Girifl
Kültür varl›klar›, insano¤lunun geçmifli ile ba¤lant› kurmas›n› sa¤layan ve toplumsal haf›zan›n oluflumuna yard›m eden en önemli imgelerdir. 20. yüzy›l bafllar›ndan itibaren Do¤al ve Kültürel Dünya Miras› Varl›klar›n›n korunmas›na yönelik kurallar belirleyen uluslararas› sözleflmeler, öncelikle tek yap› ölçe¤indeki eserlerin korunmas›na iliflkin yaklafl›mlar belirlemifltir. Ancak ilerleyen süreçte koruma olgusuna; tek yap› ölçe¤inden, yap› ve yak›n çevresi ile alan ölçe¤ine giden boyutta ve onu oluflturan somut olmayan de¤erler ba¤lam›nda daha kapsaml› ve bütüncül bak›lmas›n›n gerekti¤i ortaya ç›km›flt›r. Özgünlük, bütünsellik yaklafl›m›n›n yan›nda kültür varl›klar›n›n korunmas›n›n ve
yaflat›lmas›n›n süreklili¤ini sa¤lama gereksinimi do¤rultusunda “Dünya Miras› Alanlar›n›n Yönetimi” kavram› ortaya ç›km›flt›r. Yönetim Plan›; varl›¤›n tan›nmas›, korunmas› ve
sürdürülebilirli¤inin etkin ve kat›l›mc› bir yöntemle sa¤lanmas› amac›yla yap›lmas› gereken ve varl›¤›n Dünya Miras›
Listesi’ne girmesinin de koflulu olan bir gerekliliktir.
Bu çal›flmada, kültürel miras›n korunup süreklili¤inin sa¤lanmas› ba¤lam›nda, Süleymaniye Külliyesi örne¤inde,
külliyeler için bir yönetim plan› oluflturma yaklafl›m› ile yönetim plan›n›n
uygulanmas›n› kolaylaflt›racak, külliyeye özgü bir yönetim modeli gelifltirilmesi hedeflenmifltir.
Dünya Miras› Kavram› ve Yönetim Plan›
Dünya Miras› Alan› olarak kabul gören ve külliye benzeri dini, e¤itim ve sosyal ifllevleri bar›nd›ran yap› topluluklar› için yap›lan yönetim planlar› ile uluslararas› belgeler incelendi¤inde koruma ve yaflatma dengesinin sa¤land›¤› kat›l›mc› yönetim sistemlerinin, bu tür kültür varl›klar› için üstün evrensel de¤erin korunmas› ve artt›r›lmas› için en etkili ve güncel yaklafl›m oldu¤u görülmektedir. ‹nfla edildikleri dönemdeki özelliklerini zamanla yitirmifl olan külliyelerin özgün de¤erlerine kavuflturulmas› ve
korunmalar›n›n süreklili¤inin sa¤lanmas› için bu tür bir yaklafl›mla ele al›nmas›
“korunmas› gereken kültür varl›klar›n›” yap›, yap› toplulu¤u, kültürel doku, kültürel peyzaj alanlar› ve somut olmayan de¤erler fleklinde tan›mlarken, varl›¤›n bütün de¤erleriyle birlikte korunmas›n›n sürekli k›l›nmas›n›n da ancak koruma ve yaflatma iliflkilerinin, varl›k üzerinde söz sahibi olan bütün öznelerle eflgüdümlü olarak yürütülmesiyle mümkün oldu¤unu belirlemifltir. Kültür varl›klar›n›n uzun vadeli korunmas› ihtiyac› koruma amaçl› “yönetim plan›” kavram›n› ortaya ç›karm›flt›r. Farkl› ifllevlerin bir arada bulundu¤u yap› topluluklar› olan külliyelerin bütüncül ve sürekli korunmalar›n›n bugüne kadar mümkün olmad›¤› görülür. Bu nedenle külliyelerin de alan yönetimi anlay›fl›yla bir yönetim plan› kapsam›nda korunmalar› önemlidir.
Süleymaniye Külliyesi, farkl› ifllevlere sahip pek çok birimden oluflan “külliye” ad›n› verdi¤imiz yap› topluluklar›n›n en özgün ve kapsaml› temsilcilerinden biridir. Süleymaniye Külliyesi özelinde, külliyeler ile di¤er kültür varl›klar› için de uygulanabilecek bir yönetim plan› ile yönetim modeli yaklafl›m› gelifltirilmifltir.
Abstract
National and international approaches to “conservation of cultural assets” define these assets as a whole entity consisting of structures, structure clusters, cultural landscape zones and intangible values that complement each other. It has become apparent that in order to sustain a state of conservation for these assets, the relationship between conservation and sustainability must be applied in coordination to all aspects affecting them.
It could be stated that in order to have a long term sustainable approach, the concept of “management plan” aiming primarily conservation should be introduced. The Süleymaniye Külliye (Complex) is a unique and extensive example of Ottoman Complexes which used to serve for several different functions. In this thesis, Süleymaniye Külliye has been chosen as a case study and a management model approach for the külliye (complex) which can also be used for other different cultural assets types has been developed.
Anahtar Kelimeler:
Kültür varl›¤›, Kültür miras›, Süleymaniye Dünya Miras Alan›, Süleymaniye Külliyesi, Kültürel Miras Yönetim Plan›
Keywords:
Cultural Asset, Cultural Heritage, Süleymaniye World Heritage Site, Süleymaniye Complex, Süleymaniye Külliye, Cultural Heritage Management Plan
Külliyesi Örne¤inde Külliyeler
için Bir Yönetim Modeli
Önerisi
Tuna Kan, Demet Binan1
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi
MSGSÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarl›k Programı’nda tamamlanm›fl “‹stanbul Süleymaniye Külliyesi Örne¤inde Külliyeler için Bir Yönetim Modeli” bafll›kl› tezden 10 Nisan 2014 tarihinde oluflurulan bir makaledir. Makale metni 17 Nisan 2014 tarihiyle dergiye ulaflm›fl, 30 Nisan 2014 tar-ihinde bas›m karar› al›nm›flt›r. Makale ile ilgili tart›flmalar 30 Kasım 2014. tarihine kadar dergiye gönderilmelidir.
Doktora Makalesi
1 Prof. Dr. Demet Binan, makalenin türetildi¤i
“‹stanbul Süleymaniye Külliyesi Örne¤inde Külliyeler için Bir Yönetim Modeli” bafll›kl› tezin (Kan 2014) dan›flman›d›r.
Tablo: 1 Külliye Benzeri Dünya Miras› Alanlar›n›n Yönetim Planlar›n›n Yöntem, ‹çerik ve Paydafllar›n› gösterir tablo (Kan 2014).
gerekmektedir.
Kültür varl›klar›n›n korunmas› amac›yla yap›lacak yönetim planlar›n›n içerik ve yaklafl›mlar›na iliflkin ölçütler belirleyen uluslararas› belgeler bulunmaktad›r
(URL-01). Temel kaynak olan Dünya Miras›
Sözleflmesinin Uygulanmas›na Yönelik ‹fllevsel ‹lkeler Rehberi’ne ek olarak, Alman UNESCO komisyonunca haz›rlanan Dünya Miras› Alanlar› için Yönetim Plan› Rehberi, ‹ngiltere ICOMOS’u taraf›ndan haz›rlanan Tarihi Çevrelerin Yönetimi ve IUCN taraf›ndan haz›rlanan Koruma Alanlar› ‹çin Yönetim Rehberi bu konuda baflvuru kaynaklar›d›r
(Kan 2014, 43-44).Bu belgelerde, yönetim
plan› yap›m süreci, plan içeri¤i ve yönetimine iliflkin tavsiyeler verilerek temel prensipler belirlenmifltir.
Dünya Miras› olarak kabul gören kültür varl›klar› çeflitlilik göstermektedir. Tek yap› ya da kentsel ölçekte alanlarla birlikte yap› topluluklar›n›n da Dünya Miras› olarak ele al›nd›¤› görülmektedir. Bu alanlardan, özellikle külliyelerle benzerlik tafl›yan, dini unsuru olan e¤itim ve sosyal ifllevlere sahip yap›
topluluklar›na iliflkin yönetim planlar› incelenmifltir. Bu tür kültür varl›klar›n›n üstün evrensel de¤erinin korunmas› ve artt›r›lmas› için en etkili ve güncel yaklafl›m olan yönetim planlar›n›n içerikleri incelendi¤inde, koruma ve yaflatma dengesinin sa¤land›¤› kat›l›mc› yönetim sistemlerinin öngörüldü¤ü tespit edilmifltir (Tablo 1).
“Ülkemizde, ilk olarak 1973’te yürürlü¤e giren 1710 say›l› “Eski Eser Yasas›”nda belirlenen tan›m ve yaklafl›mlar
sonras›nda, Dünya Miras› Sözleflmesinin 14.04.1982 tarih ve 2658 say›l› kanun ile kabul etmesinin ard›ndan, 1983 y›l›nda ç›kar›lan 2863 say›l› “Kültür ve Tabiat
Varl›klar›n› Koruma Yasas›”nda Sit, Koruma, Korunma Alan›, De¤erlendirme kavramlar› tan›mlanm›fl, 2004 y›l›nda yap›lan de¤iflikliklerle(5226 say›l› yasa)
Kültür Varl›¤›, Ören Yeri, Koruma Amaçl› ‹mar Plan›, Yönetim Alan›, Yönetim Plan›, Ba¤lant› Noktas› tan›mlamalar› da eklenerek kaynak aktar›m› konusunda da yenilikler getirilmifltir”(URL 2).
Alan yönetimi planlama ve uygulama esaslar›n›n belirlendi¤i 26006 Say›l› Resmi Gazete’de yay›nlanan “Alan Yönetimi ile An›t Eser Kurulunun Kurulufl ve Görevleri ile Yönetim Alanlar›n›n Belirlenmesine ‹liflkin Usul ve Esaslar Hakk›nda Yönetmelik”te de Yönetim Plan›n›n haz›rlanma süreci, hedefleri, içeri¤i ve uygulanmas›na iliflkin
yaklafl›mlar tan›mlanm›flt›r (URL 02, 2012).
