Balıklarda aşılama teknikleri

Vet.mi.Derg. (200?), 2ı.2:95-)02

BALI KLARDA

AŞıLAMA

TEKNiKLERi*

KürşatKav @1 Osman Erganiş1

Vaccination Techniqucs in Fish

Özet: Sonyıllarda, kültürbalıkçılığında çeşitlibakteriyel ve viralhastalıklara karşı aşıların kullanımıgiderekartmaktadır. Yaygın olarakkullanılan enjeksiyon ve/veya immersiyon (daldırma) aşılar, etkeninin formaldehit ile inaktive edilmesi sonucu elde edilen bakterinaşısından hazırlanmaktadır. Aşılar, özellikle iç sularda ve denizlerde kültürüyapılan ba-Iıklarda problem olan bakteriyel (Vibrio spp. Aeromonas spp, Yersinia spp, Pasteurella spp, Streptococcus spp.) ve viral enfeksiyonlara (Viral Hemorajik Septisemi (VHS), Infeksiyöz Hematopoetik Nekrozis (IHN), Infeksiyöz Pankreatik Nekrozis (IPN), vs)karşı mücadelede etkili birşekilde kullanılmaktadır. Bu derlemede kültürbalıkçılığındaproblem olan enfeksiyonlarakarşı geliştirilen aşılamayöntemleri ilebağışıklık mekanizmaları sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Akuaküıtür, Balık,Aşılamateknikleri.

Summary: In recent years, fish vaccines are heavily used in aquaculture against bacterial and viral infections. In-jection and/or immersion type vaccines that are used commonly are prepared by inactivation of antigen with for-maldehite. Vaccines are used ellectively against bacterial (Vibrio spp. Aeromonas sPP. Yersinia spp, pasteurella spp,

Streptococcus spp.) and viral infections (Viral haemorrhagic septicaemia (VHS), lnfectious Hematopoietic Necrosis (IHN), lnfectious Pancreatic Necrosis (IPN),etc) in aquaculture and sea water. In this rewiev, vaccination techniques and mechanisms of immunization are described in aquaculture.

Key Words: Aquaculture, Fish, VaccinationTechniques.

Giriş

Balıklarda aşılama çalışmaları son 20 yıl içe-risinde ve özellikle alabalıkçiftliklerinde önemli kul-lanım alanı bulmuştur (Gudding ve ark 1999 , Kav 2001 ).

Balıkların çeşitli bakteriyel patojenlere karşı oluşturduğu immün cevap üzerine yapılan ilk ça-lışmalarda; Vibrio anguillarum, Pseudomonas punc-tatave Bacterium salmonicida'ya (Aeromonas sal-monicida) karşı antikor üretme yeteneklerinin olduğu gösterilmiştir.Duff (1942) furunculosizin se-bebi olan B. salmonicada ileyaptığı çalışmada, ba-lıklarda meydana gelen antikorun koruyucu immün cevap oluşturduğunu ilk kez ortaya koymuştur (Evelyn 1997, Gudding ve ark 1999, Vinitnantharat 1999). Balıkların aşılanmasına yönelik tekniklerin yerleşmesi ve etkin bir şekilde kullanılması 1970'li yıllardansonra başlamıştır(Austin ve Austin 1999).

Rutin aşılama tekniklerinin uzun süre kul-lanılmamasının başlıca sebebi 2. Dünya savaşını

mütakip piyasaya çıkarılanyeni antimikrobiyal ajan-ların balık hastalıkajan-larında başarılı ve etkin bir şe­ kilde kullanılmaya başlamasına bağlanmaktadır. Kemoterapi dönemi olarak adlandırılan bu periyot esnasında, balık hastalıklarınınkontrolünde yetersiz de olsa bir başarı elde edilmiştir. Bu dönemde bes-lenmeyle uygulanan antimikrobiyel ajanlardan sülfa grubu ilaçlar. antibiyotikler, nitrofuranlar ve kalomel (merkür) gibi ilaçlar kullanılmakla birlikte formalin, potasyum permanganat, malaşit yeşili, kuatornum amonyum bileşikleri,katyonik herbisitler (Diquat) ve piridilmerkurik asetat gibi dezenfektanlar da

has-tal ı kkontrolündebaşarı'yla kullanılmıştır(Kav 2001). Zamanla, kemotropinin yüksek maliyetli ol-ması, korumasının yetersiz kalması, direncin ge-lişmesi, viral hastalı klara karşı etkisiz olması, çoğu ajanın insan ve çevre sağlığına zararlı olabileceği ve kemoterapotiklerin balıktan atılımı için belli bir süre beklenilmesigerekliliğigibi nedenlerdendolayı aşılamalam karşı ilgi giderek artmıştır (Evelyn 1997).

GelişTarihi: 31.05.2007 @: kav@sekuk.edu.tr

~ Bu derleme Selçuk üniversitesi Araştırma Fonu tarafından desteklenen (BAP 2002/003 nolu) "Gökkuşağı Alabalıklarının 1011-corlıyııchııs nıykiss,\Valbaum 1792)Sırcpıokokkozis iLacıococcusgarvieue)Hasıalığmu Karşı Aşı Çalışmaları"isimlidokıaratezinden öze t l e n m i şt i r .

KAV. ERGANIŞ

Balık aşıları ticari olarak ilk kez Kuzey A

me-rika'da Y. ruckeri taraf ı ndan oluşturulan 'Enistic Redmouth Disease 'tehlikesine karşı kullanılmıştır. Daha sonra salmonbah~ı denizçiftliklerinde V. an-guillarum ve daha az oranda da V. ordafli ta -rafından oluşturulan vibrloslze karşı aşılama ç a-lışmaları nda başarı elde edildi~1 bild irilmiştir. Bu gibi çalışmalar ekono mik açıdan karlı otan di~er deniz ürünlerinde de aşılamaya yönelik ilginin art -masına ve mevcut başarılı seviyeye getinme sini sağtarmştrr (Toranz o ve ark 1997 , Gudding ve ark ı999).

