiştir. 1886’da Kırım Türklerini, 1887’de Batı Karaylarını ziyaret etmiştir. 1891’de Petersburg İlimler Akademisi tarafından kurulan ve başkanı bulunduğu bir heyetle henüz çözümlenemeyen yazıtları incelemek üzere Orhon bölgesine gitmiştir.
Radloff, bu tarihlerden itibaren çeşitli araştırma kuruluşlarında üyelik ve başkanlık yapmış, bazı müze müdürlüğü görevlerinde bulunmuştur. 12 Mayıs 1918 tarihinde Petersburg’da ölmüştür. Petersburg’da, 34 yıl (1884-1918) boyunca 100’e yakın eser yayımlayarak ilmî açıdan oldukça verimli dönem yaşamıştır.
Ömrünün 60 yılını Türklük bilimine adayan Radloff, bugün bile aşılamayan ölümsüz eserler bırakmıştır. Bu eserlerin yanı sıra Türklük bilimine yine ölümsüz eserler kazandıran N. F. Katanov, P. M. Melioranskiy, S. E. Malov, A. N. Samoyloviç, B. Y. Vladimirtsov ve A. D. Rudnev gibi büyük Türkologların yetişmesini sağlamıştır.
1.2. Eserleri
Radloff’un Türklük bilimi ile ilgili çalışmaları 1859’da Barnaul’a varmasıyla başlamış ve 1918 yılına kadar devam etmiştir. Çalışma hayatı çalıştığı yer bakımından üç döneme ayrılabilir. Birincisi Barnaul yılları (1859-1871), ikincisi Kazan yılları (1872-1884) ve üçüncüsü Petersburg yılları (1884-1918). Bu üç döneme yüz elliye yakın eser11
sığdırmıştır.
Radloff, Barnaul yıllarında genellikle derleme ve derlenen malzemelerin tasnifiyle uğraşmıştır. Proben (Örnekler) adıyla meşhur olan derlemelerinin ilk 3 cildini bu dönemde hazırlamıştır.
11
Sayıları önemli bir yekûn tutan çalışmaları genel olarak dört grupta değerlendirilmiştir: 1. Derlemeler (Proben)
2. Sözlük (Wörterbuch)
3. Karşılaştırmalı Gramer (Vergleichende Grammatik) 4. Seyahatnameler ve Gezi ve Raporları (Temir, 1991).
Kazan yıllarında müfettişlik görevinde olduğu için genellikle okul idaresi, ders kitapları vb. pedagoji meseleleriyle ilgilendiği için bilimsel çalışmalara fazla zaman ayıramamıştır. Yine de bu dönemde, Bilik (Kazan Türkçesinde okuma kitabı),
Grammatika Russkogo Yazıka (Rus Dili Grameri), Uçebnik Nemetskogo Yazıka
(Almanca Ders Kitabı), Proben (4. cilt) ve Phonetik der Nördlichen Türk Sprachen gibi önemli çalışmaları yayımlayarak bilimsel çalışmalardan geri kalmadığını göstermiştir.
Radloff 1884 yılında Rus Bilimler Akademisi üyeliğine seçilince Petersburg yılları başlamıştır. Bu dönemde zamanının büyük bir kısmını bilimsel çalışmalara ayırabildiği için onun en verimli yılları olmuştur. Meşhur sözlüğü Opıt Slovarya
Tyurkskih Nareçiy’i, derlemelerinin (Proben’in) V-VII. ciltlerini, gezi notlarının
olduğu Aus Sibirien (Sibirya’dan)’i, Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemiyle ilgili önemli çalışmalarını Petersburg’da yayımlamıştır.
Türkiye’de Radloff’la ilgili en kapsamlı çalışmanın sahibi olan Ahmet Temir’in Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri adlı çalışmasından Radloff’un bütün eserleriyle ilgili bilgilere ulaşılabilir. Bu sebeple söz konusu eserlerle ilgili tekrar uzun uzun bilgiler vermek lüzumlu görülmemiştir. Bu çalışmada sadece Altay lehçesinin ilgili olduğu eserlere değinilmiştir.
1.2.1. Proben
Radloff 1860-1870 (1864 hariç) yılları arasında Sibirya ve Türkistan’dan; 1886 ve 1887 yıllarında Kırım ve Karay Türklerinden yaptığı derlemeleri 1866-1907 arasında 18 cilt (10 cilt metin, 8 cilt tercüme) hâlinde yayımlamıştır (Temir, 1991: 77).