Tan›m ve De¤erlerin Ortaya Konulmas›, Mevcut Durumunun De¤erlendirilmesi, Yönetim Modeli için, Vizyon Belirleme, Planlama ve Uygulama Yaklafl›mlar›n›n Ortaya Konulmas› bafll›klar› ba¤lam›nda "Süleymaniye Külliyesi Yönetim Plan›" için yaklafl›mlar ele al›nm›flt›r. Söz konusu yaklafl›mlar belirlenirken "Yönetim Plan›na ‹liflkin Uluslararas› Rehberler" ve "Yönetim Plan› Örnekleri" ele al›narak karfl›laflt›rma yap›lm›fl ve Süleymaniye Külliyesi için bir yaklafl›m belirlenmifltir.
Süleymaniye Külliyesi ‹çin Yönetim Plan› Yaklafl›m›
Yönetim plan›nda ele al›nan ilk konu varl›¤›n tan›mlanmas› ve de¤erlerinin ortaya konulmas›d›r. Co¤rafi konumu ve s›n›rlar›n›n etki alan› ile birlikte tan›mlan-mas›, üstün evrensel de¤eri belirleyen nitelikleri, özgünlük ve bütünlük durumu-nun belirlenmesi yaklafl›m›yla ele al›n›r. Tarihi Yar›mada'n›n kuzeyinde, Haliç’e
hakim bir yamaç üzerinde yer alan Süleymaniye Külliyesi, Süleymaniye Dünya Miras› Alan›n›n odak noktas›n› oluflturmaktad›r. Günümüzde ‹stanbul Üniversitesi'nin konumland›¤› Eski Saray arazisinin bir k›sm›na yerleflmifltir
(Kürkçüo¤lu 1962, 27, Cantay 1989, 17, Gyllius 1998, 46, Evliya Çelebi 2013, 1/69).
Tarihi Yar›mada'n›n geçmiflten bugüne en önemli odak noktalar›n›n bulundu¤u tepelerinden ve etraf›ndaki yüksek rak›ml› düzlüklerden birinin tam kenar›na
yerleflmifltir. Külliye, merkezinde cami ve onu çevreleyen yap›lar› ile bir yap› toplu-lu¤u oluflturmaktad›r. Genifl ve duvarlarla çevrili cami, revakl› avlu ve hazire
Resim: 1
Tarihi Yar›mada ve Süleymaniye Dünya Miras› Alan› (‹BB, 2012)
k›s›mlar›n›n etraf›nda Külliye’nin di¤er ögeleri yer almaktad›r. Külliye, 52 hektarl›k bir alana sahip Süleymaniye Dünya Miras› Alan›n›n 6.8 hektarl›k alan› üzerine yerleflmifltir(Resim 1).
Üstün Evrensel De¤er, Özgünlük ve Bütünlük
Süleymaniye Külliyesi, ‹stanbul'da Fatih Külliyesinden sonra yap›lan en kapsaml› iflleve sahip Osmanl› Dönemi yap› toplu-lu¤u olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Külliye yap›ld›¤› dönemden itibaren mimarisi ile oldu¤u kadar temsil etti¤i kültüre iliflkin sosyal ve kültürel de¤erini korumaktad›r. Süleymaniye Külliyesi ve çevresi Tarihi Yar›mada'da yer alan di¤er tarihi alanlarla birlikte UNESCO Dünya Miras› Komitesi taraf›ndan (i) , (ii)ve (iv)ölçütleri
kapsam›nda listeye al›nm›flt›r. Süleymaniye Külliyesi için yap›lacak
özgünlük de¤erlendirmesinde (URL-03,
DMSUY‹‹UR, 2008:88)uygulama rehberinin
belirledi¤i uluslararas› ölçütler kapsam›nda bir inceleme yap›lm›flt›r.
l Biçim-tasar›m: Süleymaniye
Külliyesi'nin mimari kurgusu özgün niteliklerini korumaktad›r. Yap›lar zaman içerisinde, ifllev de¤iflikli¤i nedeniyle baz› mekansal de¤iflikliklere u¤ram›fllarsa da yak›n zamanl›
restorasyon çal›flmalar›, özgün mimari-lerine dönüfltürülmesi yaklafl›m›yla ele al›nmaktad›r.
l Malzeme-yap›: Yap›ld›¤› dönem
itibariyle en kaliteli yap› malzemeleri ve teknikleri kullan›lan külliye yap›lar› bu aç›dan büyük kay›plara
u¤ramam›flt›r.
l Kullan›m: Özgün ifllevleri, dini,
e¤itim, sa¤l›k, sosyal yard›m tesisleri ile dükkanlar olan Külliye’de özgün ifllevlerin bir k›sm› korunmaktad›r. Cami özgün ifllevini sürdürürken, medrese yap›lar› da do¤rudan olmasa
da dolayl› olarak e¤itime hizmet ver-mektedir (Evvel, Sani Medrese, S›byan Mektebi- Kütüphane, Salis Medrese-Üniversite, Rabi Medrese-Sivil Toplum Kuruluflu)Sa¤l›k
birimleri olan T›p Medresesi ve Darü’fl-flifa ise kütüphane olarak ifllev-lendirilmifltir. Yoksullara ve medrese ö¤rencilerine yemek servisi yap›lan imaret yap›s› yine özgün ifllevine yak›n bir uygulamayla restoran olarak iflletilmektedir. Sosyal hizmet veren Tabhane yap›s› ise özgün ifllevinden oldukça farkl› bir kullan›mla ‹stanbul Müftülü¤ü’ne ba¤l› ek hizmet binas› olarak ifllevlendirilmifltir. Özellikle imaret yap›s›nda restoran ifllevi ver-ilmesi s›ras›nda yap›n›n özgün mutfa¤›ndan daha kapsaml› bir mutfak oluflturulmufl, dekorasyon amac›yla yap›lar›n dönemine uygun olmayan ve basit kalemifli uygulamalar›
yap›lm›flt›r.
l Yer-Konum: Külliye yukar›da da
belirtildi¤i gibi co¤rafi aç›dan yüksek rak›ml› bir konumda bulunmakla birlikte, kamusal geliflim projeleri nedeniyle (Taksim-Yenikap› Metro Geçifl Köprüsü)tehdit alt›ndad›r.
l Ruh-Duygular: Külliye’nin infla
edildi¤i dönemden itibaren özellikle dini ifllevinin devaml›l›¤›, temsil etti¤i mimari ve sosyal de¤erlerin toplum hayat›nda kendine sürekli yer bulmas›, Külliye'nin çeflitli sanat eserlerinde ele al›nmas› ve bulundu¤u semte ismini vermesi nedeniyle bu kapsamda özgünlü¤ünü korumaktad›r. Bütünlük, kültürel miras›n tüm nitelik-lerinin tam ve eksiksiz olup olmad›¤›n›n irdelenmesidir (URL-03, DMSUY‹‹UR 2008, 88, Ahunbay 2012:134). Yap›sal kapsamda birden
fazla yap›n›n bir arada bulundu¤u külliye-ler için "bütünlük" ölçütü, yap› toplulu¤unun bütün birimlerinin
mevcu-diyeti ve bütünlü¤ü ve her bir yap› biri-minin kendi içindeki bütünlü¤ünü ifade eder. Süleymaniye Külliyesi’nin vakfiyede belirtilen ancak günümüzde yeri tam olarak tespit edilemeyen baz› k›s›mlar› (do¤udaki medreselerin önünden kuzeye do¤ru devam eden dükkan s›ralar›, T›p Medresesi yak›n›ndaki odalar)bulunmaktad›r. Ancak
ana yap›lar bütünlü¤ünü korumaktad›r.
Külliye'nin Siluet De¤eri
20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren tüm Tarihi Yar›mada'da oldu¤u gibi Külliye ve çevresinde etkili olan yüksek katl› ve yo¤un betonarme yap›laflmalara ra¤men Külliye’nin siluet de¤eri önemini korumaktad›r. Klasik dönem külliye yap›lar› Osmanl› flehircili¤inin bir bilefleni olarak kurgulanm›flt›r. Mimari
biçimleniflleri ve kent içerisindeki konumlar› ile kentin imar› için bafllang›ç noktalar›d›r. Külliyenin inflas›n›n ard›ndan çevresinde bir mahalle dokusu ve sosyal çevre oluflmaktad›r. Külliye yap›lar›, dönemlerinin mimari tasar›m, sanat, zanaat örneklerinin ve yap›m tekni¤inin izlenebildi¤i yap›lard›r.
Külliye Kavram› Ba¤lam›nda Süleymaniye Külliyesi'nin Önemi
‹stanbul Süleymaniye Külliyesi (1550-1557)
mimarisi ve program› bak›m›ndan külliyelerin en geliflmifl örne¤i olarak kabul edilmektedir. Ayn› zamanda ticari amaçl› dükkanlar›n (arasta)bir külliyede
yer ald›¤› ilk yap› da Süleymaniye'dir
(Kuban 1994, 167).Külliye, Fatih
Külliyesi'ndekine benzer bir anlay›flla, büyük bir programla gerçekleflmifltir
(Ahunbay 2011:22).
Osmanl› Devri külliye mimarisinin oluflmas›nda büyük öneme sahip Mimar Sinan döneminde külliye planlamas›n›n, da¤›n›k yap›laflmadan, farkl› geometride
bütüncül planlamaya giden bir geliflim gösterdi¤i kabul edilir(Kuran 1988:169).