Balıklarda Aşılama Yöntemlerı

Balıklarda aşılama yönt emleri; immersiyon, oral ve enieksiyon olarak 3 ana metod allında top-ranrmşn r (Ellis 1988, Gudding ve ark 1999, Vi -nunantha rat2001, Kav 2005).

Tablo 1. Balıkların immünizasyonunda kullan ılan

yOıı-lemlerinkarşılaştırılması .

Immersiyon Oral Enjeksiyon

Uygulama Kolay Çokkolay Ort.

Stres A,

Yo

k

Ort.

Işçilik Düşük

Y

Ok

Çok

Etki Iyi Ort. Çokıyı

Etki süresi 3·12ay 2-4ay 12-24 ay

imm ersiy o n ile Aşılama

l

mmers

l

y

o

n

:

etkili, güvenli ve kolay uy-gulana bilir bir aşılama yöntemidir.Özellikle lık aşı­ lamalarda tercih edilmekte, küçük boy veya yavru balıklardadahaaz kayba neden olmaktadır(Tatner ve Home 1985. Vinitnanthara t2001, Tütxyıfmaz ve Travoğlu 2002, Kav 2005). Bir çok bakteriyel en -teksiyc na (Yersiniozis, Vibriozis , Furunkü/ozis vs).

karş ı günümüzde sıklıkla kullanılmaktadır. Daha az strese neden olması , maliyetinin düşüklüğü. gü

-venil irliği ve tek seterde bir çok balığ ın aş ı ­ lanabilmesine imkantanımas ı başlıca avantajlarıdır (Austin 1984, Gudding ve ark 1999, Romoren va ark 2002b). Sprev. direk daldıtma. nrcerozrnctık daldı rma ve bas ınçlı su uygulamasından oluşanbu yöntemin, antijen alı m ı ve koruma mekanizmaları kesin olarak bilinm emektedir (Austin 1984, Na-kanishi ve Ototak e 1997 , Gudding ve ark 1999). Hiperozmotik dardumalar tuz,üre veya %2 Bovine Serum Album in (BSA) gibi maddeler içe rdiğinden direkt daldumadan daha zararlı ve stresü ol-maktadır. Ayrıca küçükbalıklariçin hiperozrnottk ve

direkt daldırmalar, büyükbalıklariçin ise sprey aşı­ lar daha ekonomiktir. Bu yöntemleçok sayıda balık daha düşük maliyetle aşılanabilmektedir. DiQer ta -raftan, enjeksiyon ladaha az miktardakiaşı ile daha iyf koruma sağlanılabilmaktedir (Austin 1984, Ellis 1988 , Nakanishi ve Ototaxe 1997, Gudding ve ark 1999).

Antijen atuurmru etkileyen çeşitli faktörler ara -sında; aşı konsantrasyonu, daldırma süresi. bal ı ğ ı n boy utu, stres, pH. su srcakhqı. adjuvant , antijenin suda dağılabilme kapasitest ve tuz kon-santrasyonları say.labilir. Bunların içerisinde antijen konsantrasyonu en önemli taktördür (Nakanishi ve Otctake 1997i Moore ve ark 1998, Romoren ve ark 20020).

Hlperozmcttk daldırma tekniğinde alabalud ar, %2 BSA içeren NaCl ya da ürelisuda

3

dakika ve yine %5.23'lük NaCl solüsy onuna 2 dakika süreyle daldırılır ve sonrasında %2' lik BSA'da 3dakika sü-reyle tutulu r.Bu metod, balıklarda immersiyon me-todunun temelini oluşturmuştur (Nakanishi ve 01

0-take 1997). Antlpa ve ark (1980) Direkt metodile hiperozmotik infiltrasyon tekniQikarşrlaştmldrklann­ da, düşük bakterin düzeylerinde hiperozmotlk aşı· lama tekniğinin daha elkili olduğunu ortaya koy-muşlardır. Bununlabirlikte hiperozrnotlx infiltrasyon metodu bal ıklarda soıun q a ç ve deride hasa ra ve

stres e neden olduQu için birçok aşı direk dalduma

metodu lleuyqutarmraktadrr (Nakanishi ve Ototake 1997, Moore ve ark 1998). Ayrıca banyo. dalduma ve flaş eksposur metodlarının koruyu cu öz

el-liklorinin sprey , direk.'daldırma ve hiperozmolik in-liltrasyon (daldırma) tekniklerine göre daha avan-ıajlı olduQu ortaya konmuştur. Başlıca dezavantaj Ise uygun korumayı sağlayabilecekkonsan trasyo nu elde elmek için kullc:nılacak aşı miktannın be-lirlenmesinin zor olmasıdır. Ancak bu prob lemin de uyguıama süresi uzatı larak aşılabildiği bil -dirilmektedir (Ellis 1988 , Nakanlshi ve Ototake 1997. Moore ve ark 1998). Dilüe edilmiş aşı so -lüsyonlarında zarnarnn uzatılması ile antijen atmımı arasında bir ilişki olduğ u ifade edilmekted ir. Gerek ballQın büyüklüğü ve gerekse daldırma metodu,

yaştandaha önemliIaktönerdir.Bunagörebalıkne kadarbüyükse kon'marnnda okadar uzun olacağı kabul edümektedtr (ElliS 1988, Evelyn 1997. Na-kanishive Ototake 1997,Warr1997).

Antijen alınımında Sad ece taqosttik hücreler değil epitel hücreler de roloynamaktadır. Daldırma aşılamalardan sonra loka t imm üniteyi etkileyen ko-ruma mekanjzmalan üzerine humoral lmmünltenln

ne cerecc katkrda bulunduğu bilinmemektedir (Tho rbum ','0 Jansso.t 1988. Nakanishi ve Ototake

Balık l arda Aş ıl a m a...

Tablo 2. Immersiyonaşılama metotlarınaaitoluşan antikor titrelerive NisbiKoruma Yüzdelerinin(NKY)karşılaştırılması

(Austin1984).