Eserin ilk dört cildi Proben der Volkslitteratur der türkischen Stämme
Süd-Sibiriens (Güney Sibirya Türk Boylarının Halk Edebiyatı Örnekleri), V-VII. ciltler
arası Proben der Volkslitteratur der nördlichen türkischen Stämme (Kuzey Türk Boylarının Halk Edebiyatı Örnekleri) ve VIII-X. ciltler arası Proben der
Volkslitteratur der türkischen Stämme (Türk Boylarının Halk Edebiyatı Örnekleri)
adıyla12yayımlanmıştır (Yüce, 1988: 330).
12
Bütün ciltlerin kapağında Rusça ve Almanca adlar bir arada kullanılmıştır. Eserin Almanca adı yaygın olduğu için burada da Almanca adlar tercih edilmiştir.
Proben’in sadece ilk yedi cildi Radloff’un derlemelerinden oluşmaktadır. VIII. cilt Ignaz Kúnos, IX. cilt Katanov ve X. cilt V. Moşkov tarafından derlenip hazırlanmış ve yayımı Radloff tarafından yapılmıştır. İlk altı cilt Almancaya çevrilmiş ve metinlerle aynı anda basılmıştır. VII ve VIII. ciltlerin çevirileri yoktur. IX ve X. ciltler ise Rusçaya çevrilmiştir (Yüce,1988: 330).
Toplam on ciltten oluşan Proben’in birinci cildinde Altay lehçesi ağızlarıyla ilgili metinler bulunmaktadır. Metinlerin ağızlara göre dağılımı aşağıdaki gibidir:
1. Güney Altay ağızları: Radloff Altay ve Teleüt ağızları arasında bir ayrım görmediğini belirterek bu ağızlara ait metinleri bir arada vermiştir. Eserdeki toplam 410 sayfa metnin 238 sayfasını Altay ve Teleüt ağızlarına ayırmıştır. Tölöslere ait ise sadece bir sayfa metin vardır (Radloff, 1866: V-VII).
Radloff, Proben’in I. cildinin ön sözünde Altay ve Teleüt ağızlarının Eski Türkçenin özelliklerini en saf bir şekilde koruduğu için bu iki ağzı diğer ağızlar için bir çıkış noktası olarak kabul ettiğini belirtmiştir. Ayrıca her iki ağzın birbiriyle kaynaşmakta olduğunu, Altay misyonundaki Teleütlerin Altay ağzı ile Teleüt ağzı arasında ortak bir dil kullandıklarını söylemiştir (Temir, 1991: 77-78).
2. Kuzey Altay ağızları: Kuzey Altay ağızlarından Tuba (Yış Kiji) ve Lebed (Şalgandı Kiji) ağzına ait yaklaşık 70 sayfa metin vardır (Radloff, 1866: VII).
Proben’in birinci cildinde 100 sayfalık metin günümüzde Altay ağızlarına dâhil edilmeyen Şor ve Soyon (Tuva) ağızlarına aittir.
Proben’in ilk altı cildi 1999 yılında Arzu Ekinci, Hasan Yıldız ve Yasemin
Kaya tarafından Almanca yayından Türklerin Kökleri Dilleri ve Halk Edebiyatı adıyla Türkiye Türkçesine çevrilmiştir. Birinci cildin çevirisi Arzu Ekinci ve Yasemin Ünlü tarafından yapılmıştır.
Ayrıca birinci ciltteki Altay lehçesi metinlerinin bir kısmı üzerine Maksat Rahatbekov tarafından 2016 yılında yüksek lisans tezi hazırlanmıştır. Rahatbekov bu çalışmasında incelediği metinleri Türkiye Türkçesine aktarmış, kısa ses bilgisi hazırlamış ve gramatikal dizin yapmıştır.
1.2.2. Aus Sibirien
Radloff’un bu eseri 1860-1871 yılları arasında yaptığı araştırma gezilerinin notlarına dayanmaktadır. 1884 yılında iki cilt hâlinde Almanca olarak yayımlanan eserin 1893’te ikinci baskısı yapılmıştır. Eserin birinci cildinde Altay Türklerinin yaşadığı bölgelere yaptığı gezi günlükleri, Altay Türkleri hakkında genel bilgiler ve Altay Türklerinin inançları, günlük yaşamları, çadırları, giyimleri kuşamları vb. gözlemler bulunmaktadır.
Aşağıya alınan örnekler Radloff’un olumlu olumsuz gözlemlerini göstermesi bakımından oldukça önemlidir.
