Türk Dili (Hasan Eren)

Tam metin

(1)TURK D ~ L # , "Altay dilleri" arasinda yer alan bir dil. Avrasya'da sok g e n i ~bir coirafi alana yayilmig olan bu dil, bugun birsok diyalekte aynlmi$lr. Azeri, Turkmence, Tatarca, Bagkurt~a,Nogayca, Balkarca (veya Malkarca), o z b e k ~ e , Kirglzca, K a z a k ~ a , Karakalpak~a, CuvaSGa, Yakutsa gibi. Eskiden bu diyalektlere Turk - Tatar diyalektleri (veya dilleri) ad1 da verilmiatir. Alman as1111 buyuk Rus Turkologu Wilhelm Radloff' un vurgulad~gigibi, dunya dilleri arasinda T. D. kadar gen i ~bir alana yayilmi~b a ~ k abir dil yoktur (W. Radloff, Volksliteratur der tiirlcischen Stamme I , 1866). BLI g e n i ~topraklarda yay~lrni~olan Tiirklerin sayisl uzerine a g k bir bilgi vermek gii~tiir. Armin VBmbCry'nin A toror faj ethnologiai ks ethnograplziui tekintetben (Buda~ pest 1885; Almancasi : Das Tiirkenvolk i n seinen ethnologischen und ethnographischen Bezielzungen. Leipzig 1885) ad11 eserinde verdigi say1 (24 000 000!) yanligt~r.Daha sonra N. A. Aristov'un Zametlci ob Ltni~eslcomsostave r : a d s h i a pleinerz i narodnostey i svedeniyn ob iyh ~islennosti["Jivaya Starina", 1896, 3 - 4. fasikul] ad11 ~ a l i ~ m a s l n dverdigi a statistik bilgiler de eskimi~tir.M. Czapliczka'nin The Turks of Central Asia in History and in the Present Day [19181 adli eserindeki veriler de bugiin isin eski sayll~r.P. Jyrkankallio'nun ( ~ b e r s i c h tiiber die tiirkischelz Volker unserer Zeit. "Studia Orientalia" XIV, 1950) top la dig^ veriler de eskidir. Johannes Benzing'in Einfiihrzlng in das Stzldiztrn der altaischen Philologie ~ t n dder Tclrkologie (Wiesbaden 1953) ad11 eserinde verdigi bilgiler dagmiktir. R. Rahmeti Arat (Turk ~ivelerinin tasntifi. "Turkiyat Mecmuas~" X, 1951 1953, 59 - 139) s a g d a ~ Turklerin sayisi uzerinde durmarnigtrr. Philologiae Turcicae Fzlrzdamenta ( I , 1959) ad11 kolektif eserde ~ a g d aTurklerin ~ sayisl uzerine verilen bilgiler de eski say~mlardanalinmigtlr. N. A. Baskakov I'yurksie yazlki (Moskova 1960) ve Vvedenie v izu~eniet y u r k s k i h yazlkov (Moskova 1962, 2. bas. 1969) ad11 eserlerinde daha yeni bilgiler vermigtir. K. H. Menges'in The Turkic Lang~~uges and Peoples. Anl Introductiorz to Tclrkic Studies (Wiesbaden 1968) adli eserinde de yeni veriler vardir. Son olarak Dr. R. A. K. (Zulzl der Tiirken urzd ihre' Siedlungssgebiete. "Cultura Turcica" I , 1, 1964, 35 - 43) qagd a ~Tiirklerin saylsi uzerinde durmugtur. Onun top la dig^ verilere gore, ~ a g d a ~Turklerin sayis1 toplu olarak 95 500 000'dir. Ancak, K. A. K. bu yazls~ndadaha ~ o eski k say~mlarigSz oniinde tutmustur. 0rnek olarak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birligi'nde yasayan Turklerin saylslni 1926 ve 1939 say~mlarlnagore vermi~tir.Bugun Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliiinde ya3ayan Turkleriil sayrsr iize-. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları,.

(2) rine 1970'te yapllan saylma dayanan daha yeni veriler v a r d ~ r (Naselenie SSSR. 1973. Statist~ieeskiy sbornik. Moskcva 1975). Nitekim Zsuzsa Kakulc (Mai torok nyelvek. I. Bevezete's. Budapest 1976) da g a g d a ~Turk dillerinden soz ederken daha ~ o k1970 saylmlna dayanan sayllarl verlnibtir. 1970 sayimi sonunda elde edilen say~lar,eski say~mlarlnsonu~larindan farlcl~dlr. Eski ve ycni say~mlardaki farklara lagmen, Sovyet Sosyali~t Cumhuriyetleri Birliginde Turk dlyalektlerini kullananlar~n Slav dillerini konuganlardan sonra ikinci sirayi ald~klarlaclktir. C u v a ~ ~vea Y a k u t ~ abir yana blrak~lacakolursa, Turk diyalektleri arasinda buyiik bir yaklnl~k goze Garpar. Bag, goz, a&z, k~ilrlc, ayak, kol, burun, dig, Rarln, gobek, et, siit, a&i~, ot, ay, giirz, ak, kara, gok, sarl, at, s ~ & r ,inek, koyun, kuzu, kug., ev, kanat, dug, tag, toprak, su, tuz, iig, be$, sekiz, dok~tz, altmy, yetmij gibi sozler butiin Tiirli diyalektlerinde ortaktlr. Yalnlz bu sozlerin siiyleni$nde birt a k ~ mfarklar goze Garpar. 6rnek olarak goz sozu eski ve yeni Turk diyalektlerinde koz olarak kullanillr. Bunun gibi, bag sozii de diyalektlerde bas, pa$, pas bicimlerinde gecer. Airz sozu diyalektlerde a&s, *J, avLlz, auz, 0 7 , as, Zr, u o r , jzua!.; ayak sozii adak, azak, ura; d a i sozii ise tag, tav, t a u , ta, t z , tu olarak kullan~l~r. Cuvag ve Yakut diyalektlerinde fonctik baklrnlndan daha buyiik farklar vardlr. 6rnek olarak Tiirkse ayalc (<"adak) sozii C u v a ~ ~ a dura, a Yakutsada atax olarak ger, Ger. T i i r k ~ eagrz sozunun Qvag~a karg~llgl i d ~ ~ a Yakutqa kargl!lg~ ise uos'tur. T i i r k ~ eselciz yerine C u v a ~ ~ a dsak,FB;., a dokuz yerine td..d:., k'iu-dr bi~imlerikullanllir. Bunun gibi, Turkse altrnr~yerine ~/-ffi,:iii, yetmi; yerine de fitmd bicimleri geGer. YaBut~adada sekiz k a r ~ i l i golarak ~ a&, dokuz karg~l~l& olarak da tog~isbicimi kullanllir. Bu diyalektlerde unlulerde de birtaknn degisiklikler goze Garpar. 