Kullanıl anmetot Bakteri Antikortitresi ·NKY

Oaldırma(30-1 20 sn)

Banyo(aşırıdilueedi lmiş)enaz 1saat

Sprey-Ou ş

Hiperozmotikinfiltrasyon

A.hydrophila A.salmonicida

E.ictaluri E.tarda

V. anguil/arum; V. ordalii Y.ruckeri

V.anguillarum;V.ordalii Pfiesteriapiscicida V.anguillarum; V.ardaIii Y.ruckeri A.salmonicida E.tarda P.piscicida R. salmonirarum 1997,Moore ve ark 1998).

immersi yon Tekniğinde Antijen Alınımını EtkileyenFaktörler

Antijen alınımını etkileyen başlıca faktörler; aşı konsantrasyonu, immersiyon zamanının uzunluğu ,

balığı n büyüklü ğü, stres, aşı süspansiyonunun tuz konsantrasyonu,pH,susıcakl ığ ı , anestezikler, par-tikülveya çözünen antijeninfizikseldurumu ve ad-juvantların kullan ım ıd ı r (Ellis 1988, Nakanishi ve Ototake 1997, Kav 2005). Yüksek dilüsyonlar ve

kısa immersiyonzamanı ileaşı etkinliğindeki düşüş

arası nda bir ilişki vardır. Thune ve Plumb (1984),

immersiyon zamanının uzatıl ması ile hiperozmotik

infiltrasyontekniğinde antijen alın ımının arttığını bi l-dirmektedir. Fender ve Amed (1978), yüksek tuz

konsantrasyonunu telere eden balıklarda zamanın

uzaması ile BSA'n ın al ı n ımının sınırlandığını b

il-dirmişlerdir. Balıkların yeterli düzeyde antijen a la-bilmesi için yüksek konsantrasyonlarda kısa

za-mana,düş ü k konsantrasyonlarda ise uzun zamana

ihtiyaç duyduğ u bildirilmektedir (Nakanishi ve Oto-ıake 1997). Ancak antijen çok fazla dilüe

edil-diğinde balıkların immersiyonda uzun süre

tu-tul mas ı nın önemli bir etkisinin olmadığı da

bildirilmektedir (Tatner ve Horne 1985).

Kon-santrasyon ve immersiyon süresininkombine etkisi

karmaş ı kolupkullanılan antijenintipinebağlı olarak değiş kenlik göstermekted ir(Tatnervo Home 1985).

97

Bağışıklık üzerine etki eden diğer bir önemli

unsur ise suyun sıcaklığıd ır. Yapılan çalışmaların

sonuçları elde edilen bağışıklığın banyo tarzı aşı ­

lamalarda 18 °C'de, 10 °C'ye göre daha güçlü o l-duğunu ortaya koymuştu r (Thorburn ve Jansson

1988). Gökkuşağı alabalı klarında Y. ruckeri'nin 4 °C'deyapılan banyo aşıs ı nda 40 gün boyunca

im-münite gelişmediği bildirilmektedir (Stevenson

1997). Tatner ve Home (1987), gökkuşağ ı ala-balıklarında 18°C'ye göre5°C'de antijenal ın ı mın ın çok düşük olduğunu tespit etmiş lerdi r. Aynı ya

-zarlar, benzerşekildehiperozmotik infiltrasyons on-rası plazma BSA düzeylerinin düşük sıcaklıklarda azaldığı bunun yanında plazma antijen düzeyinin

antijenin plazmaya salınım hızının da etkili olduğu bildirilmektedir.

Tatner ve Hourne (1985), düşü k aşı k on-santrasyonunda hiperozmotikinfiltrasyonun antijen alınımı üzerine etkiliolmad ı ğın ı . çözü n muş olan

an-tijenin bakteri hücre duvarı ndan hazırlanan aşıla ra göre daha iyi sonuç verdiğ in i ortaya koymuştu r.

Ancak çözünmuş antijenin lateks partiküllerle ve

-rilmesi solungaçlardan geçişini kolaylaşt ırmakta ve daha güçlü immüniteoluşmasını sağlamaktadır. A

l-kali solüsyon ve adjuvant kullan ımı da antijen al ı­

nımını arttırırken, anesteziklerin antijen alınımı ü ze-rine bir etkisiolmadığı bildirilmektedir(Nakanishive

KA

v

,ERGAN1Ş

Im me rsıyon Tekniğ ind e Antijenln Gırış Bö l-gesi

Amend ve Fender (1976), balıklarda antilenin esas giriş yerinin yanat çizgi oıcuöunu ve so-lungaçların antijenalımında ikincil derecede rol oy -nad lOın l ilerisürmüşlerdir. Ancak daha sonraki ça-lışmalar. ana giriş yerinin solungaçların

olabileceğini ortaya koymuştur (Smilh 1982). An -tijen al ın ımında rol oynayan birdiOer bölgeise

ba-{ıı rs akl a rdır. Ancak antijen alınımından sorumlu olan primer bölge tam olarak tespit edilememiştir (Nakanishl ve Otolake 1997).Bu belirsizliktemelde üç nedenebağlıdır.

1. Immersiyon immünizasyondan sonrabalıOın vucüt yanal çizgisi. solungaçlar ve ba{ıırsaklardakl antijen konsantrasyonu uzerine yapılmı ş hemen hemenhiçbirçalışmanınolmaması.

2. Direkt Immersiyon ve hiperozmali k In -filtrasyonuygulamalarından sonra antijenalınımının farklı rnekanızmaıanayapılıyor olması,

3. Çözünmuş ve partikül antijenlerin farklı me-kaniamatarlaalınıyor olmasıd ı r (Nakanısht ve Oto-take1997).

Antijen ahnımındahücrelerve dokular

Balıklarda antijen ıransponu ve antijen ahmm

mekanizmaları tam olarak anlaşı lamamasına rağ­

men, aşılama prog ramlarında epidermal yüzeyden ve kastan, aşının uygun geçişinin sağlanmasında antijen seçiminin oldukça önemli olduğu bi -linmektedir (Nakanlshi veOtotake 1997).Balık aşı­

lama programla rı nın etkisini ortaya koymak ama

-cıyla mukustan epidermise kadar olan bölgede antijenlerin nasıl geçtiğinin bilinmesi önemlidir.An -tijenin muhtemelen çözünebilir veya parüküler or -masınabaOll olarakvücudagiriş yolları farklılık gös-terebilir. Partiküler antijenler hücreler tarafından taş ı n ırken,çözünebilirantijenlerhücrelerarası boş­ luklardankana geçmektedir (Nakanlshl veOtotake 19 97 ).

