ABDÜLHAK HÂMİD TARHAN'IN TİYATRO ESERLERİNE YENİ BİR TASNİF TEKLİFİ

Yeni Türk y. 3, S. 6, 2011, s. 273-284

ABDÜLHAK

TARHAN'IN

Karaburgu*

Özet: Türk en orijinal biri olan Abdülhak Hfunid Tarhan, kadar eserinin yirmi dört tanesini tiyatro türünde Bu yirmi dört ti-yatro eseri, zamanlarda ve akademisyenler tasnif edil-her tasnif kendisinden önceki tasnifleri ve bu tasniflerin

gidermek da maalesef bir tasnife

Bu ile daha önce tasnifler bu

netice-sinde de daha ve bir tasnif teklifinde bulunulmaya

Anahtar Kelimler; Abdülhak Hfunid Tarhan, tiyatro, oyun, tasnif, Tanzimat ede-biyah.

ANEW PROPOSAL OF CLASSIFICATION FOR THE THEATRICAL

WORKS OF ABDÜLHAK TARHAN

Abstract: Being one of the most original figures of Turkish Literature, Abdülhak Hamid Tarhan produced twenty-feur theatrical works out of his about ferty works in total. Those twenty-four theatrical works have been classified at various times

uy

Keywords: Abdülhak Hamid Tarhan, theatre, stage play, classification, Tanzimat era lite-rature.

Türk en orijinal biri olan Abdülhak

HAmid Tarhan, Türk Azam" olarak

na kadar eserinin yirmi dördünü tiyatro türünde

OGUZHAN KARABURGU

Abdülhak Hamid'in kaleminden tiyatro eserleri, var

olan edebi türlerin zorlar ve bu sebepten eserlerini

de-de, tasnif etmek de Bu zamana kadar pek

çok ve akademisyen Abdülhak Hamid'in tiyatro

eser-lerini tasnif etmeye Her bir tasnif kendisinden önce

ya-tasniflerin eksiklerini gidermek da tasnifin

do-yeni eksikleri de beraberinde Bütün tasnif

hüsranla söyleyen William

Lowell Randall da bu döngüye dikkati çekmektedir

(Randall, 1999: 121).

Hikmet Necmi Dilmen, Ahmet

Bezirci ve Enginün, zamanlarda Abdülhak

Ha-mid' in tiyatro eserlerini tasnif denemesi yapan isimlerdir. Bu

maka-lede isimleri amlan tasnifleri ve yeni bir

tasnif teklifinde

"1- yerli ilgili olanlar: Sabr u Sebat, 2- Tarihi piyesler:

a) Tarihi olaylara olanlar: Musa,

b) Tarihi anlatanlar: Turhan

3- Tarihi bir ada piyesler: Sardanapal, Nazife, Abdullahü's-Sagl~ Tezer

4- Uzak ülkelerde ve belirsiz bir tarihi dekor içinde geçenler: Duhter-i Hindu, Finten, Nesteren, Zeyneb, Hakan

5- nitelikte olanlar: Liberte

6- Günlük olaylarla ilgisi bulunanlar: Harp 7- Konusunu Türk tarihinden alanlar: Kanuni'nin Vicdan

biçimdedir. Kimisi manzum, kimi-si kimisi de Manzum kimisi aruzla, kimisi durak-hece ölçüsü ile, birisi de durak-hece ve aruzla Bu yönden

tiyat-1. Manzum a) Aruzla

Nazife yahut Hamiyet, Tezer, Sardanapal, Abdullahü's-Saglr, Turhan, Hakan

b) hece ölçüsüyle ya da ölçüsüz, fakat olanlar: Nesteren, Liberte, (Kitap halinde

TÜRK EDEBIYATI

c) Aruz ve hece olanlar:

Kanuni'nin Vicdan

2. Düz halinde olanlar:

a) sona dek düz olanlar:

Sabr u Sebat,

b) birkaç manzume bulunanlar:

Duhter-i Hindu, yahut Endülüs Fethi

c) ve düz olanlar:

Zeyneb, Fitnen, Musa-yahut-Zatülcemal, Harp"

1970: 30-31).

Hikmet tasnifi iki Birincisi

te-matik, de vezin ve biçim tasniftir.