0rnek oiarak Ana Turkce a'lar Cuvag~adau'ya qevrilir : Tiirkse at-Cuvagca ut; Tiirkge kanat-Cuvag~-1 iaa;at; Tiirkce s a k a l - C u v a ~ ~ aJ L L X ( ~ ;T i i r k ~ ebal~k-Cuvas-. I. na gelmesi tabiidir. Ancak bu farklar~n,Azeri, Turkmen, Tatar, Ba~kurt, ozbelc, Klrglz, Kazak gibi Turk kollari arasindaki anla~mayl engelleyecek kadar derinleatigi soylenemez. Bu bakimdan Tiirkmen, Tatar, ozbek, Kazak, Klrglz gibi Turklerin dilleri, T. D.'nin birer diyalektidir. Tiirkmence, Tatarca, Dagkurtqa, Kirgizca, K a z a k ~ agibi diyalektleri "dil" saymak y a n l ~ ~ t lNitekim r. Turk diyalektolojisinin kurucusu W. Radloff, eski ve yeni Tiirk diyalektlerini kine alan buy& sozlii&ine Oplt slovarya ? u : . b : h i ~nrrrc,iy (Versciclz eines Worterbuches der Turk - Dialecte) adlni vermigti (1888 - 1911). Sozliigiin R u s ~ aba~liglnda n a r e ~ i e(= diyalekt, lehse) tesimi lcullan~ldig~gibi, Almanca bagliginda drl. izare~ie'nin kargillg~ olarak Dialect sozii kullanilm~gt~. Kadloff'tan once k a r ~ l l a ~ t ~ r mbir a l ~sozliik ortaya koyan L. Budagov da eserine Sravnitel'nzy slovar' ruret_l' o - ta ra:.sf ih E ~ Y B c ; >(1869 - 1871) adini vermigti. Bu b a ~ l ~ k t a n a n l a ~ ~ l d i ggibi, l Budagov da Tiirkqe, Tatarca, Ba~kurtqa, Nogayca ve Turkmenceyi "Turk - Tatar diyalektleri" olarak kabul etmigti. T a n l n r n ~Macar ~ Turkologu J. NCmeth (Probleme der tiirlcischen Urzeit. Analecta Orientalia memoriae Alexandri Csoma de K6r-6s dicata. Budapestini 1942 - 1947. 57 - 102) de T. Q.'nin kollarlna diyalekt adini vermiptir.. R. Rahmeti Arat (Turk ~ivelerinin,tasnifi. "Turkiyat Mecmuas~" X, 57 - 139) T. D.'nin butun diyalektlerine $1ve adin1 vermi~,yaln~zY a k u t ~ ave Cuva$$ayl lehse (diyalekt) olarak adland~rmi$t~r. Turk diyalelctleri araslnda Cuvafj~a ve Y a k u t ~ a ozel bir yes tutar. Ancak, Cuvaa diyalektini "Altay dilleri" kinde ozel bir grup saymak yanll~tir (N. N. Poppe). Bunun gibi, Cuva~ca,Tiirk ve Mogol dilleri araslnda bir koprii olarak da k a b ~ ~edilemez l (6.J. Ramstedt). J. NCmeth CUvagca ile Y a k ~ ~ t c a yTurk l diyalektleri ilinde s grupu (veya s Turkcesi) olarak birlegtirmistir.. Avrupal~gezgin ve bilginler, T. D.'nin diyalektleri arasindaki yaklnlik uzerinde slk s ~ kdurmu~larve Balkan yarlmadasindan yola g k a n bir gezginin T i i r k ~ ebilgisine dayanarak Orta Asya'ds kolayllkla dolagabilecegini bildirmigva.sCa ura; T i i r k ~ earpa-Cavusca urpa. Ancak Tiirkfe a' lerdir. 6rnek olarak, biiyuk Macar Turkologu Armin VQmnln z'ya ciiiniigtiigiinii de biliyoruz : Eski Tiirkce tana>TiirkbCry, A tiiriik faj (Budapegte 1885) ad11 eserinde, T i i r k ~ e bilen bir gezginin Orta Asya'nln her yanlnda gii~liikqekTiirk diyalektlerinde ortak sozler yanlnda araslra f a r k l ~ meiisizin gezi yapabilecegini yazmiytlr. sozlcre de rastlan~r. 0rnelc olarak butun Turk diyalektleC a g d a ~Turk diyalektleri eski bir ana dil (Alm. Urrinde lrullanilan ev (-iv, ov, iiv, iiy, iiy) yerine Cusprache)'den G ~ k m l ~ t Bu ~ r . ana dilin konuguldu~u toprakvag~adakil sozu geGer. Builun gibi, T i i r k ~ ed~zlak(<talak) l a r ~Tiirklerin ana yurdu saylyoruz. Turklerin ana yurtlayerine C u v a ~ ~ a dsula a sozu k u l l a n ~ l ~ rBuna . kargillk Yarmdan dagilmalar~ uzerine .-diyalektler olu~mayabaglamlgkutsada dalak'm karslhii t l l ' d r r Turkce yular sozii bugun yaln~zYakutcada s~:lar olarak kalmlgtlr. $agdag Turk dit ~ r . Diyalektlerin biiyiik bir boliimunde Ana Turk~enin yalektlerinde yulara riokta ad1 verilir. Turk diyalektlerinde a. e, r , i, o, 6, ZL, ii gibi unluleri normal olarak saklanyaygln olarak kullanllan rzokta ad1 Mogolca bir allntidir. migtlr. Ana Tiirkcenin "r, "1, "n, *?, *k, *I??, *t gibi iinsiizTiirkce goz (<koz) yerine ~ a g d adiyalektlerde ~ kijz yanlnleri de diyalektlerde normal olarak oldugu gibi kalmigtlr. da karak sozu de kullanlhr. Krcrak'ln Y a k u t ~ a k a r ~ ~ l i g ~ Yalnlz Ana Tiirk~enin *-d-, *-d iinsiizii bu diyalektlerde -z-, -2 (>-s) ve -y-, -y'ye qevrilmigtir : Eski T u r k ~ eadak, Turk diyalektlerinde fonetik alaxida gordiigumiiz farkdiyalektlerde clzalc ve daha sonra ayak bi~imini almiglar yan~nda gramer b a k ~ n l ~ n d a da n birtalrnn farklar vart ~ r .Bunun gibi, Eski T u r k ~ ekud~iruk da lcuzuruk (>kuzdlr. 0 m e k olarak Tiirkce Icalarz b i ~ i l n iyerine bir~olcdiyaruk) ve k~~yrulz bi~iminegirmiatir. Eski Tiirkfe k a d q ( a g a ~ lektte Irulgarz b i ~ i m ikullanlllr. Tiirkfe -lar, -1er eki birad]) da lcazl;i>liay~~bi~imlerini aldlktan sonra kayln'a ~ o ~ k a g d a sdiyalclctte -rzar, -ner, -dar, d e r , -tar, -ter o l a ~ a k doniismiiqtiir. Eski T t i r k ~ e eder de diyalektlerde ezer ve geqer. eyer bi~imlerini almigtir. Ana Tiirksenin *-z-, *-z iinsiizii G e n i ~bir cografi aIana yay11n11g olan T. D.'nde ses, de diyalektlerin buyuk bir boliimunde oldugu glbi kalmlggramer ve sozliik baklmlar~ndanbirtak~mfarklarln meydatir. Bundan bagka, Ana Turk~enin*-S-, *-g iinsiizii de diya-. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi,32.C., Ankara 1983.