Daldırma aşı uygulamasından sonra serumda antikor belirleyemeyen araştırıcılara (Croy ve Amend 1977, Baba ve ark 1988)karşın spesifik an -tikorbelirleyenaraştırıcılarda (Liewes veark '982) bu lunmaktadır. Ancak sadece ba l ıklar de!:,!il di -{ıertürterde dahi, antikor titresi her zaman h as-talrktan korunma derecesini yansıtmamaktadı r ay· rıca hücresel ba!:'!ışıkh!:'!ın da belirlenmesi gerekir (Ellis 1997, Erganiş ve Orhan 1997). Ayrıca mu-kozal antikarlar da serum antikorları kadar ko-ruyucu olabilmektedir. Daldırmadan sonramukozal immünitenin stimüle edildiOl bildirilmektedir (Na

-kanishi ve Ototake 1997). Immersiyon

uy-gulamalarından sonra antijen al ınımında makrofaja benzeyen hücrelerin rol aldıOı, hana yaln ızca ta-qositlerin de{ıil bir çok epitelyelhücre tipininde an-tijenahnımındarolbelirlenmiştir. Simith (1982),rad· yoaktif olarak Işaretlenmiş partrküüer te immerse edilmiş atabatıklarda bronşiyal hücrelerde antijen tespit etmiştir. Goldes veark(1986), sofunqaçtarda lameller epitel hücrelerinde antijen varlı{ıını ortaya koymuşlardır. Zapata ve ark (1987), parüküler an-lijenleri solungaç kısmında tespit etmişler ve can-yodan hemen sonra solungaç f1amenll erinin üze

-rindeki pavement hücrelerinin içinde

bellrtemlşlerdtr. Aynı araşt ı rıcılar ilk olarak an

-tnenrenn epttelyat hücreler tarafından alındığını ve alınımdasekonder olaraksolungaç taç osiüerininrol oynadı{ıın. belirtmişlerdir.

Deri. humoral veya muközal immün sistem hücreleri kadar savunmada önemlidir (Ellis 1997, ElIls 1999). Zapata ve ark(1987),serumveya mu-kusta anlikor belirleyemed iklerini ve bakteriyel ad-hezyonların deri tarafından inhibe edilebildiğ in! or-taya koymuşfa rdı r. Koruma mekanizmaları ,

patojenin anteksiyon oluşturmadakikabiliyetikadar; lutunması, girişi, canlı kalmasıve canndaçoğalmas ı

gibi

tak

törte

ra

de ba~hdır. Butip patojenlerinilk kar-şılaşlıQı bariyer mukus ve epidermis olup burala rı geçen etken komplement sistem, lektinler. mak· rotajtar. granülositlergibispesifik olmayan humoral velveya hücresel faktörler in oluşturduğu ikinci ba-rlyerle karşılaşacağı belirtilmiştir. Bu faktörler lçe-rislnde en Onemlisl komplement sistem olup, mak· rofajların fagositosizini, lökositlerin göçünü.

antrkenann ürelimini ve patoientenn öldürülmesini arttırmaktadır. Daldırına yöntemi ile aşılamada qe-üşen immünite birkaç aydan daha uzun süre ko-rumasağlamamaldave sercüce spesifikkoruma ile immünolojik hafızanın gelişimi için yelerli

ota-mamaktadır(Nakanishive Ototake 1997).

lrnmerslycn aşılama sonrası im mün cevap mekanizması

Immersiyon aşı lama sonucu patoienlere karş ı

serumda oluşan düşük düzeydeki antikorlar mik· rotilrasyon yöntemiyle belirlenebilmektedir. Ancak koruma düzeyi ile belirlenen titre arasında bir ilişki

tespitedilememiştir(Croy ve Amend 1977,Babave ark 1988).Diğeryandan antikorseviyesi ile koruma arasında bir ilişki olacağım bildiren çalışmalar da mevcuttur (Liewes ve ark 1982, Whiltigton ve ark ,994). Immersiyon yoluile aşılama sonrası gelişen immünitedehumoralbağışıklıQınrolütamolarak ay -dmtatrlamarmş olmakla birlikte lokal hücresel ba-OIŞıkl ı ğın daha önemli olablleceğl bildirilmektedir

8alıkl u rd aA~,lamw..•

(Nakanishi ve Ototake 1997). Balıkların kas ve se-rumlannca antikor tespit edilememesine rağmen, immersiyon yoluyla aşılananların enieksiyon yo-luyla aşrlananıardan daha uzun süre be-ğışıklandıklarını ve derilerine bakteri adheıyonunun

engellendiği bildirilmiştir(Croyve Amend1977).

Vücudun kas ve epidemus tabakası

sa-vunmanın lık hattını oluşturmaktadır. Ikinci hattı Ise hücresel ve nonspesifik humoral sistem oluş­

turmaktadı r. EprOvasyon çalışmalarının birçoğunda

kas ve epidermisin rolü ve savunmadaki önemleri gösterilmesine rağmen (Amend ve Fender 1976, Thune ve Plumb 1984), immersiyo ndan sonra bu koruma mekantzmala nn a dikkat çekilmemiştir. Ancak, immersiyon lle indüklenen bağışıklık sis-teminde mukozal immünitenin rolünün önemlı ve karmaşık olduğu, immersiyon aşılamalar sonrası humoral immü n sistemin genellikle zayıl olarak

uyarı ld ı ğ ı ve serolojik olarak mikrotitrasyon yö

n-temleri ile beürlenemeyecek kadar az antıkor üre -lildiği ortaya konulmuştur (Nakanishi ve Ototake 19 97)..