Dizda-tasnifinde on dokuz esere yer Bu on dokuz eser

henüz olan K.anuni'nin Vicdan da

Fakat Dostlar, Tayflar Geçidi, Ruhlar ve

ArzUer

tasnifinde tarihi piyesler daha biçimde

ele ve tasnif edilmeye verilen tasnifte

2, 3, 4 ve 7. maddeler bütün olarak "Tarihi Piyesler" eserlerdir.

tasnifinde Duhter-i Hindu, Finten,

Nesteren, Zeynep ve Hakan isimli eserlere "uzak ülkelerde ve belirsiz

bir tarihi dekor içinde geçenler" yer verir. Bu

ge-çen "uzak ülkelerde" ifadesi olabilir. Zira Abdülhak Ha-mid'in hemen hemen bütün tiyatro eserleri "uzak ülkelerde" geç-mektedir. Bu durumda Abdülhak Hamid'in bütün tiyatro eserlerini

gerekecektir.

Abdülhak Harnid'in Kanuni'nin Vicdan eseri kitap

ola-rak tefrika okuyucusu ile bir

eserdir. Eser bilgiler, birkaç küçük parça ile

Bütün bu sebeplerle bir fikir sahibi

edi-nilmeyen bir eser olarak Kanuni'nin Vicdan tasniflerde yer

bir tutum söylenebilir.

vezinlerine ve manzum-mensur göre

tasnif, Abdülhak Harnid'in tiyatro eserlerini

mede bir yol olabilir. Her ne kadar Abdülhak.Hamid,

konusunda özellikle vezin konusundaki

ömrünün sonuna kadar olsa da, tiyatro eserlerini

yükle-OGUZHAN KARABURGU

Hamid'e göre anlatmak istedikleri için vezin ve biçim

sadece birer Abdülhak Hamid, eserlerini rast geldiyse

öyle bizzat ifade eder ki bu Abdülhak Hamid'in kural

ta-de uygun bir Abdülhak

Hamid'in tiyatro eserlerini vezinlerine ve biçimlerine göre

tasnif etmek, ancak ilk akla gelen basit ve bir

tasnif olarak

"a) nevinden olan eserler: Bir Sefilenin Hasbihali, Garam, Nazife, Dostlar, Harp

b) Mensur tiyatrolar: Sabra Sebat, Duhter-i Hindu, Tank (Duhter-i Hindu ve birer, manzume Fakat bunlar eserin dahil Onun için bu eserleri mensur tiyatrolar-dan

c) Manzum ve mensur tiyatrolar: Zeynep, Fitnen d) Hece vezni ile manzum tiyatrolar: Nesteren, Liberte,

(Cünun-Hamid'in henüz en son piyesidir. Bundaki vezin hece veznidir. Fakat Nesteren ve Liberte'deki hece vezni Baladan Bir Ses'teki vezindir.)

e) vezni ile manzum tiyatrolar: Tezer, Abdullahü's-Saglr, Sardana-pal, Turhan, Tayflar Geçidi, Ruhlar, ile zeyilleri olan

bu son üç eser, daha ziyade Fakat

zeyil-leri ayn tutmamak için bir araya koyduk.)" (Dilmen, 1932: 49-50).

tasnifinin ikinci bölümü ile hemen hemen olan Dilmen'in tasnifinde de Abdülhak Hamid'in tiyatro eserleri

vezinlerine ve biçimlerine göre ele Dilmen'in

"mono-log, diyalog ve Bir Sefilenin

Hasbihali ve Garam, Hamid'in türlerin zorlayan iki eseridir. Bu iki eseri tiyatrodan çok olarak

daha bir olur. Harp, Dostlar, Tayflar

Geçidi, Ruhlar ve diyalog olarak

dirilebilir. Ama Abdülhak Hamid, bu eserlerinde tiyatro türüne has

perde, gibi bölümlemelere ve eserlerin kadrosu

listesine yer verir. Bunlara göre bu eserleri tiyatro eseri olarak ele

al-mak ve daha uygun Dilmen'in bu

grup-ta yer alan eserlerin da dikkati çekicidir.

1925 Vakit gazetesinde tefrika edilir.

TÜRK

son piyesi" ifadeleri ile yer verir. Fakat taraftan da iddia bir eseri tasnifine dahil eder.