(3) TURK lektlerde J. veya s olarak saklanmi~tlr.Soz bagindaki y- sesi diyalektlerde y- olarak kalml~sada, b i r ~ o kdiyalektte c(ve G-)'ye cevrilmigtir. Ana Tiirk~enins- iinsiizii de diyalektlerde oldugu gibi kalml~tir. Yalniz Ba~kurtsada bu unsuz h-'ye doniigmii~tiir: Tiirkce sekiz>Tatarca sigez> Bagkurtea higez; Tiirkee sakrz, K~rgizca sag'lz-Bagkurtp hn&; Tiirkce senziz>Tatarca simez>Bagkurt~a hirnez; Tiirk~esakal>Tatarca sakal>Bagkurt~a hakal. Buna karyllk Turk diyalektlerinin kii~iikbir bolumiinde (Cuvagqa ve Yakut~ada)sesler (iinliiler ve ozellikle iinsuzler) biiyiik degi~ikliklereugramlstir. 0rnek olarak, Ana TurkCe *-d- iinsiizii Yakutcada -t- olarak kaldlgl halde Cuva$c;ada -r-'ye cevrilmigtir : Eski T i i r k ~ eadak>Yakutp ntnx, CuvagGa ura; Eski T i i r k ~ e kadrv>Yakut~a xatlv, C u v a ~ ~ a xurln; Eski Turkce tod- C = doymakl > Y a k u t ~ a tot-, Cuvassa t j i a f l - . Ana T i i r k ~ e*-z-, "-z iinsiizii de Cuva~cada-r-, -r'ye donii~miigtiir: Eski T i i r k ~ ey i i z u k > ~ u v a g ~fBi.2; a Eski Tiirkce kazgan (>kazan)>Cuvagca xuralz; T i i r k ~ ebuzair >Cuvasca p2.u Eski T i i r k ~ etuz>Yakut$a t? c, Cuvas<a iLiv.?~; Eski T i i r k ~ eairz>Yakutfa uos, Cuvag~ariivar; Turkce koz>CuvasCa 1 J : ) a r ; Eski T i i r k ~ e kuz (>Tiirk~e giiz)>Yakutca kiis, C u v a ~ ~i Br a ; Tiirkce ylldlz>Yakutca sulus, Cuvagsa Sdlld ; Tiirkce ayaz>Cuvagsa uyar; Eski Turkce otuz>Yakutca otut, C u v a ~ s az,ii:dt,: T i i r k ~ ebaldlz >Cuvagfa bul:d . Bunun gibi, Ana T i i r k ~ e*-J-, *-J iinsiizu de Cuva~cada-I-, -rye r;evrilmigtir : Turkce igit->Yakut- , Ca ihit-, Cuvagc;a ilt-; Eski Tiirkce kiirniig>Yakutp k6nzus, Cuvagea k z m l l ; Eski T i i r k ~ ekl~>(;uva~ca:<PI ; Eski Tiirkce altmls>Cuvas~a zitnzal; Tiirkse yetnzig>Cuva~sa j?tml!. Ana T i i r k ~ es- iinsiizii biitun ~ a g d adiyalektlerde ~ oldu&~ gibi, C u v a ~ ~ a dda a saklanml~tlr: Tiirkse snl Cuvag~asul; T u r k ~ esiit Cuva~xzsE.t Buna kargilik s- iinsiizii Yakutcada dii~miigtur. 0rnekler : T i i r k ~ esu-Yakut~a 1 1 ; Tiirkge sungu-Yakut~a iiqii; T i i r k ~ esal-Yakutea ai.. -. -. Turk diyalektlerinde gordiigiimiiz ses geligmelerinin bir bolumu yenidir. Ancak, diyalektlerin bir bolumiinde, ozeilikle Cuvagea ve Yakut~ada goze Garpan geli~meler eski bir tarihe clkar. Eski ve ijzellikle yeni Turk diyalektlerinde gordiigiimuz fonetik ve gramer farklarlni goz oniiue alan uzmanlar, en eski caglardan baglayarak bu diyalektleri tasnife CaIl$m~glard~r. Bu yolda yapllan ilk deneme olarak K2sgarll Mahmud'un yaptlgi tasnif gosterilebilir. Divaizii lilgati't Turk yazari XI. yiizyllda yagayan Turk boylarini cografi durumlarlna gore slralamakla kalmamia, dillerinin ses ve gramer ozellikleri iizerine de birtaklm bilgiler vermigtir. K B ~ g a r lMahmud'un ~ bu gozlemleri daha sonra yetisen Tiirkologlarln callgmalarlnda da saglam bir dayanak olarak degerlendirilmigtir. Turk boylarinln cografi durumlarlni goz oniinde tutan K2ggarl1 Mahmud, Kirgiz, Yabaku, Kay, Basmll, Yagma, Cigil, Uygur, Comul, Caruk, Bagkurt, K l p ~ a k ,Oguz, Yimek, Suvar, Bulgar ve Pesenek gibi birtaklin boylarln adlarlni saymlgtlr. Kbsgarli Mahmud, qagda~Tiirklerin dilleri iizerine bircok bilgiler vermigse de, Suvar ve Bulgarlarin dili iizerine topladlgi veriler ~ o kazdir. Divanii Iilgati't - Tiirk yazarl Hazarlar~ndili uzerine cle bilgi vermemigtir.. ~. f. ~. f. 1245'te Pekin'e bir gezi yaplnig olan Pian del Carpine' den baglayarak b i r ~ o kgezginler Tiirkler ve dilleri iizerine birtaklm bilgiler toplamiglardlr. V. van Ruysbroek (1250), Marco Polo (1290) gibi gezginler yaninda harp tutsaklarl da bu yolda degerli bilgiler vermialerdir. Turk tutsakllglnda kalan H. Schiltbcrger'in eserinde de degerli bilgiler vardlr. Philipp Johann von Strahlenberg harp tutsaklarl arasinda ozel bir yer tutar. Das Nord und Ostliclze Theil von Europa und Asia (Stockholm 1730, yeni bas. 1975) ad11 eserinde Strahlenberg birtaklm tasnifler de yapml~tlr. Ancak, bu tainiflerin bugiin icin yalnlz tarihi degeri vardlr. Tiirkolojiuin kurucular~ araslnda yer alan Julius von Klaproth, Asia Polyglottn (1823) ad11 eserinde Tiirkleri tasnif etmi~tir.. I. N. Berezin (Recherches suv les dialectes musulnicrns, I. Syst2me des dialectes turcs. Kazan 1848), N. 1. il'minskiy (V~tupitel'noe~ t e n i ev kurs t ~ r e l l k o- tatarskogo ynzlkn. 1861) gibi uzmanlar bir yana birakllacak olursa, Turk diyalektlerinin tasnifi konusu iizerinde ilk olarak W. Radloff durmugtur. Turkolojinin ve ozellikle Tiirk diyalektolojisinin kurucusu olarak tanlnmi~ olan W. Radloff, Phonetik der niirdlichen Tiivkspracherz (Leipzig 1882 [1883]) ad11 eserinin XVIII. boliimiinde (Classk'fication der Turk - Dialecte nnclz den yhonetischen Erscheinungen), cagda~ Turk diyalektlerini dort grupta toplamigtlr : I. Do$ diyalektleri; 11. Bat1 diyalektleri; 111. Orta Asya diyalektleri; IV. Giiney diyalektleri. I. Dogu diyalektleri. 1. As11 Altay diyalektleri (a. Altay diyalckti; b. Teleiit diyalekti), 2. Baraba diyalekti; 3. Kuzey Altay diyalektleri (a. Kugu [Russa ad1 : Lebedl diyalekti; b. $or diyalekti), 4. Abakan diyalektleri (a. As11 Abakan diyalektleri : a. Sagay diyalekti; p. Koybal diyalekti; y. Kac diyalekti; b. Yiiz diyalekti veya Klzll diyalekti); 5. Kiierik (veya Cohm) diyalekti; 6. Soyon diyalekti; 7. Karagas diyalekti ve 8. Uygur diyalekti bu grupta yer allr. 11. Bat1 diyalektleri. 1. Kirglz diyalekti : a. Kara Kirglz diyalekti; b. Kazak Klrglz diyalekti; c. Karakalpak diyalekti; 2. Irtq diyalektleri : a. Turall diyalekti; b. Kiirdak diyalekti; c. Tobol ve Tiimen diyalektleri; 3. Bagkurt diyalektleri : a. Ova Ba~kurtlarldiyalekti; b. Dag Baskurtlarl diyalekti; 4. Volga diyalektleri veya Dogu Rusya diyalektleri : a. Miser diyalekti; b. Kama diyalekti; c. Simbirsk diyalekti; d. Kazan diyalekti; e. Belebey diyalekti; f. Kaslm diyalekti bu grupa girer.. 111. Orta Asya diyalektleri. 1. T a r a n ~ idiyalekti; 2. Hami diyalekti; 3. Aksu diyalekti; 4. K b ~ g a r diyalekti; 5. Yarkent diyalekti; 6. Cagatay diyalekti : a. Kuzey Sart diyalekti; b. Kokand di~~alekti; c. Zerefpn vadisi ~zbeklerinin diyalekti; d. Buhara diyalekti; e. Hive diyalekti bu grupta yer allr. LV. Giiney diyalektleri. 1. Tiirkmen diyalekti; 2. Azerbaycan diyalekti; 3. Kafkas diyalektleri; 4. Anadolu diyalektleri : a. Hiidavendigbr diyalekti; b. Karaman diyalekti; 5. K ~ r l mdiyalekti (Karay agzlna gore); 6. Osmanl~ diyalekti bu grupa girer. Radloff, Balkan yarltnadaslndaki Turk cliyalektlerini de bu grupa alrnl~tlr.. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi,32.C., Ankara 1983.