Sinan'›n "kalfal›k dönemi" eseri kabul etti¤i Süleymaniye, külliye mimarisi içerisinde bu aç›dan önemli bir
konumdad›r. Süleymaniye Külliyesi, cami ve di¤er yap›lar›yla birlikte çok büyük bir sosyal kurulufltur. Yüksek e¤itim sistemi ile ön plana ç›kan Külliye, ayn› zamanda Darü'fl-flifa, Darü'l-akakir ile birlikte bir sa¤l›k tesisi içermekte ve vakfiyesine göre tek T›p Medresesi'ni de bar›nd›rmaktad›r
(Ahunbay 2011:22, Zorlu 2008:617, Kuran 1988:169, Ünver 1942:205).
Süleymaniye Külliyesi’nin Somut Olmayan De¤erleri
Alan yönetiminin önemli bir konusu olan somut olmayan de¤erlerin ortaya konul-mas›, kültür varl›¤›n›n fiziksel oldu¤u kadar ruhani kimli¤iyle de birlikte yaflat›lmas›n› sa¤lamak aç›s›ndan önem arz etmektedir. 2003 y›l›nda UNESCO taraf›ndan haz›rlanan "Somut Olmayan Kültür Miras›n›n Korunmas›
Sözleflmesi"nde somut olmayan miras›n özellikle belirdi¤i alanlar tan›mlanm›flt›r
(Binan-Cantimur 2009:183).
Süleymaniye Külliye’si yap›ld›¤› dönem-den itibaren maddi varl›¤› ile oldu¤u kadar manevi de¤eriyle de önemli bir yer edin-mifltir. Halifeli¤in Osmanl› hanedan›na geçmesinin ard›ndan yap›lm›fl olan ve ‹slam alemi için önemli bir merkez haline gelen bu külliye, günümüzde baz› ‹slam ülkelerinin hacca gitmeden önce u¤rad›klar› önemli bir durak olma özelli¤ini korumaktad›r. Yap›lar›n uyand›rd›¤› his kadar, vakfiyede üzerinde durulan(yard›mlaflma, e¤itim, tedavi, bar›nma vb.)
manevi de¤erler günümüz insan›n›n dahi dikkatini çeker niteliktedir. Pek çok sanat eserine konu olmufl bu baflyap›t toplumsal
Tablo: 2
Külliyenin tarihsel geliflimi
haf›zada önemli bir yer tutmaktad›r. Külliye’nin yönetim plan›nda ‘somut olmayan de¤er’ konusu plan›n hedefleri aras›nda araflt›r›lmas› ve netlefltirilmesi gereken bir bölümdür. Bu ba¤lamda afla¤›da belirlenen konular›n, yönetim plan›n›n uygulama sürecinde, araflt›r›lmas› ve gelifltirilmesinin sözkonusu olaca¤› göz önünde bulundurulmal›d›r.
l‹nflaat Defterleri
lVak›f Sistemi ve Vakfiye
lE¤itim Sistemi
lSüleymaniye Yazma Eserler
Kütüphanesi
lGeleneksel Sanatlar›n Yaflayan
Örnekleri Olarak Mimari ve Süsleme Ögeleri, Tezyinat, Hat Sanatlar› ve Dekorasyon Elemanlar›
l Edebiyatta Süleymaniye
l Geleneksel Üretim
Süleymaniye Külliyesi'nin Tarihsel Geliflimi
Külliye ve çevresinin mimari biçimlenifli ba¤lam›ndaki tarihsel geliflimi, Külliye'nin yap›m› öncesi ve sonras› yak›n çevresi üzerindeki etkilerinin anlafl›lmas›n› sa¤layarak, önemini ortaya koymaktad›r. Süleymaniye Külliyesi için oluflturulan yönetim plan› yaklafl›m›nda, tarihsel süreçteki de¤iflimler ve geliflimlerin ele al›nmas› Külliye'nin de¤erlerinin özgünlük ve bütünlük ölçütleri kapsam›nda
irdelenmesini sa¤lamak üzere ortaya konulmufltur.
Tarihsel geliflim, kültür varl›¤›n›n infla dönemi ve sonras›ndaki kullan›m süreç-lerini yans›tmas› nedeniyle özgünlük duru-munun de¤erlendirilmesi kullan›labilecek yöntemlerden biridir. Tarihsel geliflim süreci, yap›m aflamas›, yap›m aflamas›ndan günümüze kadarki süreç ve güncel olarak yap›n›n alg›lanmas› aflamas› olarak tan›mlanabilir (Jokilehto-Feilden 1993, 16-17).
“Bu tan›mlama kapsam›nda, Süleymaniye Külliyesi’nin “Tarihsel Geliflimi”
Külliye’nin yak›n çevresinin tarihsel geliflimi, yap›m süreci ve geçirdi¤i müdahaleler kapsam›nda incelenmifl ve tablolaflt›r›lm›flt›r(Tablo 2).
Süleymaniye Külliyesi’nin Fiziksel Yap›s› ve Özgün ‹fllevleri
Külliye'nin mimari ve kültürel de¤eri, külliyeyi oluflturan yap›lar ve özgün ifllev-lerin incelenmesi ile belirlenebilmektedir.
Külliyeyi Oluflturan Yap›lar
Günümüzde Süleymaniye Külliyesi’ni oluflturan yap›lar›n isimleri ve yerleri afla¤›daki resimde ifade edilmifltir (Resim 2).
Süleymaniye Külliyesi’ni oluflturan yap›lar "Süleymaniye Vakfiyesinde" tanımlanmıfltır. Vakfiyede vakfa konu olan "hayrat" yap›larla "vakfedilen" mülkler tan›mlan›r. 1557’de haz›rlanm›fl olan vak-fiyede Darülkurra ile Sultan Süleyman'›n türbesi yer almam›flt›r. Vakfiyede, Eski Saray yak›n›nda (Kürkçüo¤lu 1962, 6);
1. Cami(Kürkçüo¤lu 1962, 26), 2. ‹marethane(‹maret-Tabhane), (Kürkçüo¤lu 1962, 26), 3. Darü'l-hadis (Kürkçüo¤lu 1962, 31), 4. Caminin do¤usunda ve bat›s›nda ikifler medrese
(Kürkçüo¤lu 1962, 32-56),
5. Mekteb (Kürkçüo¤lu 1962, 26),
6. Darü'fl-flifa (Kürkçüo¤lu 1962, 26),
7. Daruhane (T›p Medresesi dahilinde) (Kürkçüo¤lu 1962, 6),
8. T›p Medresesi
(Kürkçüo¤lu 196, 32),
9. Mülaz›m›n hücreleri
(Kürkçüo¤lu 1962, 26), hayrat olarak
ifade edilirken
(Kürkçüo¤lu 1962, 6-7 ve 27),
1. Süleymaniye Hamam›
(Dökmeciler Hamam›),
2. Hamam ve caminin do¤usunda bulunan medreselerin önünde (38 adet)
1-Cami
2- Kanuni Sultan Süleyman Türbesi 3- Hurrem Sultan Türbesi
4- Darülkurra 5-S›byan Mektebi 6-Evvel Medresesi 7-Sâni Medresesi 8- T›p Medresesi 9- Darü'fl-flifa 10- ‹maret 11- Tabhane 12- Sâlis Medresesi 13- Râbi Medresesi 14- Süleymaniye Hamam› 15- Darü’l-hadis Medresesi Resim 2 Süleymaniye Külliyesi’ni oluflturan yapılar (Foto¤raf: Can Binan, 2012)
Resim: 3
Süleymaniye Külliyesi'nin Vakfiyesine Göre Vakfedilen Bölümleri (Kan 2014).
ve karfl›s›ndaki (35 adet)dükkanlar,
3. Hamam yak›n›nda dükkanlar
(18 adet),
4. Su-yolu alt›ndaki dükkanlar
(10 adet),
5. Caminin bat›s›ndaki medreselerin önünde dükkanlar (35 adet-19 birim),
6. Hamam yak›n›nda odalar (günümüzde
mevcut de¤il),
7. Darü’fl-flifa alt›nda ve köflesinde odalar (11 adet),
8. Su yolu üzerinde odalar (20 adet),
9. Harem kap›s› üzerinde odalar
(2 adet) ,
10. T›p Medresesi yak›n›nda odalar
(günümüzde mevcut de¤il), ise vakfedilen
k›s›mlard›r (Kürkçüo¤lu 1962, 6 ve 27), (Resim 3).
Günümüzde bir bölümü halen mevcut olan bu yap›lardan baz›lar›n›n yeri tam olarak tespit edilememektedir. Hamam ile Salis ve Rabi Medreselerin karfl›s›ndaki d›fl avlu
kotunun alt›ndaki dükkanlar mevcuttur
(Resim 3). Medreselerin önünde olanlar›n
ise sadece bir bölümü ayaktad›r.
Darü’fl-flifa alt›ndaki odalar ile cami kap›s›
Tablo: 3
Süleymaniye Külliyesi’ni Oluflturan Yap›lara ait Envanter Föyleri
(Tablolarda Ali Saim Ülgen taraf›ndan haz›rlanan planlar kullan›lm›fl ve yap›lan bu çal›flman›n sonuçlar› planlar üzerine ifllenmifltir) (Kan 2014).
2 Dünya Miras›
Sözleflmesinin Uygulanmas›na Yönelik ‹fllevsel ‹lkeler Rehberi (The Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention), UNESCO üzerindeki odalar tespit edilebilmektedir.
Darü’fl-flifa köflesinde ve T›p Medresesi yak›n›ndaki odalara ait ise herhangi bir iz yoktur.