AHMET KABAKLI'NIN

"1. Kendi ait piyesler (Sabr u Sebat, Finten) 2. Tezli eserler (Duhter-i Hinda, Liberte)

3. Endülüs-Arap tarihi ile ilgili haileler Musa, Tezer, Nazife, Abdul-lahü 's-Sagir)

4. Müteferrik tarilupiyesler Sardanapal, Nesteren, Zeynep) 5. Türk-Turan tarihinden piyesler Turhan, Hakan)

6. Diyaloglar yahut fantezi piyesler (Tayflar Geçidi, Ruhlar, Harp, Dostlar)

7. piyesler Vicdan 1947: 11).

Ahmet tasnifi derli toplu görülse de, bu tasnifte de

taraflar Teknik ve muhteva

gösteren Sabr u Sebat ve Finten ile

kategori-de gerekir. Aynca Abdülhak Hamid'in tiyatro

eserlerini tezli-tezsiz olarak da

Zira bütün eserler bir bir tezin ifadesidir.

Abdülhak Hamid de bu çerçevede pek çok eserini alegorik

okun-maya uygun Çünkü o, mesajlan olan bir

yazar-Bu sebeple sadece Duhter-i Hinda ve Liberte'yi tezli eser kabul

etmek bu yetersiz görünmektedir. siyaseti

nülerek Duhter-i Hinda tezli eser olarak kabul ediliyorsa Finten'i,

hatta da bu

dirmek gerekir. Fakat Duhter-i Hindu, Finten, Dostlar ve

Cü-çerçevesinde bir grup olarak ele daha uygun görünmektedir.

Buna benzer bir durum "Diyaloglar yahut fantezi piyesler"

isimleri Tayflar Geçidi, Ruhlar ve isimli

eserlerde de ortaya Tayflar Geçidi, Ruhlar ve

di-yalog olarak olsa da bu eserler ve

Tur-han' dan ayn bir kategoride Çünkü bu üç eser, ve Turhan'm ve kadrosu bu eserlerde

süreklilik göstermektedir.

konusunda Dilmen gibi Ahmet da daha

ön-ce tefrika olan Kanuni'nin Vicdan ile

OGUZHAN KARABURGU

AsIM

"A. Konusunu yerli alan ve Hamid'in ilgili olan eserler: Sabr u Sebat (1875), (1875-1913)

B. Konusunu ülkelerden alan eserler: Duhter-i Hindu (1876), Finten (1916), (1925/1926)

C. Konusunu alan eserler:

a. Endülüs-Arap tarihiyle ilgili olanlar: (1879), Musa (1917), Nazife (1876), Tezer (1880), (1917)

b. ve tarihiyle ilgili olanlar: (1873), Sarda-napal (1917), Nesteren (1878), (1880), Zeyneb (1908)

c. Türk-Turan tarihiyle ilgili olanlar: (1913), Turhan (1916), Hakan (1935), Vicdan

D. Diyalog biçimindeki eserler:

a. ve olanlar: Tayflar Geçidi (1917), Ruhlar (1922), Ar-ziler (1925)

b. Öbür diyaloglar: Harp (1917), Dostlar (1924)" (Bezirci, 1991: 78).

Bezirci'nin tasnif, kendisinden önce

tasniflere nispetle daha isabetli görünmektedir. Bezirci, Ahmet

Ka-tasnifini daha derleyip gibi görünse de bu

tasni-fin de Bunlardan biri A maddesinde

yer alan "Hfunid'in ilgili olan eserler" ile

alaka-Abdülhak Hamid, bütün eserlerinde

prob-lemlerini alegorik olarak ele bu noktadan

bütün eserleri zaman ile ilgilidir. Harp,

Li-berte' den daha çok Abdülhak Hfunid'in ilgilidir. Zira

Harp, Çanakkale tesiri ile Liberte ise

alegorik bir eserdir. Abdülhak Hfunid, Liberte' de dönemin

en ilgi çekici biri olan Midhat sürgün

edilme-sini sembolik isimlerin gizleyerek ele

Ha-mid, Liberte'nin alegorik arka "Eserlerimi

isimli seri da dile Alegorik mahiyette

Liberte'nin Midhat sürgüne gönderilmesi ele

ancak bilgiler ile oluruz.