Enjek sIyon ile Aşılama

Özellikle som balığı vealabalık endüstrilerinde

yoğun olarak kullanı lan bu yöntemle minimum yan

etkiyle optimum koruma sağlanabilmektedir, DiQoer türlerde. bu tip aşı lama tekniğinin uygulanması ge-nellikle koruma süresi yüksek, birim maliyeti düşOk ve pratik olaraktanımlanır (E rganiş 2003).Bu yön -tem ile hem meme lihayvanlarda hem de balıklarda bakteri hücre duvarı, ekzctoksln veya en-dotoksinlerin inaktive edilmesi ile hazırlanan mono ve muüivalan aşı laradjuvantlı veyaadjuvanısız

ota

-rak uygulanabilmek tedir (Erganiş ve ıstanbulluoğ lu

1999, Erg aniş 2003, Kav 2005). Yöntem in uy-gulamasındaki teme l zorluk,balıklar üzerindeotuş­

turduğu stres ve zaman alıcı olmasıdır. Özellikle enieksiverı uygulamaları nda enjeksiyon masası, anestezitankı, otomatikeniektörvebalıkların anes-teziden çıkmasında kullanılacak temiz su kay-nağına ihtiyaç vardır. Bu şekilde uygulama ile bir kişi saatle 1000 - 2000 adet balığı aşı­ layebtlmektedir (Ellis 1988.Ausli nve Austin 1999, vinunantharat2001).

Ora lYönte m ler

Bu yöntemde, özel yöntemlerle [antijen ko-ruyucu taşıyıcılar ::: Antigen Prctecucn vencıe (APV)] hazırlanan aş ı antijenlerinin midenin zararlı etkilerinden korunarakbağ ırsağa ulaşması ve emil-mesisağlanı r(Quentelve Vigneulle 1997).Aşı nor-malde tüm balık gıdaları ile verilebilir (ElIis 1988, Quentel ve Vigneulle 1997). Verilen bu antijenleri

99

bağırsağın son kısımlarındayerleşikolarak bulunan ıntra-epttetyat makrofajlar, GALT (gut-associated tymphold ussue).granülositler gibilntesüna! immün mekanizmalar alabilir yapıdadır (Han ve ark 1988, Quentel ve Vigneulle 1997). Bağırsak mukusu .

satra

ve serumda antikorların belirlenmiş olması

hem mukozal hem de sistemik immuncevabınoral uygulamalardan sonra gelişebildiğini göstermiştir. Midede antilenterin sindiriminin önlemesi için gast-rik sekresyonlannnötral iza syonu,oral adjuvanUarın kullanımı veya antijenlerin özel yöntemlerle

kap-lanması gereklidir (Georgopoulou and vemier

1986, Han ve ark 1988. Quente l ve Vigneulle , 997).

Oral aşı lamal ard a da tOr, yaş, ağırlık ve su sı ­ caklığı önemlidir, Oral aşılar fenol, kloroform, for-mol. perklonk asil gibi kimyasallar ile maxtıve edil-diği gibi, ısıtma veya sonikasyon da kullanılabilir. Oral aşıla r, hazırlanmalarrna bağlı olarak bazı de-zavantajlarasahiptirler;besininhazırlanmasıve de-polama antijenlerdekayba nedenolduğugibiaşının etkisi besin tükelim mik1arına bağlı olduğu için an-tijen dağılımı standardize edilememektedir(Ouentet ve Vigneu lle1997).

Ora l aşı lama sonrası antijen alınımı ve ba -ğışıklık

Ilkoral aşılama denemesi 1942 yılındaDuff

ta

-rafından gerçekleştirilmiştir. Duff, cut-throat trout

(Salmo clarkii) balık türleri üzerinde yaptığ ı ba-ğışıklama çalışmalarında: ktcrotormla maktive edil-miş A. salmonickla (Furunküloz) bakterin aş ısını oral olarakkullanmı şve etkin sonuçlareldeetmiştir (Duff DCS 1942). Bu ilk uygulamadan sonra çeşitli balık patojen baxterlıenne ve özellikle balık ye-tiştiriciliğiiçin çok önemliolan vibriosize sebepolan

V. anguiJJarum, kızılağ ıza sebeb olan Y. tucketive lurunkulozise sebep olan A. salmonicida'ya karş ı oral aşılama çalışmaları yapılmıştır (Joosten ve ark 1997, Ouentel ve Vigneulle 1997). Farklı ça-lışmalardakorum aoranları değişikşekillerde (kabul edilebilir. yetersiz ya da önemsiz olarak) de-ğerlendirilmiştir. Bu durumda çalışma dizaynların ı n farkhlığı ve oral aşıların içeriği temel neden olarak

gösterilmiştir(Ouentel ve Vigneune1997).

Oral aşılama yöntemi ninbaşlıcadezavantajları ise eldeedile~bağışıklığıngenelde diğeruygulama yolları ilekıyaslandığında duşükve dahakısasüreli olması ve çok miktarda antijene ihtiyaç du-yulmasıdrr. Yoğun bakım şartlarından dolayı oral aşılama çok pahalı olmaktad ır (Ellis 1988, Joesten ve ark 1997).

KA

v,

ERGANtŞ

immOnokimyasal bir çalışmada. deniz ve tatlı su

balıklarında baQırsakların ın sekunder segmentinde

mukczat bariyerbulunma s ına raQmen, baQırsa k l

ü-meninden bakterileriabsorbaedilebildiQiortaya

ko-nulmuştur (Oue ntel ve Vigneulle 1997). Me-melilerde olduQu gibiepitelhücreleriarasında direk molekOl geçişi bazı patolojik durumlarda oluş­

maktadır. BallQınbaQırsaQındaçözünrn üş veya par-tikül tarzda bulunan antijenlerin her ikisi de ecneı hücreleri tarafından alınmaktadır. Bunlar baQırsak epitelinde prote inlerin hidrolize edildiQi s ub-ranukleer vakucter sistem! ile plnosttozu ve bazı

tOrlerde eksositozu arttırmaktadır. Bu sebepten aktil prc telnterm oral uyguıamasından sonra mideli ve midesiz te'ecsuarm plazmasında biyolojik aktil protei nler belirlenmiştir (Quentel ve Vigneulle

1997). Balık baQırsaQınlO son kısmının absortil en -terosftıertndekt eneostattk mekanizma meme li hOc-relennkine benzer yapıdadır. DiQeryandan memeli hücrelerindekin in aksine bal ıkların baQırsaQındaki

emici hücreler, yüksek oranda hidro litik aküviteye

sahip çok sayıda lizozom içe rirler (Quentel ve

Vig-neuue 1997).