Külliyenin fiziksel yap›s› incelenirken Ali Saim Ülgen taraf›ndan haz›rlanan projeler-den yararlan›lm›flt›r. Bu kapsamda
Külliye’yi oluflturan yap›lar vakfiyede "tesis edilen" yap›lar kapsam›nda ele al›nmaktad›r. Vakfiyede akar olarak belir-tilen; medreselerin önünde ve alt›nda bulunan dükkanlar, Darü'fl-flifan›n alt›ndaki odalar ve hamam Külliye’nin bütünleyici yap›sal elemanlar›d›r. Zemin kat seviyesindeki yap›lar ve bodrum kat seviyesindeki yap›lar ayr› katmanlarda ifade edilmifltir. Külliyenin fiziksel yap›s› afla¤›da haz›rlanan tabloda incelenmifltir. Külliye’nin her birimi için ayr› bir föy haz›rlanm›fl olan Tabloda, her yap›n›n külliye içerisindeki yeri, yap›m tarihi, mimarisi, özgün ifllevi ve güncel ifllevi ifllenmifltir (Tablo 3). Külliye'nin fiziksel
yap›s› nedeniyle tafl›d›¤› de¤erlerinin anlafl›lmas›n› sa¤layacak bu çal›flmada, üstün evrensel de¤eri tamamlayan, özgünlük ve bütünlük ölçütlerine iliflkin de¤erlendirmeler de yer almaktad›r. Özgünlük de¤erlendirmesi föylerde fiziksel ve ifllevsel anlamda ele al›nm›flt›r. Buna göre fiziksel özgünlük ölçütleri “iyi”, “orta” ve “kötü” olarak tan›mlanm›fl, ifllevsel özgünlük ise; “özgün” ve “özgün de¤il” fleklinde de¤erlendirilmifltir.
Fiziksel özgünlük ölçütleri (URL 01 2012, DMSUY‹‹UR1 2008, 79-86);
• Mimari formunu, tasar›m özelliklerini, malzeme ve yap›m sistemi özelliklerini önemli ölçüde korumufl ise: iyi,
• Mimari formunu, tasar›m özelliklerini, malzeme ve yap›m
sistemi özelliklerini k›smen kaybetmifl ise: orta,
• Mimari formunu, tasar›m özelliklerini, malzeme ve yap›m sistemi özelliklerini önemli ölçüde kaybetmifl ise: kötü olarak belirlenmifltir.
Tablolarda, fiziksel bütünlük
de¤erlendirmesine iliflkin baz› ölçütler belirlenmifltir (Binan 2013, 17, URL-03, DMSUY‹‹UR 2008, 87-95):
• Tafl›y›c› sisteme ulaflmayan küçük malzeme bozulmalar› ve kay›plar›: iyi, • Yap› elemanlar›n›n (pencere, kap›, kat silmesi, saçak silmesi, çörten, baca, ocak, dolap
vs.)bozulmas› ve k›smen yok olmas›,
koruyucu sistem (örtü kaplamas›, duvar örgüsü) deki bozulmalar: orta,
• Tafl›y›c› sistemin (düfley tafl›y›c›, yatay tafl›y›c›, e¤risel örtüler) tafl›y›c›l›k
özelliklerinin azalmas› ya da yok olmas›, genel plan düzeninin ve plan elemanlar›n›n (oda, avlu, merdiven, vs.)
bozulmas›, cephe düzeninin (kat adeti, dolu bofl oran›, kütle etkisi, yüzey etkisi, çat› düzeninin)bozulmas›: kötü olarak
de¤erlendirilmifltir.2
Süleymaniye Külliyesi’nin Özgün Yönetim Sistemi
Geleneksel vak›f sisteminin ürünü olan Süleymaniye Külliyesi, vakfiyesi taraf›ndan belirlenen özgün yönetim sistemiyle, Külliye bünyesinde ve k›rsal bölgelerde bulunan akarlardan elde edilen gelir sayesinde 16. yüzy›ldan 19. yüzy›la kadar korunmufl ve yaflat›lm›flt›r. Bu kapsamda, külliyeler için kendi vakfiyeleri taraf›ndan belirlenen yönetim sistemi, güncel anlamda korunma ve yaflatma süreklili¤inin sa¤lanmas› amac›yla temel kaynak olarak belirlenmifltir (Resim 4).
Süleymaniye Külliyesinin Mevcut Durumu
Külliye’nin özgün de¤erlerinin korun-mas›n›n ard›ndan, de¤erin güncel durumu ve yönetsel sorunlar ele al›nmaktad›r. Bu kapsamda;
•Mevcut fiziksel-ifllevsel durumu, •Korunma durumu,
•Mevcut yönetim yap›s› de¤erlendirilmektedir.
Süleymaniye Külliyesi ba¤lam›nda; Cumhuriyetin ilk y›llar›nda ülkenin genelinde etkili olan ekonomik s›k›nt›lar nedeniyle yap›lar›n bak›ms›z kalmas›, yine bu dönemde mülkiyetin parçalanmas›, yak›n çevredeki sosyal yap›n›n de¤iflmesi, sanayileflmenin desteklenmesi ve bölgede atölyelerin artmas› gibi sorunlar›n ortaya
ç›kt›¤› görülmektedir. Yap›lar›n
günümüzdeki mülkiyet durumu ve yöne-tim sorunlar›n›n incelenmesi, özgün nite-liklerin yaflat›lmas› ve korumada
süreklili¤in sa¤lanmas› kapsam›nda önemlidir.
Mevcut durumun de¤erlendirilmesi s›ras›nda belirlenen “üstün evrensel de¤erin mevcut durumu” ve “tehditler” yönetim plan›n›n hedef ve stratejilerinin belirlenmesini sa¤lamaktad›r.
Fiziksel ve ‹fllevsel Durum
Külliye'nin merkez ö¤esi olan
Süleymaniye Camii'nin de¤eri yap›ld›¤› dönemden itibaren toplumsal haf›zada yerini korumufltur. Bu nedenle Külliye’de özgün durumundan bu yana çok büyük de¤ifliklikler olmad›¤› izlenmektedir.
Resim: 4 Süleymaniye Külliyesi'nin Özgün Yönetim Sistemi - Süleymaniye Vakfiyesi'nden (Kürkçüo¤lu 1962) yararlan›larak haz›rlanm›flt›r (Kan 2014).
Tablo 4.
Külliye Yap›lar›n›n Fiziksel Özgünlük De¤erlendirme Tablosu (Kan 2014).
Ancak dikkatsiz restorasyonlardan dolay› ciddi de¤iflikli¤e u¤ram›fl baz› birimler
(Nay›r 1981, 323)bulunmaktad›r.
Caminin günümüzdeki fiziki durumu genel olarak de¤erlendirildi¤inde yap›lar ve genel yerleflim flemas›n›n aynen korundu¤u görülmektedir. Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü taraf›ndan bir hibe protokolu ile 2005-2007 y›llar› aras›nda haz›rlat›lan rölöve, restitüsyon ve restorasyon çal›flmalar› külliyeye iliflkin en son bilgi-lerin al›nabildi¤i belgelerdir. Projebilgi-lerin Koruma Kurulu’nca onay›n›n ard›ndan uygulama çal›flmalar›na bafllanm›flt›r. 2007 y›l›ndan itibaren camii baflta olmak üzere, Darü’fl-flifa, Tabhane, Salis ve Rabi Medreseler, Mülaz›mlar Medresesi ile
S›byan Mektebi ve Evvel Medrese yap›lar›n›n restorasyonlar›na kurul onayl› projeleri do¤rultusunda bafllanm›fl ve bir k›sm› tamamlanm›flt›r.
Korunma Durumu
‘Külliye’nin korunma durumu, korunmas›n› sa¤layan yasal çerçeveyi oluflturan, ulusal yasa ve yönetmelikler ile özgünlük-bütünlük de¤erlendirmesi kapsam›nda incelenmifltir. Süleymaniye Külliyesi yönetim plan› yaklafl›m›nda, mevcut durum incelenirken, üstün evrensel de¤erin güncel durumunun anlafl›lmas› ba¤lam›nda, özgünlük ve bütünlü¤ün de¤erlendirilmesine dikkat çekilmifltir. Bu kapsam, Dünya Miras› Sözleflmesi Rehberi’nde (URL-03, DMSUY‹‹R
2008, IIE), iflaret edilen konular ba¤lam›nda
ele al›nm›flt›r.
Külliye yap›lar›n›n form ve tasar›m aç›s›ndan özgünlü¤ünü orta derecede korudu¤u tespit edilmifltir. Plan, cephe düzeni ve çat› örtüsü sistemi aç›s›ndan, T›p Medresesi eklenen yap›lar nedeniyle, Dökmeciler Çarfl›s› dükkân s›ras›ndaki kay›plar nedeniyle özgünlü¤ünü önemli ölçüde yitirmifl durumdad›r. Malzeme ve yap›m sistemi aç›s›ndan, döfleme kaplamalar› ile kap› ve pencerelerin yenilemeler nedeniyle özgünlü¤ünü yitirmifltir
1950’lerde büyük bir bölümü yeniden infla edilen Dar’ül- hadis Medrese, sonraki y›llarda projesiz olarak yap›lan restorasyonlar nedeniyle hem malzeme hem form aç›s›ndan özgünlü¤ünü önemli ölçüde yitirmifltir (Tablo 4).
Külliye birimlerinin tamam›nda iç mekân elemanlar› malzeme ve yap›m sistemi aç›s›ndan, yenileme ve onar›mlar nedeniyle özgünlüklerini orta derecede yitirmifltir (Tablo 4). ‹fllevsel özgünlük
de¤erlendirilmesinde ise, cami, hamam ve dükkânlar d›fl›nda özgün ifllevlerin korunmad›¤› görülmektedir (Tablo 5).
Külliye birimleri bütünlük kapsam›nda de¤erlendirildi¤inde, T›p Medresesi ve Dökmeciler Çarfl›s›’n›n bütünlüklerini önemli ölçüde yitirdi¤i, Darü’l-hadis Medrese, Tabhane, ‹maret, Dar’üfl-flifa, Sani Medrese, Tiryaki Çarfl›s›, Ah›r-Kervansaray ve odalar›n, yeniden ifllev-lendirme s›ras›nda yap›lan müdahaleler nedeniyle bütünlüklerini orta derecede yitirdikleri tespit edilmifltir (Tablo 7).
