T.C.
FIRAT ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
ESKİ TÜRK DİLİ BİLİM DALI
VAN GÖLÜ HAVZASI AĞIZLARI
DOKTORA TEZİ
DANIŞMAN HAZIRLAYAN Yrd. Doç. Dr. Çimen ÖZÇAM Engin GÖKÇÜR
ÖZET
Doktora Tezi
VAN GÖLÜ HAVZASI AĞIZLARI
Engin GÖKÇÜR
Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
Eski Türk Dili Bilim Dalı ELAZIĞ – 2012, Sayfa: XIV+953
Elimizdeki çalışmada 2008–2012 yılları arasında Van Gölü’ne kıyısı olan Van ve Bitlis illeri ile bu illerin ilçe ve köylerinden dil ürünleri derlenmiş, derlenen dil ürünlerinin dil bilgisi incelemesi yapılmış ve sözlüğü oluşturulmuştur. Dolayısıyla bu çalışmamızda Van Gölü Havzasındaki Van ve Bitlis illeri başta olmak üzere Erciş, Ahlat, Adilcevaz, Gevaş ve Edremit ilçelerinden; Van’a bağlı Karpuzalanı, Kavuncu, Karagündüz, Alaköy, Mollakasım köylerinden; Adilcevaz’a bağlı Erik Bağı ve Yıldız köylerinden; Ahlat’a bağlı Çatalağzı ve Uludere köylerinden; Erciş’e bağlı Çelebi Bağı Beldesi’nden derlemeler yapılmıştır. “Van Gölü Havzası Ağızları” adı altında topladığımız bu araştırma “Giriş, Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi, Metinler ve Sözlük” bölümlerinden oluşmaktadır.
Deşifre edilen dil ürünleri, art ve eş zamanlı bir bakış açısıyla incelenmiştir. Çalışmanın birçok bölümünde, bölgedeki ağızlar ile diğer doğu grubu ağızları arasındaki benzerlikler dipnotlarla karşılaştırmalı olarak belirtilmiştir. Bölgemizdeki dil ürünleri ses ve şekil yönünden Azeri Türkçesinin karakteristik özelliklerini taşıdığından Azeri, Türkmen ve Kıpçak lehçeleriyle benzerlik taşıyan hususlar çalışmanın çeşitli aşamalarında belirtilmiştir.
Ses Bilgisi kısmında yazı dilinde bulunmayan ünlüler, ünlü uyumları, ünlü değişmeleri, ünlüler ile ilgili tablolar ve ünlülerin özelliklerini yansıtan haritalar yer
almıştır. Ünsüzler kısmında ise yazı dilinde bulunmayan ünsüzler, ünsüzlerle ilgili ses olayları, ünsüz değişmeleri yer almıştır.
Şekil Bilgisi (Morfoloji) kısmında ad yapım ekleri, ad çekim ekleri, fiiller, fiilimsiler, fiil yapım ekleri, fiil çekim ekleri, zamirler, zarflar, edatlar ve şekil bilgisi yönünden ölçünlü Türkçeden farklılık gösteren ekleri gösteren haritalar yer almıştır.
Sözlük bölümü, metinlerimizde yer alan; fakat ölçünlü Türkçede bulunmayan ve fonetik açıdan değişikliğe uğrayan sözcükleri içermektedir.
Bibliyografyada gösterilen eserlerin büyük bir kısmı çalışmalarımız esnasında kullanılmış ya da incelenmiş, bazıları ise konuyla bağlantıları olması bakımından alınmıştır.
Derlediğimiz konuşmaları tek tek dinleyip transkribe ederek yazıya aktarırken transkripsiyon sistemi için Türk Dil Kurumu tarafından öngörülen ağız transkripsiyon sistemini kullandık. Metinlerimizin sağlam ve eksiksiz olması için incelediğimiz ağzın hususiyetlerini ana hatlarıyla taşıyan, genellikle ilkokul mezunu ya da okuma-yazması olmayan ve 50 yaşın üzerinde olan kişiler tercih edildi. Araştırmamız süresince derleme amacıyla 118 kişiyle görüşülmüştür.
ABSTRACT
Doctorate Thesis
THE DIALECTS OF LAKE VAN BASIN
Engin GÖKÇÜR
The University of Fırat The Institute of Social Science
The Department of Turkish Language and Literature The Department of Old Turkish Language
ELAZIĞ – 2012, Page: XIV+953
This study covers the cities of Van and Bitlis, which have a coast on Lake Van, and their counties and villages, between the years of 2008-2012. So in this study compilations are made from especially the cities of Van and Bitlis in the basin of Lake Van; from the counties of Erciş, Ahlat, Adilcevaz, Bitlis, Gevaş and Edremit; Karpuzalanı, Kavuncu, Karagündüz, Alaköy, Mollakasım villages of Van; Erik Bağı and Yıldız villages of Adilcevaz; Çatal ağzı and Uludere villages of Ahlat; the town of Çelebi Bağı of Erciş. This study, summed up in the title of “The Dialects of Lake Van Basin” includes the sections of “Introduction, Phonetics, Morphology, Texts and Dictionary”.