(4) Radloff, Turk diyalektlerini tasnif ederken ses ozelpak : tug'>tau; Nogay, Kumuk, Karasay ve Balkar. Do& Ancak, bu tasnifte diyalektlerin cogliklerine dayanm~~tlr. ve Bat1 Karay; Tatar ve Miser diyalektleri bu alt grupa rafi durumlar~da goz onune allnmlgt~r. girer. E. Dogu grupu. Dogu (Cin) Turkistanlnda konusulan Bu tasnif, 1882 (1883) ylllnda yapllmlstlr. Bu bak~mTurk? ve Taransi (yeni Rus terminolojisine gore: Yeni Uydan Radloff'un eski bilgi ve verileri kullanmas~ tabiidir. gur) diyalektleri (taglrg>tagl~k) ve B ~ z b e k ~ e s(Hive); i Ancak, tasnifte Turk diyalektleri araslnda ozel bir yer tutan C u v a ~ ve Yakut diyalcktlerine yer verilmedigi goze Buhara ve Hive (Sart) diyalektleri bu grupta yer allr. Carpar. F. Guney grupu (bol> 01; taglzg> dag'lz), Tiirkmen ve Radloff'tan sonra Armin VrimbCry de Turk diyalektleOsmanl~(Turk) diyalektleri bu grupa girer. rini tasnif etmi~tir( A torok faj ethnologiai ks ethnographiai M. Rasanen (Contributions au classernent des langues tekintetben. Budapest 1885. Almancasl : Dns Tiirkenvolk turques. "Rocznik Orientalistyczny" XVII, 1935. 92 104) in seinen ethnologischen und ethnogrnphischen Beziehclngen. Turk diyalektlerinin tasnifi iizerinde durmu~, daha sonra Lcipzig 1885). Radloff'tan farkl~olarak Turk diyalektlerinin Materialien zur Lautgeschickte der tiirkischen Sprachen tasnifinde Tiirklerin etnik yaplslnl da goz onune alan Vhm(Studia Oribntalia XV, Helsinki 1949. 26 - 31) ad11 eserinde bCry, ~ a g d aTurk ~ diyalektlerini be$ grup i ~ i n d etoplam~gt~r. r. RamsRamstedt'in tasnifini esas olarak. a l m ~ ~ t l Rasanen, I. Sibirya Tiirkleri : 1. Teleutler veya Telengetler (Te. tedt'in tasnifini Radloff ve Samoylovic'in tasnifleriyle biilenget kiyi). 2. As11 Altaylllar (Altay kigi) veya Altay Kaltiinlemeye ~ a l l ~ r n l s t Onun ~ r . yaptlkl tasnifte de esas olarak mlklar~ ( D v o z d ~ n r j ;~ '3. Sorlar (Kondomalar); 4. Orman ses tarihi a l l n m ~ ~ t l(r-z. r : Cuvassa *d.,:dr Ortak Turkce Tatarlar~( R u s ~ a: Cernev~eTatar~)veya Tubalar (Tuba kitokuz '9'; -2 : tug 'dag', tau, $2, t o , 16 : -zg'> -1, -zk; kal~ i ,Y I ~kigi, Uryanhay); 5. Kumand~lar (Kumand~ kisi); gun > lialan; soz i ~ i n d eve sonunda d (6) > t , z, y , r; 6. Kiz~llar;7. Collm Tatarlar~;8. Sagaylar; 9. Kaplar; 10. bol - fiilinde b'nin saklanmasl veya diiamesi). Rasanen, Koyballar; 11. Karagaslar; 12. Soyotlar veya Soyonlar; 13. Ramstedt'in Kuzey grupuna Kuzeydoiu grupu, Bat1 grupnKamaslar; 14. Baraba veya Tobol Tatarlar~(Tarllk, Tobolluk, na Kuzeybat~ grupu, Dogu grupuna Guneydogu grupu Tiimellik [Tumenler] ve Turallk); 15. Uryanhaylar veya Guney grupuna da Guneybat~grupu a d ~ n vermi~tir. l Tubalar (Tuvalar), Sayanl~lar. Radloff'un tasnifini F. E. Kora ( ~ l a s s i ' i k c ~ itu~ a VhmbCry, Yakutlar~da Sibirya Turkleri araslnda sayret_rhib plernelz g o yazzkam. "Gtnografi~eskoe obozren~e" mlstlr. 1910, 84 - 85. Pas.) ve daha sonra A. N. Samoylovic turlii 11. Orta Asya Turkleri i 1. Kara K~rg~zlar; 2. Kazak yonlerden duzeltmeye cal~sml~lard~r. K~rglzlar;3. Uygurlar ve DOELFTurkistanl~lar;4. ~ z b e k l e r ; A. N. Samoylovi~(Nekotorze dopolrzeniyn k klassifi5. Karakalpaklar; 6. Tiirkmenler. k a ~ i ituregk:h yazrltov. Petrograd 1922, K voprosu o klassi111. Volga Turkleri : 1. Kazan Tatarlari; 2. Cuvaalar; 3. fikngii turegkib yazrkov. Baka 1926), Radloff ve Koq'un Ba~kurtlar;4. Mi~erler ( M e ~ ~ eveya r Mes~eryak)ve Teptasniflerini fonetik ve morfolojik ozellikler bak~mlndanbuterler. tunlelni~ve yeni gozlemlere dayanan bir tasnif yapmi~tlr. IV. Karadeniz ~evresiTurkleri : 1. K l r ~ mTatarlar~;2. C a g d a ~bilim cevrelerinde buyuk bir yayglnllk kazanan bu Nogay Tatarlar~,Kundurlar (Karaaga~lar),Kumuklar, Katasnifte biitun Turk diyalektleri a l t ~ ana grupta toplanrapylar. m l ~ t i r: V. Bat1 Turkleri : 1. 1ran Turkleri veya Azeriler; 2. Osman11 Turkleri. 1. R grupu (Bulgar veya Cuvas grupu). ~zellikleri: 1. G. J. Ramstedt (Tietosanakirja IX, 1917, 2039 - 2040) rlihdr 2. urn, 3. p u l - , 4. tau tu; 5. sarz; 6. yulna Turk diyalektlerini altl ana grupta toplanml~t~r : kalan. Eski Bulgar ve ~ a g d a~~u v diyalektleri a ~ bu gmpa A. C u v a ~ diyalekti (r'>r; d>r; tng>tu-tiii~ v.b.). girer. Tuna r e Volga Bulgarcasi da bu grupa girer. 11. D grupu (Uygur veya Kuzeydogu grupu). 0zellikleri : 1. tokuz; 2. adak azak; 3. pol -;4. tag; 5. sang; B. Yakut diyalekti. C u v a ~diyalekti gibi, diger Turk 6. kalgan. diyalektlerinden uzaklasm~$~r.z diyalektleri aras~nda yer d sesinin ugradlgl degiaikliklere gore bu grup iic alt allr (z>s, t; d> t; tag> tin 'orman'). grupa ayr~llr: C. Kuzey grupu. Altay daglarr ~evresindekonu~ulan a. d alt grupu : Yenisey - Orhon kitabelerinin dili, eski diyalektleri i ~ i n ea h . d sesinin karyllklar~nagore alt grupUygur diyalekti ve Karagas, Salar ve Tuva diyalektleri; lara ayrll~r. b. z all grupu: Sarl Uygur, !$.or ve Hakas (Koybal, KId diyalektleri : (Eski dil an~tlarl d~glnda) Kuzejrbat~ 211, Sagay, K a p ve Beltir) diyalektleri; Mogolistan'da Soyot veya Uryanhay ile Karagas diyalektleri bu alt grupta yer allr ( t a i b i ~ i m isaklanmlgt~r). c. t alt grupu : Yakut diyalekti. z diyalektlcri : Abakan ve Yuz stepleri diyalektleri 111. tav grupu (Klp~akveya Kuzeybatl grupu). 0zel(yeni Rus terminolojisine gore Hakas diyalektleri) bu alt likleri : 1. toguz; 2. ayak; 3. bol-- bul-; 4. tav; 5. sarz; 6. grupa girer : Kaca, Sagay, Koybal, ICIZII, !$.or, Kuerik, Cokalgan. Ilm, Beltir, Kamas; Sang Uygur (Cin'de). Bu grup iki alt grupa ayrll~r: y diyalektleri : Baraba stepi ve Kuzey Altay (Kumanda a. Mogol devrinden once o l u ~ a ndiyalektler; Altay (Alve Kugu : tag, Tuba : tnu), as11 Altay ("Altay Kalm~lrlar~", tay, Teleut ve Telcngit), K ~ r g ~ Kumuk, z, K a r a ~ a y Balkar, yeni adlar~: Oyrot; Teleiit, Tolos : tag > t ~ ) . Karay, Tatar, Ba~kurtdiyalektleri; D. Bat1 grupu. Karak~rgiz (yeni resmi ad1 : Klrg~z): b. Mogsl devrinden sonra o l u ~ a ndiyalektler : Kazak tag> 6 ; Kazakkirg~z (ycni resmi ad1 : Kazah); Karakalve Nogay diyalektleri. - ,. -. -. >. <. -. -. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi,32.C., Ankara 1983.