Mevcut Yönetim
Külliyenin yönetimi mülkiyeti elinde bulunduran Vak›flar Genel Müdürlü¤ü'nde bulunmaktad›r (URL-04, 2012). Vak›flar
Genel Müdürlü¤ü yönetimine geçmesinin ard›ndan külliye binalar› tahsis yoluyla, akar olarak tariflenen dükkânlar ise kiralama yoluyla kullan›ma verilmeye bafllanm›flt›r.
Günümüzde külliye yap›lar›n›n ortak bir yönetiminden söz etmek mümkün de¤ildir. Mülk sahibi olan Vak›flar Genel
Müdürlü¤ü tahsis ve kiralama metoduyla külliye elemanlar›n› farkl› kurum ve kiflilere kulland›rmaktad›r (Resim 5).
Tahsis ölçütleri aras›nda öne ç›kan, “tahsis yap›lan kurumun yap›y› restore etmesi” konusu, ana sorumlu olan Vak›flar Genel Müdürlü¤ü'nün yönetimini zaman zaman zora sokmaktad›r. Yerel idarelerin yetkilerinin artt›r›lmas› (5226 say›l› kanun),
eski eserlerin restorasyonuna iliflkin
Tablo 5. Külliyenin ‹fllevsel Özgünlük ve Bütünlük Durumu De¤erlendirme Tablosu (Kan 2014).
bütçelerin de bu kurum yönetimine verilmesini gündeme getirmifltir. Kültür Bakanl›¤› kullan›m›nda olan S›byan Mektebi, Evvel ve Sani Medrese yap›lar›n›n restorasyon bütçeleri, ilgili bakanl›k taraf›ndan haz›rlanmas›na karfl›n, merkezi yönetimden gelen bütçe ‹l Özel ‹daresi’ne aktar›lmaktad›r. Bu durum restorasyon çal›flmalar› s›ras›nda söz konusu kurum yetkililerini iflin içine kat-maktad›r. Mesleki deneyim flart›
olmaks›z›n ifle al›nan kurum yetkililerinin denetimi bürokrasiyi artt›r›rken,
uygulamalar› da zora sokmaktad›r. Örne¤in, Tabhane yap›s› Vak›flar mülkiyetinde, Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› kullan›m›ndad›r. Ancak restorasyon ödene¤i ‹l Özel ‹dare'den gelmektedir. Protokollerde ve Kurul kararlar›nda
Vak›flar Genel Müdürlü¤ü uzmanlar› denetiminde olmas› flart› konulmas›na ra¤men, uzmanlar›n daha önce ifl yükü nedeniyle uygulama sürecine sürekli dahil olamamas›, eski eser konusunda deneyim-siz ‹l Özel ‹dare yetkililerinin süreci yürütmesi ve zaman zaman sorunlar›n ç›kmas›n› da beraberinde getirmektedir. Di¤er yandan, Kültür Bakanl›¤› kullan›m›nda olan Evvel ve Sani Medreselerde restorasyon sürecine Vak›flar›n yetkilileri ile birlikte, ‹l Özel ‹dare ve Kültür Bakanl›¤› uzmanlar› da kat›lmaktad›r (Kan 2014, 205). Farkl›
kurumlar›n yetkilendirilmesi, kurumsal kimliklerin çat›flmas› ve uzmanlar›n fikir ayr›l›klar› konusunu da gündeme getirmektedir
Resim: 5
Süleymaniye Külliyesi’nin günümüzdeki tahsis durumu.
Süleymaniye Külliyesi Yönetim Modeli için Vizyon Belirleme, Planlama ve Uygulama Yaklafl›m›
Vizyon
Süleymaniye Külliyesi Yönetim Plan›’nda, vizyonun hangi yaklafl›mla
belir-lenebilece¤ine iliflkin bir yöntem ortaya konulmufltur. Buna göre vizyonun; Dünya Miras› niteliklerini koruyan, artt›ran bir aç›l›m getirmesi, yaflayan ve de¤iflen tarihi bir çevrede yer alan Külliye'nin korunmas› için, her türlü sosyal, çevresel ve
ekonomik bask› karfl›s›nda al›nmas› gereken tavr›n belirlenmesine yönelik bir içeri¤e sahip olmas› gerekmektedir. Temel nokta, varl›¤›n üstün evrensel de¤erini korumak olarak belirlenmelidir. Koruma sürecinin en yeni kavramlar› içerisinde yer alan yönetim planlar›, kültür varl›¤›n›n, günümüzde ve gelecekte korun-mas› ve yaflat›lkorun-mas› için ilgili kurumlara eflgüdüm içinde çal›flabilmeleri için yol gösteren bir rehberdir. Koruma ve yönetim koflullar›n› sa¤lamaya yönelik olarak yap›lan yönetim plan› bu do¤rultuda gelifltirilen kapsaml› bir stratejik planlama olarak tan›mlanmaktad›r
(Binan 2013, 7).
Yönetim Plan› Hedef, Strateji Gelifltirme Yaklafl›mlar›
Süleymaniye Külliyesi'nin üstün evrensel de¤erinin korunmas› ve belirlenen viz-yonun gerçekleflebilmesi için, operasyonel
rehber(DMSUY‹‹R)ve incelenen örnekler
göz önünde bulundurularak hedeflere iliflkin bir yaklafl›m ortaya konulmaya çal›fl›lm›flt›r. Külliye'nin de içinde bulun-du¤u Tarihi Yar›mada için yap›lan Yönetim Plan›'n› ile birlikte çal›flabilecek bir yaklafl›m belirlenmifltir. Tarihi Yar›mada Yönetim Plan›'nda yönetim plan›n›n hedef ve stratejilerine iliflkin
temalar yukar›da ifade edilen belgelere göre belirlenmifltir. Süleymaniye
Külliyesi'ni de kapsayan alan için yap›lan, bu üst ölçekli yönetim plan›n›n temalar› Süleymaniye Külliyesi Yönetim Plan› için de kabul edilmifl ve Tarihi Yar›mada Yönetim Plan›'ndaki içeri¤e göre ele al›nm›flt›r (TY. Yönetim Plan› 2011, 126).
Bu kapsamda;
Yönetim ve Organizasyona iliflkin, Koruma, Planlamaya iliflkin, Eriflebilirli¤e iliflkin, Alan›n Öneminin ve De¤erinin Alg›lanmas›na iliflkin, E¤itim,
Bilinçlendirme ve Kat›l›ma iliflkin, Ziyaretçi Yönetimine iliflkin ve Risk Yönetimine iliflkin hedef ve stratejilerin belirlenmesine yönelik yaklafl›mlar gelifltirilmifltir.
Eylem Planlar›
Hedef ve stratejiler do¤rultusunda belir-lenen eylem planlar›n›n, yine üst ölçekte belirlenen hedeflerle iliflkili olarak ele al›nmas› gerekmektedir. Eylem planlar› hedeflerde oldu¤u gibi konular›na göre grupland›r›larak belirlenmeli ve uygulama, izleme sorumlular›, finansman ve hedefle-nen süre belirtilmelidir.
Yönetim plan›, kültür varl›¤›n›n korun-mas› kapsam›nda uzun vadeli ve günlük eylemler içermelidir (URL-03, DMSUR 2008, 112). Uzun vadeli eylem planlar› 30 y›l
kadar uzun olabilir, bunun d›fl›nda 5 y›ll›k orta vade planlar› ve y›ll›k proje planlar› da olmal›d›r (Ringebeck 2008, 38).
Külliyeler için haz›rlanacak yönetim plan-lar›nda;
•Süreçlerin özellikle 1-2 y›l ile 5-7 y›l düzeyinde planlanmas› önerilir. Süleymaniye Külliyesi;
•Yönetim Plan› Modelinde belirlenen hedefler ba¤lam›nda eylemlerin gelifltir-ilmesi önerilmektedir.
Tablo: 6
Süleymaniye Külliyesi yönetim modeli (Kan 2014).
Tarihi Yar›mada Yönetim Plan›’nda planlanan ve Külliye ile ilgili olan eylemler de dikkate al›nmal›d›r. Süleymaniye Külliyesi için belirlenecek Yönetim Plan› vizyonunda, somut ve
somut de¤erlerinin korunmas›, turizm yönetimi, yerel nüfus, yap›lar›n güvenli¤i, yap›lar›n iflletilmesi ve alan› etkileyen geliflim projelerinin etkisi gibi sorulara yan›t veren bir vizyonun belirlenmesi, hedef ve stratejilerin de bu kapsamda ele
Tablo: 7 Süleymaniye Külliye Yönetim Plan› Yaklafl›m› (Kan 2014).
al›nmas› gerekti¤i tespit edilmifltir. Belirlenen hedeflerin gerçeklefltirilmesine yönelik yaklafl›mlar, paydafllar ve aktörler, yasal altyap›, bütçe, ifllerin etaplanmas› ve süreklili¤inin sa¤lanmas› ba¤lam›nda özel-likle üst ölçekli yönetim plan›na (TY Yönetim Plan›)iliflkin eylemler dikkate al›narak
gerçekçi bir resimde ortaya konulmufltur. Yönetim plan›n›n gerçekleflme durumunun izlenmesi ve güncellemesine iliflkin yaklafl›mlarda ise bu sürecin takibi ile ilgili oluflturulacak komitenin organlar› belirlenmifltir.
Sonuç
‹stanbul Tarihi Yar›mada Miras Alanlar› içerisinde Süleymaniye Külliyesi ve yak›n çevresi özelinde bak›ld›¤›nda külliye yap›lar›n›n kentsel mekan kurgusundaki fiziki ve sosyal de¤erinin önemi ortaya ç›kmaktad›r. Kültürümüzün önemli ö¤elerinden olan külliyeler aras›nda mimarisi, ifllevleri ve yap›ld›¤› dönem aç›s›ndan öne ç›kan örneklerden biri olan Süleymaniye Külliyesi; dini yap› merkezli olmakla birlikte bir sosyal tesis olarak da hizmet eden, korunmas› gerekli bir de¤erdir.