BaQırsak mukozası üzenncepeyer plaktannda

lenl oid hücrelerve makrctajtar oldukça yoQun ola -rak bulun ur. Bununla birlikte lntestin a! mukozanın

genelindede plazma hücrele rine, granülosillere ve makrolaj lara rasltanılabilir (Newma n1993, Jooste n ve ark 1997, Ouentel ve Vigneulle1997 ).Balıkların

baQırsak tentosıtlermoen makr ofaj aktive eden fak-tör (MAF) sahndlQ. belirlenmiştir (Ouentel ve Vig

-n

eulte

1997). Immönqıooünn taşıyan lenloid

hüc-relerin lamina propriada bulunması B veya plazma hücrelerin buralarda YOOunlaştlQını göstermektedir

(Hart ve anı: 1988, Ouente l ve Vigneulle 1997) .

Peyer praktan ile karşuaştmldığmoa macrotapann

ve lentotthücrelerin akümül asyontan balıklarda

dü-şüktür. Makrctaitar, çeşitli türdeki granülositler, plazma hücreleri ve tenıcsnıer gibi bir çok tenrceıt türü lntestinat mukozada bulunabilir (Hart ve ark 1988.Oue nte rve vıçneusa 1997).

Gökkuşağ ı alabal ı kla rı n bağırsak lökositlerin mukozal epitelden ızolasyonu üzerine yapılan bir

çalışmada, baQı rsak lenlosi t!erinin MAF salglladlQ ı

tespü edi lmiştir. Kan köke nli lökositlerden

sal-gı la nan MAF bu türlerdebulunan özel birT lenrosit ürünüdür(Ouentel ve Vigneulle1997).

Balıklarda bağrrsak boyunca lenfoid hüc -relerinin dağılımında Iarkhhk tespit edilmiştir.

Len-toid hücrelerin dağılımı bağırsakta farklılık q ös-termemes ine karşın Homoout ve Van den berg (1989), bağırsaQın ikinci segmentinde diQer böl -gelere göre dört misli daha fazla makrofa]

be-lirlernişttr. Rombout ve ark (1986), bağırsak seg-mentindeki makrofallarm immü nglobülin pozitif ol -duklarını ve düşük adherens özetltkte olduğunu göstermiştir. Bu özellikleri nden dolayı diQerıentoid

organlanndaki makrofajlara benzemediğinl ve h a-reket yeteneklerinin sınırlı olduQunu bildirmişlerdir.

BaQırsak fagosiUeri, böbrek lökositleri için ke -moatraktıt bir faktö r de salgı lamaklad ı r Ayrıca an -tijen sunum fonksiyonların da olduğu bi l-dirilmektedir. Özellik le lamina prop ria'nm _sıratom granülosum katındakieozin ofilikgranüler hücrelerin (EGCs)yoğun bulunduğuve Aeromonas.Vibrio en-leksiyonlarından sonra parçalanarak sayılarının azaldlOIbildirilmiştir.Makr ofajlaraynı zamanda her-hangibir bakteriye lafliniten invarlığındaserbest ok-sijen radikalleri saıçaaner ve partikülleri sin-direbiliner (O uentet ve Vigne ulla 1997). Bağı rsak makrolajlarının antijen sunan hücre fonksiyonuna sahip olduQu bildinlmektadir (Ellis 1999,Quentelve Vigneulle 1997).Salmorrio baQırsaklarınm genel bir OzelliQ:i olarak lamina proprta üzerinde sıratum comoactumolarak adlandırılan dOzgün konalenbir hat vardır. Burası eozfnoülik granüler tıücrelerle

(EGC) ilişkilidir ve stratum granulozumu oluş­

lurduQu bildirilmek le beraber telecstta nn her bir grubunda sıratum compactum ve stratum gra· nulosum ol mad ı ğı da bildirilme ktedir (Ouentel ve Vigneuf1e 1997).Hart ve ark (198 8), EGe 'lerin me-meliması hücrelerin ekarşılıkgeldiQini,sıratum9ra· nulosum gibi bağırsak katmanlarının balık lürleri içerisinde çok farklılıkqösterdiğmive bazılarında da hiç olmadığını, bunun da türler arasında antijen emilimindeki farklılıklara neden olab ileceQini bil -dirmekledir.

Oralolarak uygulanan aşılamalardan sonra spesifik plazma aglOtininlerinin va rllQımn g ös-terilmesi, baQırsaklardaki antikor salgııayan h

üc-relerde ve böbrekte antikortarıntespit edilmesi,oral uygulanan aşıların sistemik immün cevaba da neden olduğunu göst ermektedir(Hart ve ark1988). Oral aşılamalardasistem ik immü n yamttaplazmali

-zozim aktivitesi, komptement, lökositlerin lagositik aktiviteleri ve nonspesifik sitotoks ik hücre ak-tivttesfndekl artışın neden olduQubildirilmiştir (Ou -entel ve Vigneulla1997).

Lokalintestinal im müncevap

GALna bulunan hücrelerin larklılığı loka ! bir immün Cevabın varlığınıgösterir(Hartve ark1988). ImmOnohistok imyasal metodların kouanmu ile oral ve anal aşı uygulamaları sonrasında , barsak arka

kısmının lümeninden antilenin intestinal epitel h üc-relerininarasından intraepitelyal makrotaltara tran s-portır tespit edilmiştir (Ouente! ve Vigneulle 1997).

H:ı h kl a rd a ,\şı laılli'...

Balıkların memelilerde olduQu gıbi lökal bir immün

sisteme sahip olduğu ve antilentn oral ve anal

uy-guıamasından sonra baQış ıklıksistemininaktive oı­ duQu bildirilmektedir(Quentel ve Vigneulle 1997).