(5) bol. (pol,. yul,. bul). A. N. Samoylovif'e gore Tiirk dili. IV. Taglzk grupu (Caiatay veya Guneydogu grupu). ~zellikleri: 1. tokuz; 2. ayak; 3. bol-; 4. tag; 5. sarzk; 6. kalgan. Eski Caiatay (yeni Rus terminolojisine gore Eski 0zbek) diyalekti, Dogu Tiirkistan (yeni Rus terminolojisine gore Uygur) diyalekti, 0zbek ve Tuba diyalektleri.. I. Oguz - Selglk alt grupu. Eski diller : 1. Selsukluca; 2. Eski Osmanlica; 3. Eski Azeri. C a g d a ~diller : 1. Azeri; 2. Tiirkce; 3. K i r ~ mTatar dilinin guney k i y ~diyalekti.. 1. 111. Kipsak grupu. K ~ p ~ a- kP~oloverc alt grupu. Eski dil : K ~ p s a k ~(K~pcak a [Kuman, Polovets veya Harde~l'larin dili). Cagdaa diller : 1. Karayca (Karaylarm dili); 2. KumukGa; 3. Kara~ayca- Balkarca (Karacay ve Balkar veya Malkarlarin dili); 4. K l r ~ mTatarcas1 (Nogaylarm dili). K~pcak- Rulgar alt grupu. Eski dil : 1. A l t ~ nOrdu h bat^) dili. C a g d a ~diller : 1. Tatarca (Tatarlar~ndili). Volga Tatarlari : Kazan Tatarlar~ (Kazanl~), Astrahan Tatarlari, Kasim Tatarlar~,Miverler, Nogaybaklar, Tepterler; Sibirya veya Bat1 Sibirya Tatarlari : Tura Tatarlari veya Tural~lar, Tumen Tatarlar~veya Tumenliler, I31m Tatarlar~veya Iymlllar, Irt~g Tatarlar~ veya Irt~gl~lar, Tobol Tatarlarl veya Toboll~lar,Tar Tatarlari veya Tarl~klar,Baraba Tatarlar~ veya Barabalar, Tom Tatarlar~; 2. Ba~kurtca (Ba~kurtve Tepterlerin dili). K ~ p ~ a- kNogay alt grupu. C a g d a ~diller : 1. Nogayca (hogay, Ak Nogay ve Kara Nogaylarin dili); 2. Karakalp a k ~ a(Karakalpaklarin dili); 3. Kazakca (Kazaklarm dili); k 4. 0zbek dilinin K ~ p ~ adiyalektleri. 1V. Karluk grupu. Karluk -Uygur alt grupu. Eski diller : l. Karahanl~devleti Uygur dili (Dfvanii lcgati't - T u r k , Kcltadgu bilig); 2. Karahanl~ doneminden sonraki Uygur dili (Aybetii'l-hakaylk; Klsasii'l-enbiya). Karluk - Harezm alt grupu. Eski diller : 1. Karluk Harezm dili (Divan-z hikmet v.b.); 2. Altin Ordu ( D o ~ u ) dili (Muhabbetnanze v.b.); 3. Cagatayca (XI11 -XIV. yuzyillar); 4. Eski OzbekSe (Cagatayca). C a g d a ~diller : 1. OZb e k ~ e (~zbeklerindili) : T a ~ k e n t~zbekleri, Fergana OZbekleri, Buhara ~zbekleri, Kokand ~zbekleri, Hive veya Harezm gzbekleri, Fergana Tiirkleri, Fergana K ~ p ~ a k l a r i , Kuramalar, Lokaylar, Hive Sartlar~;2. Yeni Uygurca (Yeni Uygurlar~n dili). 1<8~gar,~ l i ,Kulca, Turfan, Yarkent, Hotan, Haini (Komul), T a r a n ~ i ,Aksu, Salar, S a r ~Uygur, Lobnor, Hoton diyalektleri. B. Turk dillerinin Dogu Hun dal~. I. Uygur - Oguz grupu. Uygur - Tukyu alt grupu. Eski diller : 1. Eski Oguzca (Eski Oguzlar~nveya G6k Tiirklerin dili); 2. Eski Uy-. V . Tag11 grupu (Kipcak - Turkmen grupu, Orta grup). ~zellikleri: 1. dokuz; 2. ayak; 3. bol-; 4. tag; 5. sun; 6. kalgan : Harezm 0zbek agizlar~. VI. 0 1 - grupu (Turkmen veya Giineybati grupu). 0zellikleri : 1. dokuz; 2. ayak; 3. ol -;4. dag"; 5. sarl; 6. kalan. Tiirkmen, Azeri, Turk (Anadolu) ve Gagavuz diyalektleri. Samoylovi~,tasnifini toplu olarak bir tabloda da vermistir. N. A. Baskakov (K voprosu o klassiJikat_rii tyurksiih y a z ~ k o v . "izvestiya Akademii Nauk SSSR" 1952, XI, 2 : 121 - 134; Klassifikat_riya tyzrrisrki! yazlkov v svyazi s istof i ~ e s k o yp c r i o d i z a ~ i eih ~ razvitiya i formirovarziya. "Trud~ instituta yazlkoznaniya Akademii Nauk SSSR 1, 1952; Tyurkskie yazzki. Moskova 1960; Vvedenie v izucenie tyuvkski_h yazzkov. Moskova 1962. 307 - 312) Tiirk diyalektlerini jenealojik olarak tasnif etmigti. N. A. Baskakov, Tyurksie yazzki ( Y a z ~ k inarodov SSSR. Moskova 1966) ad11 kolektif eserde elkan Tyurkslcie yazzki (Obgcie svedeniyn i tipologiceskaya harczkteristika? ad11 yaz~s~nda(7 -42. s.) da bu tasnifi oldugu gibi vermi~tir(15 - 16. s.) : A. Tiirk dillerinin Bat1 Hun dali : I. Bulgar grupu. Eski diller : 1. Bulgarca (Bulgar, Suvar, Sab~r,Avarlar~ndili); 2. a Hazarca (Hazarlarin dili). Modern dil : 1. C u v a ~ ~(Cuvaslarin dili). 11. 0 i u z grupu. Oguz - Tiirkmen alt grupu. Eski dil : Oguzca (X - XI. yiizy~l),Oguz, On Oguz ve Dokuz Oguzlarin dili. C a g d a ~diller : 1. Tiirkmence (Turkmenlerin dili) : Teke, Yomut, Goklen, Salir, Sarik, Ersarl, Cavdor. 2. Triihmence (Kuzey Kafkasya Turkmenlerinin dili).. 0guz - Bulgar alt grupu. Eski diller : 1. Uzca (Oguzlarin dili); 2. Pe~enekce(Pe~eneklerindili). C a g d a ~diller : 1. Gagavuzca (Gagavuzlarin dili); 2. Balkan Tiirklerinin. dili.. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi,32.C., Ankara 1983.