Süleymaniye Külliyesi'nin de içerisinde bulundu¤u Süleymaniye Dünya Miras› Alan›na iliflkin, tescillendi¤i dönemden günümüze planl›, uzun vadeli ve
sürdürülebilir bir koruma yönetimi uygu-lanamam›flt›r. Bu tür kültürel miras alan-lar›nda yer alan ve kültürel ve fiziksel olarak alan› anlamland›ran yap› topluluk-lar› olan külliyelere özel yönetim planlar›n›n olmas› bütüncül koruma ve yaflatman›n gerçekleflmesini sa¤layacak öncelikli bir koruma yaklafl›m›d›r. Süleymaniye Külliyesi'nin ilk kuruldu¤u dönemde korunmas›n› ve bak›m›n› sa¤layan vak›f sistemi, sonraki y›llarda merkezileflen yönetim sistemi nedeniyle yetersizleflmifltir. Dünya Miras› ve Üstün
Evrensel De¤er tan›m› ve bu de¤erin korunmas› yönetim plan›n›n ana amac›d›r. Alan›n sürdürülebilir korunmas› için somut olmayan de¤erlerin çeflitli etkinlik-lerle yaflat›lmas› teflvik edilmektedir. Alan›n ö¤renilmesinin sa¤lanmas› ile finansal kayna¤›n yarat›l›p yönlendirilmesi ise yönetim plan›n›n uygulanmas›ndaki en önemli faktördür. Süleymaniye Külliyesi için yap›lacak yönetim plan›nda, varl›¤›n içerisinde bulundu¤u tarihi kent dokusu ile birlikte korunmas›n› amaçlayan bir içerik belirlenmifl ve bu içeri¤in hangi
yaklafl›mlarla ele al›nmas› gerekti¤i ortaya konulmufltur.
Bu çal›flman›n sonuçlar›;
•“‹stanbul’un Tarihsel Alanlar› içinde yer alan Süleymaniye Cami ve Çevresi Koruma Alan›nda bulunan ve Dünya Miras Alan› olarak tan›mlanmas›ndaki dört üstün evrensel de¤er ölçütünden ikisini karfl›layan Süleymaniye Cami ve Külliyesi için bir yönetim plan› yaklafl›m› oluflturulmas›”,
•“Süleymaniye Külliyesi için, yap›lmas› öngörülen bu yönetim plan›n›n haz›rlanmas› ve
uygulanmas›na iliflkin bir yönetim modeli gelifltirilmesidir”.
Süleymaniye için,
•Külliye’nin fiziksel olarak özgün bütünselli¤ini koruyarak, sanatsal, mimari ve teknik de¤erleriyle birlikte gelecek kuflaklara tafl›nmas›n›n sa¤lanmas›,
•Külliye ve çevre boyutunda somut olmayan de¤erlerin araflt›r›larak devam ettirilmesi,
•Külliye ve çevresinin ekonomik de¤erinin artmas›, tan›nmas› ve yaflan›r hale gelmesi için gerekli olan turizmin, Külliye’nin de¤erine tehdit olufltur-mayan, aksine artt›ran bir faktör olarak kullan›m›n›n sa¤lanmas›,
•Külliye ve çevresinin güvenli¤inin sa¤lanmas›,
•Yap›lar›n onar›m süreçlerinin ard›ndan, yap›lacak her türlü yap›sal ve ifllevsel müda-haleye iliflkin kararl› yaklafl›mlar›n ortaya konulmas›,
•Ça¤dafl altyap› gereksinimleri do¤rultusun-da külliye yap›lar›na zarar vermeyecek nite-likle yaflayan ve geliflen bir çevre sa¤lan-mas›, ba¤lam›nda Yönetim Plan› için bir yaklafl›m ortaya konulmufltur. Yukar›da Süleymaniye Külliyesi için ortaya konulan yönetim plan› yaklafl›m› ile genel olarak bütün külliyeler için önerilen yaklafl›m tablolarla özetlenmifltir(Tablo 6, 7).
Süleymaniye Külliyesi için oluflturulan yönetim plan› yaklafl›m›; varl›¤›n de¤erini tan›mlama, riskleri belirleme, vizyon oluflturma, koruma ve de¤erlendirme için hedefler ve eylem planlar›n› kapsamaktad›r. Bu “yönetim plan›n›n” haz›rlanmas› ve uygulanmas› için bir “yönetim organizasyonu”na ihtiyaç duyuldu¤u
saptanm›flt›r. Bu ihtiyaca cevap vermek üzere bir “yönetim mo-deli” önerilmifltir (Tablo 8).
Vak›flar Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan görevlendirilen bir baflkan›n bulundu¤u bu sistemin temelini, bilimsel ve kurum temsilci-lerinden oluflan iki dan›flma kurulu ile plan›n›n haz›rlanmas› ve uygulanmas› sürecinde iletiflimin sa¤lanmas›, külliye ve çevresinin güncel takibinin yap›lmas› ve raporlamas›n› sa¤layacak Eflgüdüm Merkezi oluflturmaktad›r. Bu merkez, Mimar Sinan Araflt›rma ve Uygulama Merkezi ile birlikte Külliye Birim Sorumlular› ile ortak hareket ederek,
bünyesinde yer alan, E¤itim Birimi, Belgeleme Merkezi ve Finans, Bütçe Yaratma birimi ile yönetim plan›n›n uygulanmas›n› sa¤layarak külliye ve yak›n çevresinin korunmas›n› sürekli k›lacakt›r.
Büyük ölçekli kentsel geliflim projeleri gibi yat›r›m projelerinden kaynaklanan ve tehditlerin de¤erlendirilmesi kapsam›nda, varl›¤›n üstün evrensel de¤eri üzerindeki etkilerin
de¤erlendirilmesi için gelifltirilen ölçütler ba¤lam›nda, de¤erlendirmesi yap›lmal›d›r. Eflgüdüm merkezi bu de¤erlendirmeyi yapmak üzere bir komisyon oluflturabilece¤i gibi kendi bünyesinde de yapabilir.
Külliye'nin üstün evrensel de¤erlerinin korunmas› için düzenli olarak yap›sal anlamda ve çevresel etki kapsam›nda de¤erlendirilmesi gerekmektedir. Dönemsel olarak derlenen sistematik bilgiler di¤er külliyelerin ve
varl›klar›n yönetiminde de yararl› olabilecektir. Yönetim Plan›n›n ifllevselli¤inin takibi,
Tablo: 8
Süleymaniye Külliyesi Öneri Anıt Eser Kurulu
planlanan vadelerde planlanan eylemlerin yap›lmas›n›n sonuçlar›n›n
de¤erlendirilmesini sa¤lad›¤› kadar, tampon alanda ve ba¤lant› noktas›ndaki
eylemlerin ve geliflim projelerinin de etkisini de¤erlendirmek için
kullan›labilmelidir. Tablo: 9 Süleymaniye Külliyesi Belgeleme Merkezi-‹zleme Formu (Kan 2014).
Dönemsel izleme ve raporlamalara altl›k sa¤lamak üzere Eflgüdüm merkezi taraf›ndan organize edilerek haz›rlanan izleme raporlar›, günü gününe ve
gecikme olmaks›z›n de¤iflikliklerin izlenmesini ve belgelenmesini sa¤layacakt›r. Tablo: 10 Süleymaniye Külliyesi Belgeleme Merkezi-‹zleme Formu (Kan 2014).
Yap›lar›n güncel durumlar›n›n periyodik olarak gözlenmesi ve izleme formlar› haz›rlanarak bu bilgilerin ifllenmesi, bilgilerin anlafl›l›r ve net olmas›n› sa¤layacakt›r.
‹zleme Formlar›’nda, yap›lar›n mevcut fiziksel durumlar›, kullan›m durumlar›, korunma durumlar›, ifllevsel durumlar› ve ihtiyaçlar› ile külliye ve yak›n çevresinde yap›lan ya da planlanan ilgili projelerin de yap› üzerindeki etkileri de¤erlendirilebile-cektir (Tablo 9, 10, Bina ‹zleme Formu).
Mevcut mevzuatta yer alan “An›t Eser Kurulu” tan›m›n› destekleyen bu yap›, Tarihi Yar›mada Yönetim Plan› eylem-lerinde yer alan “Süleymaniye Külliyesi ‹çin An›t Eser Kurulu Kurulmas›” kapsam›nda da Yönetim Plan›'n›n uygu-lanmas›n› sa¤layacak bir sistem olarak önerilmektedir.
Çal›flmada inceleme konusu olan “‹stanbul Süleymaniye Külliyesi”, di¤er külliye yap›lar› aras›nda, içerdi¤i ifllevler, vak-fiyesi, mimarisi ve di¤er özellikleriyle pek çok külliyenin özelliklerine sahip ve onlar için kullan›labilir örnek olma
özelli¤indedir.
Bu çal›flma ile Süleymaniye külliyesi özelinde yönetim plan›n›n
haz›rlanmas›nda envanter, özgünlük-bütünlük de¤erlendirmesi ve yap›lar›n izlenmesine yönelik yaklafl›mlar gelifltiril-mifl ve uygulanmas› için bir “yönetim modeli” ortaya konulmufltur. Gelifltirilen “yönetim plan› haz›rlama yaklafl›m›” ve “yönetim modeli”, sadece Süleymaniye Külliyesi için de¤il, di¤er külliyeler için de kullan›labilir özellik tafl›maktad›rl
Kaynakça
Ahunbay, Z., 1988.Mimar Sinan'›n E¤itim Yap›lar›, Mimarbafl› Koca Sinan Yaflad›¤› Ça¤ ve Eserleri. ‹stanbul, s:239-309.