Bezirci de gibi Tayflar Geçidi, Ruhlar ve diyalog

olarak ele bu eserleri ve Turhan' dan ayn bir kategoride

de-Bezirci'nin tasnifinde öne bir husus ise

te-matik tasnif ile biçime tasnifin birbirinden

TORK

'Yeni Türk Abdülhak Hamid'le en fazla

il-gilenen, onun eserlerini bütünüyle gibi önemli

bir üstesinden gelen Enginün, zaman zaman

eserleri konusunda da Bu

meler içinde teklif tasnif

dene-meleri de Bu tasnif denemelerinin zaman içerisinde

mesi, Eng:inün'ün boyunca elde veriler

sunda daha önce tespitleri gözden ve

Enginün Abdülhak Hamid'in tiyatro eserlerinin tasnifini

ilk olarak 1986 Abdülhak Hamid Tarhan

(Engi-nün, 1986: 61) isimli eserinde Daha sonra Abdülhak

Hamid Tarhan' tiyatro eserlerinin metinlerini yeni harfleri ile

Serinin ilk olan Abdülhak Hamid Tarhan

Ti-I, Sabr u Sebat, Liberte, Harp'in (Enginün,

1998: 8-9) de tasniflere yer verir. En son Tanzimat

isimli ortak kitapta yer alan "Abdülhak Hamid Tarhan" (Enginün, 2006: 480-481) isimli hacimli makalesinde daha önce

tasnifleri ve eserler üzerinde

ciddi bir en

tasnif Enginün'e ait görünmektedir. Buraya Enginün'ün

yap-son tasnif

"1. Konusu Orta Asya' da (Afganistan, Hindistan) geçen

oyunlar: (1873), Nesteren (1878), Zeynep tefrikadan sonra, 1908), Hakan (1935)

2. Konusunu günlerin alan oyunlar: a. Konusunu günlük hayattan alan oyunlar:

Bunlarda mekan genellikle dur. Sabr u Sebat (1875), (1875), Liberte (Türk Yurdu'nda tefrika 1913), Harp (1917)

b. Konusunu Hindistan ve den yoruma eserleri:

Duhter-i Hindu (1876), Finten (Servet-i Fünun' da.ki tefrika 1889, Hak gazetesinde tefrika 1912; 1916), (Vakit gazetesinde tefrika 1925), Dostlar (1924). Liberte ve Harp niteliklidir. Sabr u Sebat ve bölümleri ülkelerinde geçmektedir. Liberte

ise isimler alegorik bir eserdir.

3. Konusunu tarihten alan oyunlar:

a. Eski tarih: (1880), Sardanapal ve Terakki gazetesinde tefrika, 1908).

OCUZHAN KARABURGU

b. Endülüs: Nazife (1876), Tezer (1880), (1880), Musa (Vakit'te

tefri-ka 1880; 1916), (1917).

c. Konusunu tarihinden alan oyunlar: (Tanin (1913)' de tefri-kadan sonra 1913), Turhan (1916), Tayflar Geçidi (1917), Ruhlar (1922), Arziler (1925)" (Engini.in, 2006: 480-481).

Üç temel maddeden Enginün'ün tasnifi bu zamana kadar

Abdülhak Hamid ile ilgili hemen hemen bütün yer

alan ve kabul bir tasnif Bezirci'nin tasnifinde

"konusunu günlük hayattan alan oyunlar" albnda

dikkat çekilen hususlar Enginün'ün tasnifi için de geçerlidir.

Enginün, konusunu tarihinden alan oyunlar

Tayflar Geçidi, Ruhlar ve Arzfler isimli eserlere yer Bu

eser-lerde ve Turhan' daki kadrosu devam etse de

tarihi ele Tayflar Geçidi, Ruhlar ve

de tarihinin söylemek olmaz.

Bu yeni tasnif teklifinde konu ve Ahmet Hamdi

dan bir ödünçleme ile "daire" olarak ifade

edil-Abdülhak Hamid'in eserlerini yazarken temel

dü-hareket ve bir grup

eserlerde sürdürerek konu de söylenebilir. Bu

an-lamda "daire", bir fark edilebilecek ifade etmek

üzere Mesela Endülüs dairesi içerisinde

eserler, zamanlarda olsa da bu eserlerin

En-dülüs tarihinden devlet yönetiminde

adalet ve liyakat gibi temel de bu gruptaki eserlerin

"daire" olarak tasnif edilmesini getirir. verilen tasnif bu

1. eserler dairesi: Sabr u Sebat,

2. Konusunu tarihten alan eserler dairesi:

a. Endülüs dairesi: Nazife, yahut Endülüs Fethi, Tezer yahut

Melik Abdurrahmanü's Salis, Musa yahut Zatü'l-Cemal,

Abdulla-b. Antik dairesi: Sardanapal

c. dairesi: Nesteren, Zeynep, Hakan

TÜRK EDEBiYAT! 3. Siyasi içerikli eserler dairesi:

a. dairesi: Duhter-i Hindu, Finten, Dostlar,

Cü-b. Güncel siyasi daire: Liberte, Harp

eserler dairesi: Abdülhak Hamid'in ilk eser-lerinden ikisini içerisine alan bu daire, Sabr u Sebat ve dan Abdülhak Hamid, bu iki eserini gelenekten beslenerek

ya-zar. Abdülhak Hamid, ilk eserlerinin devrinde çokça ele

istenmeyen evlilikler, kölelik, inançlar,

rna, gibi konulardan seçer. Bu iki eserin derin

masal ve halk hikayelerinin motif bulunur. Sabr u Sebat

ve da geleneksel tiyatromuzun taklidi,

vere ve gibi da yer verilir. Aynca

bu iki eserde asli atasözü ve

de-yimler de

Konusunu tarihten alan eserler dairesi: Bu daire içerisine Endülüs

tarihi, Antik tarihi, bilinmeyen devirlere ait bir

geç-ve tarihini konu edinen eserler

Endülüs dairesindeki eserlerin Ziya

Viar-dot'tan Endülüs Tarihi'nin büyük etkisi Bu

grupta-ki eserlerin bir daire olarak ve Endülüs dairesi

olarak isimlendirilmesindeki en büyük etken, hiç eserlerin

Endülüs tarihinden Bu gruptaki

eserler zaman dilimlerinde Abdülhak Hamid,

Endü-lüs tarihinden eser Bu eserlerin tarihi

gerçekler-le tarihi hayali olaylan anlabr.

ise Abdülhak Hamid,

ta-rihlerde bu gruptaki eserlerini ekseninde

vü-cuda Bu eserlerde tematik

de dikkati çekmektedir.

Antik Makedonya Büyük ile Asur

esinlenilerek ve

Sarda-napal, kendi içerisinde bir grup Bu grubu Antik dairesi

olarak isimlendirmek Zira her iki eser de Antik da

iki kesitleri ele

dairesindeki eserier, tarihin

bilinme-yen bir grup Bu

OGUZHAN KARABURGU

geçer. Bu eserlerin masallara özgü

olay-da kendi içlerinde bir grup imkan

dairesindeki eserler bizzat yazan "Kambur"

ile bir grup olarak Enginün, Abdülhak

Ha-mid'in bu hareketle bu gruptaki eserleri

Kam-bur ismi ile gibi, tasnifinde de bu ismi Bu

grup-taki eserin kadrosu eserden esere süreklilik gösterir.

Konu-ve bu eserleri bir grup olarak

dirmek için yeterli bir sebeptir. da 1988: 584) bu

grupta yer alan eseri dairesi olarak

içerikli eserler dairesi: Bu daire iki alt

Ab-dülhak Hamid, bu dairedeki eserlerinde olaylara özellikle

hatta taraf Bunlar büyükelçilik

görevi-nin sergileme gayreti içerisinde

göster-mektedir.

dairesinde yer alan Duhter-i Hindu, Finten,

Dostlar ve ortak sömüren,

Hint-lilerin de sömürülen olarak Dostlar hariç) ele

Abdülhak Hamid, büyükelçi olarak uzun Londra' da

bulun-ve sahip Bu

bil-gi ve birikim neticesinde kendileri milletleri

küçümsemeleri ve dünya siyasetine yön verme çabalan, bu

grupta-ki eserlerde ele Duhter-i Hindu, Finten, Dostlar ve

Cü-ortak olarak politik ve hayata

üzerine

Güncel dairedeki eserlerden Liberte, Midhat

sü-rülmesi alegorik olarak anlatan bir eserdir. Liberte ile

Os-tarihinin son döneminde Midhat sürgüne

gönderilmesi alegorik ve göndermelerle yüklü bir

kilde ele Harp, Çanakkale sonraki

sidurumu, parçalanmak istenen bir devletin üzerinde planlar

ya-pan aktörlerin konu edinir.3

Bilim ve analitik zeka özellikle bilginin

ve bütünü

parçalar ve Edebiyat tarihlerinde bu durumla daha

çok ve bu kimi zaman bir zorunluluk halini

Abdülhak Hamid'in tiyatro eserleri zamanlarda

çekti-YENi TÜRK EDEBIYATI

üzere Abdülhak Hamid üzerindeki incelemeler tasnifler

de ve (Enginün, 1998: 9).