(6) gurca (Eski Uygurlarin dili). C a g d a ~diller : 1. Tubaca ('Tuba, Tuva, Soyot veya Uryanhaylarin dili); 2. Tofaca (Tofa veya Karagaslarin dili). Yakut alt grupu. Cagdag dil: 1. Y a k u t ~ a(Yakut ve Dolganlarin dili). Hakas alt grupu. C a g d a ~diller : 1. H a k a s ~ a (Hakaslarin dili). KaG, Sagay, Beltir, Kizil, $or, Koybal diyalektleri; 2. $orca (Sor dili). Sor, Aba, Kondoma ve Matur diyalektleri; 3. Collm Tatarlarinin dili; 4. K a m a s ~ a(Kamas veya Kangalaslarin dili); 5. Altay dilinin kuzey diyalektleri (Tuba, Calkandu, Kumandi); 6. S a r ~Uygurca (Sar~Uygurlarin dili). 11. Kirg~z- K i p ~ a kgrupu. Eski dil : 1. Eski Kirgizca (Eski Kirgizlarin dili). C a g d a ~ diller : 1. Kirgizca (Kirgiz veya Kara Klrg~zlar~n dili); 2. Altayca (Altayli [Altay k i ~ i l ' larln dili). Mayma, Teleut, Telengit, Tolos, Kumand~,Kuku, Tuba diyalektleri. J. NCmeth (Turlcische Gramrnatik. Sammlung Goschen. Berlin - Leipzig 1916. 7 - 10. s.). T. D.'nin cagdag diyalektlerini iki ana grupa ayirm~~tir. NCmeth bu tasnifi yaparken Ana Turk~edeki *y- sesinin GagdaS diyalektlerdeki kargiliklar~nl goz oniine almigt~r. Cdkdag diyalektlerin buyuk bir biilumunde bu ses olduku gibi kalmig veya sonradan yer yer c'ye ~evrilmigtir. NCmeth bu diyalektlere yTiirk~esiadin1 vermigtir. Buna k a r ~ l h kC u v a ~ ~vea Yakut~ a d ay- sesi s-'ye ~evrilmi~tir (Cuva~sai , Yakutsa s-). Bu bakimdan NCineth bu iki diyalekte s- Turk~esiadlni vermigtir. NCmeth ( A z d , i - l u ' Izangtan alapjai : "Nyelvtudominyi KozlemCnyek" XLIII, 1914, 276 - 326; 448 - 476) YakutGa ile Cuvag~aarasindaki yak~nligigozden gesirmi~,bu iki diyalektin ~ a g d a sTurk diyalektleri aras~ndaozel bir yer tuttugunu belirtmigtir. Y a k u t ~ a ile C u v a ~ ~arasindaki a benzerlikler tartigilmaya a~iktir. Yalniz, bu iki diyalektin y- Turk~esiad1 altlnda toplanan diyalektlerden a p k olarair ayrildigi bir ger~ektir. Bu bakimdan Nbmeth'in y- Turk~ e s adini i verdigi diyalektlerin Ortak Tiirkce (Alm. Gemeinturkisch, Mac. koztorok) adiyla anilmas~ bilimsel $all$malarda buyuk bir kolayhk sagtami$lr. Bundan dolayl Turkoloji jrayinlarinda Ortak T i i r k ~ e ad1 yaygin olarak kullan~lir. J. NCmeth Probleme der tiirkischen Urzeit (Analecta Orientalia memoriae Alexandri Csoilla de ~ 6 r c ; s dicata. Budapestini 1942 - 1947. 57 - 102) adli yaz,isinda da CuvagGa ile Yakut~ayis Turk~esiolarak birlegtirmiatir. Ona gore, Yekutlarla Cuva~larana yurttan ayrildiktan sonra dilleri diger Turk diyalektlerinden uzakla~migtir. Ancak, Yakutlarla Cuva~lar(Bulgar Turkleri) bir sure daha birbirlerine bag11 kelmiglardir. T u r k ~ ea uillusiiniin Y a k u t ~ a ve Cuva~cad,l z'ya sevrilmesi de bu bagliliga t a n ~ k t ~ NCmeth r. y Tiirk~esi ad1 yerine yaygin olarak Bullanilan Ortak T u r k ~ eadlnln yersiz oldugu yolundaki iilanc~nida dile getirmi~tir. L. Ligeti, eski ve ycni Turk dillerini dokuz grupta topIarn~f.tir : 1. Uz dilleri : Azeri, Kirim A, Osmanli Tiirkpsi, Turkmence. Sel~uklu'Tiirk~esive KB~garliM a h m ~ d ' ~soz1 liigunde Guz kaycilyla verilen veriler ile K i p ~ a ksozliiklerinde gecen Tiirkmence veriler de bu grupa girer. 2. K i p ~ a kdilleri : Balkarca, Bagkurtp, Kara~ayca,Karayca, Kara Kirgizca, Kazan Tatarcasi, Kazak Kirglzca,. K ~ r i n ~B, Kumukqa, Kurdakp, Mi~erce, Nogayca, 02belqc A, Tobol Tatarcasi, Turaca v.b. P e ~ e n e k ~ eKuman, ca ve K ~ p ~ a i~Cizliiklerinde c geGen K i p ~ a k ~veriler a de bu grupa girer. 3. Sibirjia dilleri : Abakan, Altay, Baraba, K a ~ a ,Kandak, Karagas, Kizil, Kondom, Koybal, Kumandi, Kuerik, Kuiu, $or, Sagay, Soyot, Teleut, Tuba, Uryanhay. 4. Turlti dilleri : Cagatay, Yogur, Cin Tiirk diyalektleri, 6zbekGe B veya Hive tat arc as^, Salarca, Taran~i, Tiirki. 5. C u v a ~ ~ a . 6. Yakutsa. Eski pazi dilleri : 7. Gok T u r k ~ e . 8. Uygurca. 9. Turkistan'da bulunan kalintilarln dili. Kg~garllMahmud'un sozlugunde geGen verilerin bir bolumu de bu grupa girer. L. Ligetj'nin bu tasnifini GCza Birczi (Magyar szdfejt d szdtcir. Budape~te1941. X V ) ozet olarak vermistir. Ancak Ligeti bu konuda bir yazi yazmamigtir. R. Rahmeti Arat (Turk jivelerinin tasnifi. "Turkiyat Mecmuasi" X , 1951 - 1953. 59 - 139) eski tasnif denemelerini ozet olarak verdikten sonra "Turk l e h ~ eve give gruplar~"ni ozellil<lerine gore gu elt tilde t o p l a m i ~ t :~ r A. Turk l e h ~ egruplar~: I. r grupu (r z, 1 j, s- .- y-); 11. t grupu (t d , s- y-). Rahmeti Arat, "Ti'lrk l e h ~ egruplari"n1n r grupuna Cuvagcayi, t grupuna ise Y a k u t ~ a yalmlgtir. ~ B. Turk give gruplar~: I. d grupu (adak, tag, t a i l t i , kalgan); 11. z grupu (azak, tag, t a i l t i , kalgan); 111. tnv grupu (ayak, tav, tavll, Icalgan); IV. tail1 grupu (ayak, tag, ta$, kalgan); V. tad;lzk grupu (ayak, tag, tagltk, kalgan); VI. dug11 grupu (ayalc, dug, dailz, Iialan). Yazar, "Turk ~ i v egruplari"n1n d grupuna Sayan, z grupuna Abakan, tav grupuna Kuzey, tail1 grupuna Tom, tal;ltk grupuna Do&, dag'lz grupuna da Giiney grupu a d l n ~ vermi~tir. Rahmeti Arat, yazlsinin sonunda "~ive gruplanVni bir tasnif cetvelinde toplamigtir. R e ~ i dRahmeti Arat'in Turk jivelerinin tasnifi yazlsl Tiirlc Dunyasz El Kitabl'nda da oldugu gibi yayinlanmlgtir (Ankara 1976. 305 - 327). Yalniz Ahmet Temir, bu yaziya R e ~ i d Rahmeti Arat ve Johannes Benzing ile Karl Heinrich Menges'in tasniflerini de katmlgtir. R e ~ i dRahmeti Arat (Turk milletinin dili. Turk Diinyasl El Kitabz. 131 - 141) Turk "~ive" (diyalekt) gruplarlnl "cografi yonlere gore" be5 grupta toplam~stir: 1. Giineybati grupu (Anadolu ve civar sahalar, Kafkasya ve Iran Azerbaycani, Turkmen ve Kirim), 2. Kuzeybati grupu (idil havzasl, Sibirya, Kuzey Kafkasya, Kuzey Kirim, Bat1 Tiirkistan, Dogu Turkistan'lr~ b ~ r1~1sm1,Altaylar~nbir kism~,Afganistan'daki siveler), 3. Giineydoku grupu (Dogu Turkistan ve Bat1 Turkistan'in bir kism~), 4. Orta grup (Hive mintikasinln bir klsml), 5. Kuzeydogu grupu (Altaylilarin bir klsml).. -- --. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi,32.C., Ankara 1983.