“Altaylıların, onlarla ilk karşılaşan her medeni insanın gözüne batan üç kusuruna işaret etmiştim. Bunlar tembellik, pislik ve içkiye düşkünlüktür. Altaylı hayatının büyük bir kısmını aşikâr bir şekilde hiçbir şey yapmadan geçirir. Onun tembelliği o kadar büyüktür ki, kendi rahatını temin için parmağını bile kımıldatmak istemez.” (Radloff, C II 1956: 313)
“Altaylı karakterinin iyi tarafları ancak onlar arasında biraz yaşadıktan sonra görülür. Bunlar o kadar çoktur ki, Kuzey Asya'daki Türk halkları arasında, insan kendini en çok Altaylılar arasında rahat hisseder. Namusluluk ve doğruluk, bunlarda diğer komşularıyla ölçülemeyecek derecede üstündür. Hiçbir yurt kilitlenmez, hayvanlar çobansız ve kontrolsüz otlarlar. Onların bu namusluluğuna kendim de çok defa şahit oldum. Bir yurtta unuttuğum para dolu cep çantam, yüzlerce verst13 gittikten sonra arkamdan geldi.” (Radloff, C II 1956: 313)
Aus Sibirien adlı eser Ahmet Temir tarafından 4 cilt hâlinde Sibirya’dan adıyla
Türkiye Türkçesine çevrilmiştir. Çevirinin birinci cildinin ilk bölümü 1954, ikinci bölümü 1956, ikinci cildin ilk bölümü 1956 ve ikinci bölümü 1957’de yayımlanmıştır. 1994 yılında da iki cilt hâlinde ikinci basımı yapılmıştır.
Sibirya’dan adlı eserin, 2006 yılında Erol Kuyma tarafından yüksek lisans tezi olarak açıklamalı kavram dizini hazırlanmıştır. Bu çalışmada eserde geçen kavramlar konularına göre tasnif edilmiş ve kavramların açıklamaları yapılmıştır.
13
1.2.3. Phonetik der nördlichen Türksprachen
Radloff, Türk lehçelerinin karşılaştırmalı gramerini yazmayı düşünmüş, ancak sadece Kuzey Türk lehçelerinin ses bilgisi kısmını yazabilmiştir. Bu sebeple kitabın ana başlığına Vergleichende Grammatik der nördlichen Türksprachen (Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Dil Bilgisi) adını vermiştir.
Kitap iki bölüm hâlinde yayımlanmıştır. Birinci bölüm Phonetik-Vocale (Ses BilgisiÜnlüler) (s. VIIXX+99) olarak 1882’de, ikinci bölüm Phonetik
-Consonanten (Ses Bilgisi-Ünsüzler) (s. XXI-XLV+101-318) olarak 1883 yılında
yayımlanmıştır (Temir, 1991: 111).
Bu çalışmada Kuzey Türk lehçeleri içinde Altay lehçesi ve ağızlarıyla ilgili olarak Güney Altay ağızlarından Asıl Altay ve Teleüt, Kuzey Altay ağızlarından
Lebed ve Tuba ağızlarının genel ses bilgisi özellikleri verilmiştir (Radloff, 1882). 1.2.4. Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy (Versuch Eines Wörterbuches der Türk-Dialecte) 14
1.2.4.1. Genel Bilgiler
Radloff, Türkçe karşılığı Türk Lehçelerinin Sözlük Denemesi15 olan meşhur
sözlüğünü ilk başta gezilerinde işine yarayacak küçük pratik bir sözlük (Leksikon) olarak hazırlamış ve 1863 yılında yayınlanmak üzere Petersburg Bilimler Akademisine sunmuştur. Fakat sonradan Eski Türkçe (Orhon Yazıtları, Uygur Türkçesi, Kutadgu Bilig), Orta Türkçe (Codex Cumanicus), Osmanlı Türkçesi ve Çağatay Türkçesi sözlüklerini tarayıp 1893-1911 yılları arasında altışar yıl arayla dört cilt hâlinde yayımlamıştır (Temir, 1991: 97).
Radloff’un 1863’te tamamladığı taslakla sözlüğün ilk cildinin yayımlanması (1893) arasından tam 29 yıl geçmiştir. Radloff bu gecikmenin nedenini, sözlüğün ön sözünde açıklamıştır. Kendi ifadelerine göre 1859 yılında Barnaul’a geldiği zaman sadece halk edebiyatı ürünlerini kaydetmekle yetinmemiş, aynı zamanda eldeki
14
Bu bölümün hazırlanmasında aşağıdaki kaynaklardan yararlanılmıştır:
Mustafa Toker (2003). “W. Radloff’un ‘Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy’ Adlı Eserinde Geçen Tatar Türkçesine Ait Kelimeler Üzerinde Genel Bir Değerlendirme”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Dergisi, 14: 17-48.
Ufuk Deniz Aşcı (2003). “W. Radloff’un ‘Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy’ Adlı Eserinde Geçen Kazak ve Kırgız Lehçelerine Ait Sesler İle Çağdaş Kazak ve Kırgız Lehçelerindeki Sesler”. Selçuk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 14: 299-360.
15
Radloff, mükemmellik iddiasında bulunmak istemediği için sözlüğe bu adı verdiğini söylemiştir (Temir, 1991: 97-98).