Sistemikimmüncev ap

Oral aşı uygulamalarının ayu, tourbol ve sea

bass'tarla bazen de salmonidierde yeterti düzeyde

korumasağladı!)ı bildirilmiştir(Quentel veVigneuııe 1997). Davidson ve ark (1994) Gökkuşağı ala

-balıklarını arat olarak aşıladıktan sonra baQırsakve böbreklerindeantikor saIgriayanhücrelerinvarlığını. plazma agrütinin antlkorlenrnn yokluQuna raQmen böbreklerinin ön taralında ve dataklarında plak yapan hücrelerinvarllQı bildirmiştir.

Oral aşııamadan sonra serumda antikortann

gOzlenmemesine raQmen, oral olarak immünize

edilmiş ayu, atabank. sea bass ve gOkkuşağl ata -balıklarından elde edilen serum ile pasif lm-mumzasycnun koruyucu etkisi olduğu bil· dirmekled ir(Quentel ve Vigneulle 1997).

Sonuç ve Öneriler

Akuakültürde aşı kullanımının çok geniş bir konuolduQu ve aşı uygulamalar. çalışmalarının ge-lecekte de büyük öneme sahip olacağı gö·

rüımektedir.Günümüzde aşılaryaygınolarak Ame-nka, Japonya, Avrupa ülkeleri, Endonezya ve Taylano'oa kuüarutmaktadrr. Aşıların akuakü!türde sağladlQı faydalar uzun süreli olmakla birlikte,

T

ü

r-kiye'de aşı uygulamaları henüz çok yeni bir

ko-nudur. Ancak bilgi birikiminin artmasına baQlı ota -rak ilgi de giderek artmaktadır. Bakteriyel, viral, paraziter ve mantar entekstyontarma karşı etkili mücadelenin yapılabilmesi, aşıların uygun za-manda, uygun dozda ve uygun şekillerde kullanımı ilesağlanacaktır.

Kayn akl ar

Amend OF al"ld Fender DC (1976) uctexe ol bovine

serum albumin by rainbow lrout from hyperosmatic in-nurasyon . a model for vaccinahng

us

n

(Absıraet).

Sci-erce

.

192,793·794.

Anlipa R, Gould A and Amend DF (1980) Vibrio an· guillarumvaccinahon ol ecekeve salmon Oncorhynchus ner1<a(Walbaum) by direct and hyperosmolic immersion. J FishDis, 3:161- 165.

Ausun B (1984) The future ol bacterial lish vaccıres.

veccoe.

2:249-254.

Ausıin B and Austin DA (1999) Baeterialhsh pathogens disease in larmed and wild Iısh. Second Edilion Elhs Norwoodltd. London.

10 1

Baba T,Imamura J,reawa K and lxeda K (1988) lmmune prctecıcnin carp Cyprinus carpio L allerımmunozatıon wilh Aeromonas hydtophila crude lipopolysaccharide.J Fish Dis,11:237·244.

Croy TR and Amend DF(1977) Immunization of ecekeye

salmon(Oncorhynctıusnerl<a)agaınls vıtınosis using the hyperosmo tic inhltration ıechnique. Aquculture, 12

:317-325.

Davidson GA, Ellis AE and Secombes CJ(1994) A pre-liminary ınvesnçaucn fntcthe phenomenon ol oral to-larence in rainbow ırcct(Oncorhynchus myldsswaıbaum 1792).Fish ShellfishImmunol,4, 159-160.

Duff DCB (1942) The oral ommunization ot trovtagainst 8Bcterium salmonicids_J.Immunoı,44: 87-94.

EUis AE (1988) Fish vaccroaucnAcademic Press. Lon-don.UK.

Ellis AE (1997)tmmuntzatıonwilh bacterialantiçens: Fu-runc uıosisDev Biol Stand,90:107·116.

Ellis AE (1999) lmmunitytobactenainusn.Fish Shellfish Immunol, 9:291·308.

ErganişO(2003)Clostridialvaccinereacncns onsbeep: a smail clinical and microbiological field ewestıçeucn. ·Closlridial enteroıoxaemia and Enıeritis in Farm Ani-mals" Workshap organised by the Univ. ol Liege, Ve-lerinary Faeutly and CEVA.Phylaxla Co, Budapesl on 30-31 May2003.

Erganiş O ve ıstanbulluoğlu E (1999) lmmünoloji, 2.

Baskı, S.Ü. Veteriner FakültesiBasımÜnitesi,KONYA. Erganiş O ve Orhan G (1997) Gumboro Hastalığının Hukum Surduğu ve Farklı Yaş Gruplarında Civciv Bu-lunan Bir Işletmede Uygulanan Aşı Programı Üzerinde Tanışma. Çiltlik Dergisi,Haz,69 - 70.

Evelyn lPT (1997) A Historicat review ol lish va

c-cinology.Dev BiolStand,90:3-12.

Fender OC and Amend DF (1978) Hyperosmatic in-liltrasyon:taetersinlluencing uptake ol bovina serum at-bumin by rainbow trout(sa/mo galfdnari).J Fish Res Bd Can,35, 871·874.

üecrçcccurcu U and Vemier JM (1986) tccet im-munological response in the pesterterintestinal segment ol Ihe rainbow trout alter oral adminisration ol mac-rcrrclecuıes.Dev Comp Immunol,10:529-537.

Goldes SA, Ferguson HW, Daousl PY al"ld Moccia RD (1986) Phagosityıosis ol Ihe inert suspended clay kaolin

by the gil1s ol rainbo ...trcct

sstmo

gairdnerl(Abstracl).J FishDis, 9,147- 152.

Gudding A,Lilfehaug A and Evensen Q (1999) Recenl oe veıccmenıs in lish vaecinology vet Immunol lrn -munopalhol, 72: 20:3-212.

Hart S, WralhmeUAB, HansJEand GraysonTH (t988)

Gol Immunology inFish:A Review.Dev Comp Immunol, 12:453-480.