(7) TURK. D~LI. ESKI T ~ ~ R K c E. S GRUPU. Y GRUPU. ESKI CUVASCA. R. Rahmeti Arat'a gore Tiirk dili. Johannes Benzing (Einjiilzrung i n das Studium der Altuistik und der Turlcologie. Wiesbaden 1953, 70 - 73) Turk diyalektlerinin tasnifi uzerine yapilan eski denemeleri ana ~izgileriyle ozetlemigti. 1959'da Benzing (Classification of the Turkic langzlages. Philologiae Turcicae Fundanzenta i, 1959, 1 - 5 ) , eski tzsnifleri gbzden ge~irdikten sonra clil tarihine (fonetige ve ozellikle gramere) dayanan yeni bir tasnif ortaya atmi~tir: a. Bulgar grupu : C u v a ~ve Volga ve Tuna Bulgarcasi. b. Guney Turk (Oguz grupu) : 1. Osmanli diyalekti (Turkiye Turksesi, Tiirk~e): Anadolu ve Rumeli (Trakya ve Makedonya) agizlari, Gagavuz diyalekti ve Kirim Osmanh agzi; 2. Azeri ve Kaskay diyalektleri; 3. Turkmen diyalekti. c. Bat1 Turk (Klp~ak- Kuman diyalektleri) : 1. a) Karay; p) K a r a ~ a yve Balkar; y) Kun~ukdiyalektleri; 2. a) Tatar; p) Baskurt diyalektleri; 3. a) Kazak; p) Kirgiz diyalektleri. d. Dogu Turk (Uygur grupu) : 1. 0zbek; 2. Yeni Uygur (Dogu Turk diyalekti, Tarand, K q g a r ve Iiotan cliyalektleri), Sarl Uygur diyalektleri. Eski Uygur, Caiatay, Karah a n l ~ve Harezm diyalektleri de bu grupa girer. e. Kuzey Turk : 1. Aral- Sayan grupu : a) Altay (Oyrot, Teleut); p) s o r (Abakan) ve Hakas (Sagay, Beltir, KaG, Koybal, Kizll); y) Tuva (Soyon veya Uryanhay ve Karagas). 2. Kuzey Sibirya grupu : Yakut (ve Dolgan) diyalekti. Eski T i i r k ~ e(Orhon ve Yenisey kitabelerinin dili) de bu grup i ~ i n d eyer a h .. Benzing'e gore, bu gruplar arasinda claha s ~ k lbir karsilastlrma yapilacak olursa, bir yandan Oguz, K ~ p ~ -a Kuk man vc Bulgar gruplari arasinda, bir yandan da Uygur ve Kuzey Tiirk gruplarl arasinda daha yakin bir bag bulundugu ortaya gkar. J Benzing'in tasnifi yaninda, Karl Heinrich Menges ((Classification o f the T~rrkiclurzguages. Philologiae Turcicue Fundumentu I, 1959, 5 - 8), ses ve soz bilgisi gerc;eklerini goz onune alarak yeni bir tasnif yapml~tir. Menges, ejlii ve yeni Turk diyalektlerini 12 gruptan o l u ~ a n6 boliimde toplaini$tir : A. Orta Asya veya Giineybatl Asya diyalektleri veya Tiirkut diyalektleri : I. Orta Asya grupu, Gin gllllklarinln "Do& Tiirkut" dili. Eski Turk diineininin eski dilleri : 1. Orhon (ve Yenisey) kitabelerinin dili ve Eski (Klasik) Uygur dili; 2. "Orta Turk" donemi diileri : Uygurcadan Cagataycaya geis, Kzi~garliMahmud'un sozliigu ve Karahanh devleti metinleri ve bir kuzeybati (Ilarezm) diyalekti (XI - XII. yuzyillar); 3. Cagatay diyalekti; 4. (Fars~anlnbaskisi altinda kalan) 0zbek diyalekti; 5. Yeni Uygur ve Taransi diyalektleri; Sari Upgur ve Salar diyalektleri; 6. K ~ r g ~diyaz lekti. 11. Giineybati veya Oguz grupu, Cin yilliklarinin "Bat~ Turkut" dili. Eski diller : 1. Eski Anadolu (Sel~uklu) ve Eski Osmanll diyalektleri; modern diller : 2. Bat1 : Osmanli diyalekti (Rumeli, Anadolu, Guney Klrim diyalekt ve agizlarl ile birlikte); Gagavuz diyalekti; Azeri diyalekti (fran diyalektleri ve Kaakayi diyalekti ile birlikte); 3. Dogu : Turkmen diyalekti.. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi,32.C., Ankara 1983.