Ahunbay, Z., 1988. Sinan'›n Yap›lar›nda Kullan›lan Teknikler ve Malzeme, Mimarbafl› Koca Sinan Yaflad›¤› Ça¤ ve Eserleri ,‹stanbul. s:531-538. Ahunbay, Z., 2012. UNESCO Dünya Miras Listesi ve Miras
Yönetimine Etkisi, Türkiye'de Kültürel Miras›n Anlam› ve Yönetimi, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›n›, s.92-124
Ahunbay, Z., 2011. Dünden Bugüne ‹stanbul. Dünya Miras› ‹stanbul. ‹stanbul.
Akar, T., 2009. The Role of Vak›f Institution in The Conservation of Vak›f Based Cultural Heritage, Doktora Tezi, ODTÜ, Ankara.
Akozan, F., 1969. “Türk Külliyeleri” Vak›flar Dergisi, VIII., s.303-309, Ongun Kardefller Matbaas›. Ak›n, N., 1996. Tarihi Yar›mada'n›n Haliç Silueti, Prof.
Do¤an Kuban'a Arma¤an. ‹stanbul, s.131 Akozan, F., 1988. Süleymaniye Fatih Külliyeleri, Mimar
Sinan Dönemi Türk Mimarl›¤› ve Sanat›. ‹stan bul, s.303-306.
Barkan, Ö.L. 1972. Süleymaniye Camii ve ‹mareti ‹nflaat› Cilt I (1550-1557). Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas›m Evi.
Barkan, Ö. L. 1979. Süleymaniye Camii ve ‹mareti ‹nflaat› Cilt 2 (1550-1557). Ankara:Türk Tarih Kurumu Bas›m Evi.
Bayraktar, N., 1966. ‹stanbul'daki Vak›f Kütüphaneleri ve Süleymaniye Kütüphanesi. Türk Kütüphaneciler Derne¤i Bülteni, XV/3, Ankara.
Baytop, T., 1994. Tiryaki Çarfl›s›. ‹stanbul Ansiklopedisi. Cilt 7, ‹stanbul.
Binan, C., 1999. Mimari Koruma Alan›nda Venedik Tüzü¤ü'nden Günümüze Düflünsel Geliflmenin Uluslararas› Evrim Süreci. ‹stanbul. Binan, D. Ulusoy, Cantimur, B., 2009. Koruma Alan›nda
Somut ve Somut Olmayan Boyutlar›yla Miras Kavram›n›n Geliflim ve Yerin Ruhu.Mimari Korumada Güncel Konular. s.176-187, Ankara:Anadolu Üniversitesi Yay›n›. Binan, D. 2013. Türkiye'de Çok Katmanl› Yerleflimlerde
Tan›mlama-Koruma Yaklafl›m›, Bergama Örne¤i. Tasar›m Kuram, MSGSÜ yay›n›, Say›:16, ‹stanbul
Binan, D, 2013. Türkiye’deki Yasal ve Yönetsel Yap› Do¤rultusunda An›tsal Yap›, Yap› Toplulu¤u Ve Yap› Gruplar›n›n Korunmas›nda Yönetim Plan›n›n Önemi Ve Öneriler. Koruma Sempozyumu II , Mersin Üniversitesi Restorasyon ve Koruma Merkezi , 20-22 Eylül 2012, Mersin, 2013, (NA105.K678 2013k.1), 5-14.
Cansever, T., 2005. Mimar Sinan. ‹stanbul: Albaraka Türk Yay›nlar›.
Cantay, T., 1989. Süleymaniye Camii, XVI-XVII. Yüzy›llar da Süleymaniye Cami ve Ba¤l› Yap›lar›. ‹stan bul.
Cantay, G., 2011. Süleymaniye Camii 2007-2011 Onar›mlar›nda Bezeme ile ilgili Çal›flmalar. Vak›f Restorasyon Y›ll›¤›. Say›: 3, ‹stanbul. Cezar, M., 2002. Osmanl› Baflkenti ‹stanbul. ‹stanbul:
Sa¤l›k Vakf› Yay›nlar›.
Çeçen, K., 1986. Süleymaniye Su Yollar›. ‹stanbul: ‹TÜ ‹nflaat Fakültesi Yay›nlar›.
Çelik, S., 2009. Süleymaniye Külliyesi Malzeme, Teknik ve Süreç. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay›n›.. Ç›l›, F. Çelik, O., Sesigür, H., 2011. Süleymaniye Camii
Tafl›y›c› Sistemin Onar›m› ve Güçlendirilmesi. ‹stanbul: Vak›f Restorasyon Y›ll›¤›, Say›:3 Çobano¤lu, A.V., 2003. Külliye, Ankara: Türkiye Diyanet
Vakf› ‹slam Ansiklopedisi, Cilt 26, s.542-544. Do¤anay, A., 2007. Türbeler, Bir fiaheser Süleymaniye
Külliyesi, s. 233-264, Bir fiaheser Süleymaniye Külliyesi, s. 193-232, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kütüphaneler ve Yay›nlar
Müdürlü¤ü.
Dinçer, ‹., 2012. Türkiye'de Miras Politikalar› ve Uygulama Araçlar›, Türkiye'de Kültürel Miras›n Anlam› ve Yönetimi, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›n›.
Dinçer, ‹. ve Enlil, Z. 2012. Kültür Miras›n›n De¤iflen Kapsam› ve Kültürel Miras›n Toplum ‹çin De¤eri - Faro Sözleflmesi”nin Alg›lanmas›: Türkiye ‹çin Bir Ön Araflt›rma. Kültür Politikalar› Y›ll›¤›, (ed. Deniz Ünsan), ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
Eldem, S.H. 1979. ‹stanbul An›lar›. ‹stanbul: Çeltüt Matbaac›l›k,
Ersen, A. 2011. Süleymaniye Camii 2007-2010 Y›llar› Restorasyonu ve Restorasyon Kararlar›. Vak›f Restorasyon Y›ll›¤›, Say›:3, ‹stanbul. Evliya Çelebi. 2013. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi
Seyahatnamesi. ‹stanbul: Yap› Kredi yay›nlar›. Eyice S. 1989. Mimar Sinan'›n Külliyeleri. VI. Vak›f
Haftas›: Türk Vak›f Haftas› Çerçevesinde Mimar Sinan ve Dönemi Sempozyumu, ‹stanbul 5-8 Aral›k 1988, s. 169-200.
Eyice, S. 1994. Dökmeciler Hamam›. ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt 3, s.101. Eyice, S., Sakao¤lu, N. 1994. A¤a Kap›s›. ‹stanbul
Ansiklopedisi. Cilt 1, s.94-95. Eyüpgiller, K., Özalt›n, M. 2007. Restitüsyon ve
Restorasyon, Bir fiaheser Süleymaniye Külliyesi. s. 193-232, Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kütüphaneler ve Yay›nlar Müdürlü¤ü, Ankara. Gülersoy, N.Z, Ayranc›, ‹. 2011. Koruma Alanlar›nda
Yönetim Plan›. ‹stanbul.
Gülersoy, N..Z., 2012. Dünya'da ve Türkiye'de Alan Yönetim Örnekleri, Türkiye'de Kültürel Miras›n Anlam› ve Yönetimi, Anadolu Üniversitesi Yay›n›, Eskiflehir.
Gylius P. 1997. ‹stanbul'un Tarihi Eserleri. Eren, ‹stanbul. ‹ncicyan, P.⁄. 1976.18. As›rda ‹stanbul, ‹stanbul. Jokilehto, J. Fielden, B.M. 1993.Management Gu›del›nes
For World Cultural Heritage Sites, ICCROM, Rome.
Jokiletto ,J. 2009. A History of Architectural Conservation, Butterworth, Oxford.
Kaftan, E. 2010. Yeni Türk fiiirinde Süleymaniye, Süleymaniye Sempozyumu, ‹stanbul, 23-25 Kas›m 2007.
Kan, T. 2014. ‹stanbul Süleymaniye Külliyesi Örne¤inde Külliyeler için Bir Yönetim Modeli Yaklafl›m›. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, MSGSÜ. Koç, Z. 2007. Türkiye'de Tafl›nmaz Kültür Varl›klar› ve
Mali Teflvikler, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, ‹stanbul.
Koç, M. 2007. Edebiyat›m›zda Süleymaniye, Bir fiaheser Süleymaniye Külliyesi. Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kütüphaneler ve Yay›nlar Müdürlü¤ü, Ankara, s:31-53.
Koçu, R..E. 1968-1971. ‹stanbul Ansiklopedisi, Koçu Yay›nlar›, ‹stanbul.
Köprülü, F. 1938-2006. Vak›f Müessesi, Vak›flar Dergisi, Say› II, Ankara.
Kuban, D. 1994. Süleymaniye, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt 7, Kültür Bakanl›¤› ve Tarih Vakf› Ortak Yay›n›, ‹stanbul.
Kuban, D. 2004. ‹stanbul Bir Kent Tarihi, Bizantion, Konstantinopolis, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›.
Kuban, D. 2007. Osmanl› Mimarisi. ‹stanbul; Yem Yay›n›. Kuran, A. 1986. Mimar Sinan. ‹stanbul: Hürriyet Vakf›
yay›nlar›,.
Kuran, A. 1988. Mimar Sinan'›n Camileri. Mimarbafl› Koca Sinan Yaflad›¤› Ça¤ ve Eserleri, 1, ‹stanbul (175-214).
Kuran, A. 1988.Mimar Sinan'›n Külliyeleri. Mimarbafl› Koca Sinan Yaflad›¤› Ça¤ ve Eserleri, 1, ‹stanbul (167-173).
Kuran, A. 1988. Mimar Sinan'›n Türbeleri. Mimarbafl› Koca Sinan Yaflad›¤› Ça¤ ve Eserleri, 1, ‹stanbul (175-214).