Abdülhak Hamid'in tiyatro eserleri kadar

tek-lif olan tasnifler olarak iki temel eksende

Birincisi, tiyatro eserlerinin biçimini esas alan tasniftir.

Bu tasnifte eserler manzum-mensur ve manzum olanlar

da vezinlere göre ele tasnif ise

tema-tiktir. Özellikle tematik tasnifte kimi zaman ufak tefek

re denemelerin birbirini takip görülmektedir. Zaman

zaman eserlerin bütününe hakim ya da üzerlerinde

yeterince sebebiyle birinde verilen

hük-mün, de devam fark

edil-mektedir. Tasniflerde en dikkati çekici husus ise eserlerin

geneli kapsayacak tespit

Bu makale ile teklif edilen yeni tasnifte, eserler tematik

bütünü kapsayacak yeniden ele

ve tema ekseninde vücuda getirilen eserler, Ahmet

Ham-di Dairesi" ilham "daire"

olarak tasnif Bu teklifte Abdülhak

Ha-mid' in tiyatro eserleri göre ve

"Gelene-Eserler Dairesi"; "Konusunu Tarihten Alan "Gelene-Eserler

Daire-si", Eserler Dairesi" olmak üzere üç ana elde

Özellikle bir oyun kadrosunu içine alan

"Ko-nusunu Tarihten Alan Eserler Dairesi" ve Eserler

Dairesi" kendi içinde ilgi yola yeniden

alt

Safi'nin Mahpus isimli eseri Abdülhak Hfunid'in tiyatro eserleri üzerinde bir alegorik okuma denemesidir. Bu konuda bilgi için bk. Safi, Mahpus

Ku-tup 2006.

2 _{"Mithat haberini zaman biz, heyet-i kitabetçe, fevkalhad mutber olarak}

is-vermek üzere sefir huzuruna 'bekleyiniz, daha

neler olacak?' diye bizi oyalamak ve ertesi günü de kendisi Tuna valisi Biz de yine müttefikan istifa fikrinde sebat edemedikse de ben bir türlü hiddetimi yenemedim. gadr yahut sadr etmek için bu kaleme almaya maksud bazen kalemle

olunur." (Tarhan, 1928: 5).

3 _{Abdülhak Hfunid tiyatro eserleri ile ilgili inceleme ve bilgi için bk.}

han Karaburgu, "Abdülhak Hfunid Tiyatro Eserleri Üzerinde Bir ve celeme", Doktora Tezi), Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitü-sü, Denizli, 2010.

OGUZHAN KARABURGU

KAYNAKÇA Bezirci, (1991), Abdülhak Hamid, Kitaplar,

Dilmen, Necmi, (1932), Abdülhak Hamid ve Eserleri, Kanaat Kütüphanesi, Hikmet, (1970), Hamid Eserleri, tanbul.

Enginün, (1986), Abdülhak Hllmid Tarhan, KTB Ankara .

... . ... ... ... , (1998), Abdülhak Hllmid Tarhan Tiyatro/an I, Sabr u Sebat, Liberte,

Harp, .

... . . . .... .. . .... , (2006), "Abdülhak Hilmid Tarhan", Tanzimat Ankara. Ahmet, (1947), "Abdülhak Mezuniyet Tezi), bul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü,

Karaburgu, (2010), "Abdülhak Tiyatro Eserleri Üzerinde Bir brma ve Doktora Tezi), Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilim-ler Enstitüsü, Denizli.

Randall, W. Lowell, (1999), Bizi 'Biz' Yapan Hikayeler, Kendimizi Yaratmak Üzerine Bir Deneme, (çev. Süer Kaya),

Silfi, (2006), Mahpus Kutup

A. Hamdi, (1988), 19'uncu Türk Tarihi, 7. bs., Kitabevi,

bul. .