(8) B. Kuzeybati veya Kipeak bolumii : 111. "Orta Turk" doneminin Eski Kuzeybati diyalektleri : 1. Kuman diyalekti, Codex Cumanicus ile Kuman ve Klp~aklarindili. Diger gruplar, modern diyalektleri kapsar : IV. Karadeniz - Hazar diyalektleri : 2. Karay, 3. Karacay ve Balkar, 4. Kirim Tatar, 5. Kumuk. V. Volga - Kama - Bat1 Sibirya diyalektleri : 6. Kazan Tatar (ve Tepter, Miger ve K a s m Tatar diyalektleri); 7. Bat1 Sibirya diyalektleri : Turall, Tiimenli, Tobnlli, Iglmh, Kti:dalr, Irtigli; 8. Baraba; 9. Kuerik; 10. Bagkurt. VI. Aral- Hazar diyalektleri : 11. Kazak ve Karakalpak; 12. 0zbek (Farscanin baskisi dqinda kalan Kipcak 0zbek diyalekti); 13. Nogay; 14. Klrg~z(yeni yazi dili). A. I. - B. VI. araslnda gecig. C. VII. Oyrot ve Altay Kigi, Telenget, Kugu Kigi ve Yig K i ~ i(Tuba) diyalektleri. Bu sonuncusu Sor ve D. VIII. grupundaki diger diyalektlere ge~igitemsil eder. D. VIII. Orta - Guney Sibirya, Abakan veya "Hakas" grupu : 1. $or, 2. Abakan (Sagay, Koybal,' Kaca, Kizll ve Beltir diyalektleri). IX. Doiu veya Tuva gnlpu: 1. Karagas, 2. Soyon (Tuba, Tuva, Tiba veya Uryanhay). D. VIII. ile E. X. arasinda gecig. E. X. Kuzeydogu, Dogu Sibirya veya Yakut grupu. Yakut !^lb-) dili ve Dolganlarin diyalektleri. F. Volga Bulgar veya Hun - Bulgar veya Eski Kuzey bat1 boliimu : XI. Volga Bulgar diyalekti ve XII. Modern Cuvag dili. Menges'e gore, bu boliim Proto -Turk toplulugunun bir unjuru olarak sayilamaz. Bu boliim eskiden Proto - Turk ve Proto - Moiol dilleri arasinda bir gecig t e ~ k i lediyordu. Volga Bulgarlarinln ve modern Cuva~larin dilinde Hunlarln dilinden kalma birgok kalintinin saklanmig olmasi muhtemeldir. Tiirklegme processus'undan sonra Cuvag~aperiferik (Fr. pCriphCrique, ing. marginal) bir Turk dili durumuna gelmigtir. S. E. Malov Drevrzle i novze tyurltslcie yazlki ("izvestiya Akademii Nauk" XI, 2, 1952) adli yazislnda eski ve yeni Turk dillerini gozden ge~irmigtir. Zsuzsa Kakuk (Mni torok nyelvek. I. Bevezetks. Budapest 1976. 7 - 8), KL~garli Mahmud'un yaptig~ tasnife deiiindikten sonra A. N. Samoylovic'in ses geligmelerinc dayanan tasnifini ozet olarak vermigtir. Turk diyalektlerinin yalniz dil Gzelliklerini degerlendirinek suretiyle tasnif edilemeyeceiini vurgulayan Kakuk, bu diyalektleri Turklerin tarihi geligmelerini goz onunde tutan bir metotla tasnif etmek yolunun daha verimli olacagin~bildirmigtir. L. Ligeti, N. A. Baskakov, J. Benzing ve K. H. Menges'in tasnifleri gibi. Kaltuk, bir yandan tarihi geli~melerinive i~ baglantllarmi, bir yandan da cograft duruinlar~nigoz oniine alarak Turk diyalektlerini alti grupa aylrmi~tlr: I. 06uz dilleri (Guneybat~grupu) : Osmanll Turk~esi, Azeri, Turkmence, Gagavuzca. 11. Kipcak dilleri (Kuzeybat~grupu) : 1. Karadeniz - Hazar Denizi cevresi dilleri : Karayca, Kirim Tatarcasl, KaraGayca - Balkarca, K u m u k ~ a ;2. Volga - Kama cevresi dilleri : Tatarca, Bagkurisa; 3. Aral - Hazar ~evresi dilleri : Kazakca, Karakalpak~a,Nogayca, K~rglzca.. 111. Tiirki dilleri (Giineydogu grupu) : OzbekGe, Yeni Uygurca, Salarca, Sari Uygurca. IV. Giiney Sibirya dilleri (Kuzeydogu grupu) : Altayca, Hakasca, Sorca, Cullm Tatarcasi, Kamas~a,Tuvaca (Ka-. VI. Cuvag~a. 0zet olarak vermeye qaligtigimiz bu tasnif denemelerinden anlagllacagi gibi, eski ve yeni Turk diyalektlerinin tasnifi konusunda bugune kadar bircok deneme yapilmlgsa da, gene1 olarak kabul edilmig bir tasnif ortaya konmamlgtlr. Bu konuda baglangistan beri b i r ~ o kTurkolog ~aligm~gtir. Ancak bugune kadar ortaya konulan tasniflerin b i r ~ o k balcimdan tart~gilmaya ve biitunlenmeye muhtaq oldufju a ~ l k t ~Tiirk r. diyalektleri alan~ndayapllan ~aligmalararthkGa yeni birtaklm diyalekt ve ag~zlar da ke~fedilmektedir. Son y~llardabiiyuk bir a i ~ r l i kkazanan ha la^ diyalekti gibi. Turk diyalektleri arasinda bu yeni diyalekt ve ag~zlarada yer verilmesi gerekir. Bugiin T. D.'nin tasnifi konusunda en yaygln olarak kabul edilen denemeyi A. N. Sainoylovic yapmigtlr. T. D.'nin en eski ornekleri, VII -VIII. yiizylllardan baglayarak Yenisey ve Orhon lrmaklari boylarinda dikilmi~ tag anltlarda saklanm~gtir. Bu anitlarln diline Gok T u r k ~ e ("Kok Tiirkce") ad1 verilir. Gok Turkfe, ses, gramer ve sozliik bak~mlar~ndangeligmi~ bir dildir. Bu sebeple bu gi Gok Turklerden sondilin daha eski cailara ~ i k t ~ a~iktlr. ra Uygur Turkleri de birtakim eserler meydana getirmiglerdir. Uygurlardan kalma eserlerin diline Uygurca ad1 verilir. Arrnemarie von Gabain (Alttiirkische Grammatik. Leipzig 1941, 2. bas. Leipzig 1950; Das Alttiirkische. Philologiae Tcircicae Fundamenta. I, Wiesbaden 1959. 21 -45) Gok T u r k ~ eile Uygurcaya Eski T u r k ~ eadini vermiatir. Eiki Turkceden sonraki donem, Orta Turkce (Alm. Mitteltiirkisch) olarak adlandirilir. Tiirkoloji yaymlarinda bu adi, KB~garliMahmud'un Divartii lligati't - Tiirk'iinii AImancaya seviren Carl Brockelmann kullanmaya baglamiatir (Mitteltiirltischer Wortsclzatz. Budapest - Leipzig 1928). Brockelmann (Osttiirkische Grammatik der islamischen Litteratursprachen Mittelasierzs. Leiden 1954) Orta T i i r k ~ e adina genig bir kapsam kazandlrmlgtir. XI - XIV. yiizyillar arasindaki donemi kapsayan Orta T i i r k ~ e ad^, b i r ~ o kbakimdan tarti~ilmaya a~iktir.Ancak, ealigmalarda kolayhk sagladi~i Isin Turkoloji yayinlarlnda yaygmhk kazanmigtir. Orta Tiirkceden sonraki doneme ise Yeni T i i r k ~ ead1 verilir. N. A. Baskakov (Vvedenie v i z u ~ e n i etyurkskih yazlkov. Moskova 1962) "Turk dillerinin geligmesi ve olugmasl"i11 alti doneme ayirmigtir : 1. Altay donemi; 2. Hun dbnemi (V. yiizylla kadar); 3. Eski Tiirkse donemi (V -X. yiizyillar); 4. Orta Tiirkce donemi (X - XV. yuzyillar); 5. Yeni Turkce donemi (XV-XX. yiizyillar); 6. En Yeni Turkce donemi (Rus ihtil2linden baglayarak). T. D. ve diyalektleri uzerine yapllan ~allgmalar eski bir tarihe cikar. BLI fa11y;malar son zamanlarda buyuk bir geliSme gostermig ve Turklerle ve ozellikle T. D. ve kiilturiiyle ugra~anyeni bir bilim kolu olugmugtur. Bk. TURKOLOJI. (H. Eren). Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi,32.C., Ankara 1983.

(9)