Kürkçüo¤lu, K.E. 1962. Süleymaniye Vakfiyesi. Ankara: Vak›flar Umum Müdürlü¤ü Neflriyat›. Madran, E., Özgönül, N. 2005. Kültürel ve Do¤al
De¤erlerin Korunmas›. Ankara. Madran, E. 2008. Kültürel Miras Yönetimi, Kent
Yönetimi, ‹nsan ve Çevre Sorunlar›’08 Sempozyumu, ‹stanbul, 203-208. Madran, E. 2010. Kültür ve Tabiat Varl›klar›n›n Koruma
Hukuku ve Kurumsal Yap›. Mimari Korumada Güncel Konular, s.18-44, Ankara: Anadolu Üniversitesi Yay›n›.
Mungan, ‹. 2007. Strüktür Çözümü, Bir fiaheser Süleymaniye Külliyesi. s.75-102, Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kütüphaneler ve Yay›nlar Müdürlü¤ü, Ankara.
Mülayim, S. 2007. Süleymaniye'nin Üst Kimli¤i, Bir fiaheser Süleymaniye Külliyesi. s.17-30, Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kütüphaneler ve Yay›nlar Müdürlü¤ü, Ankara.
Mülayim, S. 2011. Süleymaniye Camii ve Çevresi. Dünya Miras› ‹stanbul, ‹stanbul.
Müller Wiener, W. 2001. ‹stanbul'un Tarihsel Topografyas› 17. Yüzy›l Bafllar›na Kadar Byzantion-Konstantinopolis. Yap› Kredi Yay., ‹stanbul. Müller Wiener, W., Schile, R.. 1988. 19. Yüzy›lda ‹stanbul
Hayat›. ‹stanbul.
Nay›r, Z. 1982. Süleymaniye Külliyesi ve Sorunlar›. Rölöve ve Restorasyon Dergisi. Say›: 4, Ankara. Nay›r, Z. 1981. The Contrubution of The Historical
Sources to The Cognizance of Süleymaniye Complex in ‹stanbul. I. Uluslar aras› Türk-‹slam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, 14-18 Eylül, ‹TÜ, ‹stanbul, s:319-330.
Olgun, N. 2011. Süleymaniye Camii 2007-2010 Y›llar› Restorasyonuna Dair. Vak›f Restorasyon Y›ll›¤›, Say›: 2, ‹stanbul.
Özdefl, G. 1998. Türk Çarfl›lar› (1952 tarihli çal›flman›n yeni bas›m›), Ankara: Tepe Yay›nlar›.
Orbafll›, A. 2010. Tarihi Çevrenin Korunmas›nda Yönetim Planlamas›, Mimari Korumada Güncel Konular, s.46-59, Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, Ankara. Önge, Y. 1988. Anadolu Türk Hamamlar› Hakk›nda Genel
Bilgiler ve Mimar Koca Sinan'›n ‹nfla Etti¤i Hamamlar, s: 403-428, Mimarbafl› Koca Sinan Yaflad›¤› Ça¤ ve Eserleri, ‹stanbul.
Peynircio¤lu, H.- To¤rol,E., Aksoy, ‹.H. 1981. ‹stanbul'da Osmanl› Döneminde ‹nfla Edilen Camilerin Temelleri I. Uluslar aras› Türk-‹slam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, 14-18 Eylül, ‹TÜ, ‹stanbul.
Procoipius. 2004. ‹stanbul'da Yap›lar. Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul.
Ringebeck, B. 2008.Management Plans for World Heritage Sites, A practical guide. German Commision for UNESCO.
Saatçi, S. 2007. Temelden Aleme ‹nflaat Süreci, Bir fiaheser Süleymaniye Külliyesi. s.57-74, Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kütüphaneler ve Yay›nlar Müdürlü¤ü, Ankara.
Sakao¤lu, N. 1994. Darü't-T›b, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt 3. ‹stanbul: Kültür Bakanl›¤› ve Tarih Vakf› Ortak Yay›n›, s.4-5.
Subafl›, H. 2011. Süleymaniye Camii Hatlar› 2010 Restorasyonu. Vak›f Restorasyon Y›ll›¤›, Say›: 3, ‹stanbul, s.133-151.
Sözen M, Saatçi S. 1989. Mimar Sinan ve Tezkeret-ül Bünyan, ‹stanbul.
fiehsuvaro¤lu, H. 1953. As›rlar Boyunca ‹stanbul. ‹stanbul: Ladin Matbaac›l›k.
Tanyeli, U.,1991. Süleymaniye Külliyesi Konusunda Bilinenlere Bir Katk›. Tarih ve Toplum, 87, Mart 1991, s. 28-34.
Tanman, B. 1988. Sinan'›n Mimarisi ‹maretler, Mimarbafl› Koca Sinan Yaflad›¤› Ça¤ ve Eserleri, ‹stanbul, s:333-353.
Tokay, Z. H. 1994. Osmanl› Külliyelerinin Temel Özellik leri ve Günümüz Ortam›nda De¤erlendirilmeleri, Doktora tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, ‹stanbul
Ülgen, A.S. 1939.Fatih Devrinde ‹stanbul
Ünver, S. 1942. Süleymaniye Külliyesi’nde Darrüflflifa, T›p Medresesi ve Darülakakire Dair. Vak›flar Dergisi, Say› II, Ankara (s.195-207) (t›pk› bas›m 2006).
Yerasimos, S. 2000. ‹stanbul ‹mparatorluklar Baflkenti. ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›. Yerasimos, S. 1994. Melchior Lorichs. ‹stanbul
Ansiklopedisi, Cilt 7, ‹stanbul.
Y›lmaz, Y. 2008. Kanuni Vakfiyesi Süleymaniye Külliyesi. Ankara.:Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Yay›nlar›. Y›ld›r›m, N. 2010. ‹stanbul'un Sa¤l›k Tarihi. ‹stanbul 2010
Avrupa Kültür Baflkenti Ajans› ‹.Ü.Projesi, ‹stanbul.
Y›ld›r›m, A.E. 2011. Kentsel Koruma Projelerinde Aktörlerin Örgütlenmesi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Zorlu, T. 2008. Klasik Osmanl› E¤itim Sisteminin ‹ki Büyük Temsilcisi: Fatih ve Süleymaniye Medreseleri. Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 6, Say›:12.
‹BB Tarihi Çevre Müdürlü¤ü Tarihi Yar›mada 1/5000 ve 1/1000 ölçekli planlar› kapsam›nda Ekonometrik Model Oluflturulmas› amaçl› Kenstel Tasar›m Projesi Raporlar›, ‹BB, ‹stanbul Metropolitan Planlama Merkezi, 2005
‹stanbul Büyükflehir Belediyesi Planlama ve ‹mar Daire Baflkanl›¤›, Tarihi Yar›mada 1/5000 Ölçekli Koruma Amaçl› Naz›m ‹mar Plan›, Plan Aç›klama Raporu, 2012, ‹stanbul. ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi Planlama ve ‹mar Daire
Baflkanl›¤›, Tarihi Yar›mada Planlama ve ‹mar Müdürlü¤ü Koruma Amaçl› Naz›m ‹mar Plan› Analitik Etüt paftalar›, 2012, ‹stanbul. Fatih ‹lçesi Koruma Amaçl› 1/1000 Uygulama ‹mar Plan›
Raporu, 2012, ‹stanbul.
T.C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlügü, Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Yüksek Kurulu ‹lke Kararlar›, (2006), Dösim Bas›mevi, Ankara, 63-66.
‹stanbul Tarihi Yar›mada Yönetim Plan›, 2011, ‹stanbul. ‹comos/Unesco (WHC) Expert Mission Report, 2003, Paris. Uluslararas› An›tlar ve Sitler (‹COMOS), Dünya Miras›
Kültür Varl›klar› için Etki De¤erlendirmesi Rehberi, (2011), ‹comos Yay›n›.
Information Kit, UNESCO World Heritage Center, 2008, Paris.
Management plans and the World Heritage Convention: A bibliography, ‹COMOS, 2010, Paris. Dünya Miras› Sözleflmesinin Uygulanmas›na Yönelik ‹fllev
sel ‹lkeler Uygulama Rehberi (Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention), UNESCO, World Heritage Center, 2008, Paris.
Kültürel Miras Alanlar›n›n Anlat›mlar› ve Sunumlar› hakk›nda Tüzük (The ICOMOS Charter for the Interpretation and Presentation of Cultural Heritage Sites), 2007, ICOMOS.
Durham Catedral and Castle World Heritage Site Management Plan, 2006, Chris Blanford Assosiates, London.
The Place of Westminster and Westminster Abbey including St. Margaret's Church World Heritage
Management Plan, 2007, Atkins, London. The Tower of London World Heritage Site Management
Plan, 2007, Historic Royal Palaces, Hampton Court Palace, Surrey.
The Central Sector of the Imperial Citadel of Thang Long- Ha Noi, 2008, France.
Dünya Miras› Kültür Varl›klar› için Kültür Miras› Etki De¤erlendirmesi, ICOMOS, 2011. Edirne Selimiye Camii ve Külliyesi Yönetim Plan›, 2010,
Türkiye.
‹stanbul Tarihi Yar›mada Ekonometrik Model Oluflturulmas› Amaçl› Kentsel Tasar›m Projesi Raporu, ‹BB-‹MP, 2007.
URL 1
UNESCO Dünya Miras Komitesi Yay›nlar›, [çevrimiçi]. Eriflim yeri: http://www.whc.unesco.org, [Eriflim tarihi: 01 Kas›m 2011].
URL 2
26006 Say›l› Yönetmelik, 2005. [çevrimiçi]. Eriflim yeri: http://www.mevzuat.gov.tr, [Eriflim tarihi: 11 Kas›m 2011]. URL 3
‹fllev-sel ‹lkeler Rehberi, Ocak 2008. Eriflim yeri: http://www. alanbaskanligi.gov.tr [Eriflim tarihi: 10 May›s 2012]. URL 4
Vak›flar Kanunu, 2008. Eriflim yeri: http:// www.vgm.gov.tr [Eriflim tarihi: 15 Kas›m 2012].