KAV.ERGANIŞ

.rcceten PHM, Tiemorsma E. Threels A. Caumartin

-Dhieux C and Rambout JHWM (1997) Oral vaccination ol lish against V/brio snguıllsrum using alginale mic·

ropartiCles.

Ftsn Sneunsn

Immuno!,7:471-485.

KavK {2001}Balıklarda aşılama çalışmaları.Doktora

se-mineri.lı.S . U.Sağlık Bdımleri EnstılüsüKONYA.

Kav K (2005) Gökkuşs!)ı Alabahklarlnın (Orıcortıyrıchus

Mykiss. Walbaum 1792) Streptokokkozis (Lactococcus

gar'Viese)Hastalığına Karşı Aşı Çalışmalan. S.Ü.sağlık

8j~m!eriEnstitüsüQokloraTezi.

tlewes EW. Van Cam AH.Voss-maas MG andBootsma R (1982) Preseoce of anligen sensitiıed leukocy1esin

carp (Cyprinus CBrpio L) loüowing bath Unmunization

againsl F/exlbaeter coIumnans. V~ Immunor

Im-munopalhol.3:603-609.

Moore JC,OtoıakeM and Nakanishi T (1998)Particulate

antigen uplake dunng immersion immlM'lisationol fist!:

The enecıveressot prolonged exposure and the roles

ol skin andgıl. FıshShenlish Immunor.8:393-407.

Nakanishi T and Otolake M(1997) Anligen uptake and

wnmuneresponsesenerımmersianvaccinationDev 8K>I

Stand. 90:59--68.

NewmanSG (1993)8aeteria!veccieesforfish.AnnRev Fish Ois. 3:14S-185.

Quentel C and VıgneuJle M (1997) Antigen uptake and

ımmune responses after otal veccıeaucn. Dev Biol

Stand.90:69-78.

Romboul JHWM. Block LJ. lamersCHJ and Egberts

e

(1986) Immunozation of carp (CypMUS carpio) with e

vıbrio anguiııarum baelerium: indiCalionslot a common

mucosal immune system.Dev Comp lmmuncl, 10.

341-

351-Rombout JHWM and Van Den Berg AA (1989) Im

-munoıogiCal importanco ol the second gut segmenl ol

cerp.L. uptake and process ing ol entigens by opithelial ceus and macrophages. J FishBiol,35,13-22.

Romoren K. Beate TJ, Smislad G and Evonson O (2002a) Immorsion delivoryofplasmidDNA i.Asludyol

the potentınls ol chılosan based delivery system in ra

-ınbow Irout (Oncorhynheus mykiSS)Iry. J Conl rol R

o-!ease. 85:203-213.

Romoren K. Beale TJ and e ....ensen O (2002b) Im-mersion delivery ol plasmid DNA Il.A Sludy ol tho po

-tentials ol chııasan basod dolivory system in rainbow

ıroul (Oncomynhcus mykiss)fry.J ControlReloase. 85:

215-225.

Simith PO (1982) Analysis ol hyperosmoıic and bath methods lor lish vaccination:comparision of uplake ol

penccıaıe and non pertcuıate antigens (Abslracl). Dev

Comp Immuno!. 2,181-186.

Stevenson RMW (19971Immunizalion wilh baeterial

an-ligenı: Yersiniasis.Dev.BiOl. Stand, 90:117-124.

Tatner MFand Home MT (1985) The euects of veeere

dılution. Iengıh ol immcrsion time . and eeceter

vee-c:flalions on

ıne prolection levels induced by dırect

im-merskMı vae:cinaliOn of brown lrout , salmo

trvne.

wilh

Yersiniaruckeri(ERM)vaccıne.AQuacultura. 46:11-18.

TatnerMF.AdamaAand leschenW(1987)Arıanalysis ot primary and secondary anltbody resporise in lnıacr

and tyhmectomi,zed

ra

iooaw

trcuı. Salma gairrinen Ak

-hardson, lO human gamma globul'nand Aeromonas

sal-rn<>nic:ida.J.ot Fesh BioI.31: ın-195.

ThorbumMAand Jansson ElK(1988) The effeets ol bo-oster vacdnation and lish sıee on SUMval andantıbody productian lollowflg vibrio inlectian ol baıh-vaccinaıod rainbow lrout. (SalmO ga;rdneri). AQuseullure. 71:

285-291.

Thune AL and Plumb JA (1984) Evaıatıon of

hype-resmete inhıırasyonlor the administration ol antigen to

channe' cernsn (Ieta/urus punc1s/us) (Absıraet) .

AQu-eccnure.36.4-44.

Teraöze AE,Sanlos Y and Bal}8ı J (1997)lmmunization

withbecterıaıant'gens:Vibrio inleetions.Dev BioI Stand.

90:93-105.

Türkyılmaz Sve Tra~ıu Y (2002) Bakleriyal balık

has-talıkla n nda kull a nılan aşılar ve aşılama y6ntemleri.

Pen-dikveteri ne rMikrobiyoloji Dergisi.33:1-2.

Vhittington RJ. Munday BL, Akhlaghi M Aedd8dıf1 Gl and Carson J (1994) Humoral and peritoneal eell

res-ponses ol rainbo w !rool (Oncomynchus myk.iss)lO

over-bumin. Vibrio anguil/srum and Fteund's ccrrcıeıe

ad-Juvant lollowlng inlraperi loneal and balh immunisalion. Flsh ShemImmunol,4:475-488.

vinitnarüharat S (1999)Fish vaccnes.AdvVetMed.41:

539·550.

Vinitnanıhara l S (2001) Immunologieal methods of di

-sease control. Aqualic Anımal HealI Oıvision. AJpharma Ine.103-109.

Warr GW (1997) The adaptıve immune sysıemof flSh.

Dev Biol Stand.90:15-21.

Zapata AG,Torraba M. Alverez F,Anderson OP. Oıxon AW andWısiniewskiM (1987) Eleetron mic:roskopic exa· minalion ol antıgen uptake by salmonid giU cells afıer bath immunizalion wilh abaeterYı J Fish Biol. 31.