The deciphered products of the language are interpreted with a simultaneous point of view. In many parts of the study, the similarities between the dialect of this region and other Eastern dialects are figured in a comparative way in the footnotes. As the products of language in this region have the characteristics of Azerbaijani Language, the cases that have similar traits with Turkmen and Kıpczak accents are indicated in concerned parts of the study.
In Phonetics section appear the vowels that do not exist in written language, vowel harmony, vowel change, charts about vowels and maps reflecting the traits of
vowels. In consonant section exist the consonants that do not exist in written language, phonetic changes about consonants and consonant changes.
In morphology section appear derivational affixes, verbs, verbal, inflectional affixes, pronouns, adverbs, prepositions, and maps reflecting the affixes that are phonetically different from Standard Turkish.
Dictionary section includes phonetically changed words which appear in our texts but do not exist in standard Turkish.
Most of the works shown in bibliography section are used or analyzed and some of them are mentioned owing to their relationship with the topic.
While transcribing the documents we listened, we used The Dialect Transcription System provided by Turkish Language Agency for the transcription system. For our texts to be well-supported and complete, the speakers were chosen meticulously. During this study 118 people were interviewed for compilation. The people from whom we made the compilations are the ones who carry the main features of the dialect, are generally primary school graduate or illiterate and over fifty.
Key Words: Dialects, language, morphology, phonetics, eastern dialects.
İÇİNDEKİLER Sayfa No: ONAY SAYFASI ... I ÖZET ...II ABSTRACT ... IV İÇİNDEKİLER ... VI TABLOLAR ... XX ÖN SÖZ ... XXI KISALTMALAR... XXIII GİRİŞ ... 1 Bölgenin Tarihi ...1
Bölgenin Diyalektolojik Durumu ...7
Bölgenin Etnik Yapısı ...9
Van Gölü Havzası Ağızlarının Genel Özellikleri ... 12
1. Ağız Bölgesi (Van Küresinli Ağzı) ... 12
2. Ağız Bölgesi (Van Yerli Ağzı) ... 16
3. Ağız Bölgesi (Erciş Ağzı) ... 17
4. Ağız Bölgesi (Ahlat ve Adilcevaz Ağzı) ... 18
5. Ağız Bölgesi (Bitlis Ağzı)... 21
Bölgedeki Ağızlar Üzerine Yapılan Çalışmaların Değerlendirilmesi ... 24
BİRİNCİ BÖLÜM 1. İNCELEME 1. İNCELEME ... 29 1.1. Ses Bilgisi ... 29 1.1.1. ÜNLÜLER ... 32 1.1.1.1. á ünlüsü ... 32 1.1.1.2. ͑ a ünlüsü ... 33 1.1.1.3. ͑ e ünlüsü ... 34 1.1.1.4. ė ünlüsü ... 35 1.1.1.5. ͑ ė ünlüsü ... 39 1.1.1.6. e̊ ünlüsü ... 39
1.1.1.7. ä ünlüsü ... 39 1.1.1.8. í ünlüsü ... 40 1.1.1.9. ı̊ ünlüsü ... 42 1.1.1.10. ͑ i ünlüsü ... 42 1.1.1.11. ó ünlüsü ... 42 1.1.1.12. ͑ ö ünlüsü ... 42 1.1.1.13. ú ünlüsü ... 43 1.1.1.14. ͑ u ünlüsü ... 43 1.1.1.15. ů ünlüsü ... 43 1.1.1.16. ͑ ü ünlüsü ... 44 1.1.1.17. ɉ ünlüsü ... 44 1.1.1.1. Uzun Ünlüler ... 44
1.1.1.1.1. Birincil Uzun Ünlüler (Asli Uzun Ünlüler) ... 45
1.1.1.1.2. İkincil Uzun Ünlüler ... 46
1.1.1.2. Kısa Ünlüler ... 50
1.1.1.3. İkiz Ünlüler ... 50
1.1.1.3.1. Eşit İkiz Ünlüler ... 51
1.1.1.3.2. Alçalan İkiz Ünlüler ... 51
1.1.1.3.3. Yükselen İkiz Ünlüler ... 52
1.1.1.4. Ünlü Uyumu ... 52
1.1.1.4.1. Kalınlık-İncelik Uyumu ... 53
1.1.1.4.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu ... 69
1.1.1.4.3. Genişlik-Darlık Uyumu ... 77
1.1.1.5. Ünlü Değişmeleri ... 78
1.1.1.5.1. Kalın Ünlülerin İncelmesi ... 78
1.1.1.5.1.1. a > e değişimi ... 78 1.1.1.5.1.2. a > á değişimi ... 81 1.1.1.5.1.3. a > i değişimi ... 82 1.1.1.5.1.4. a > ö değişimi ... 82 1.1.1.5.1.5. ı > i değişimi ... 82 1.1.1.5.1.6. o > ö değişimi ... 84 1.1.1.5.1.7. u > i değişimi ... 85 1.1.1.5.1.8. u > ö değişimi ... 86
1.1.1.5.1.9. u > ü değişimi ... 86
1.1.1.5.2. İnce Ünlülerin Kalınlaşması ... 87
1.1.1.5.2.1. e > a değişimi ... 87 1.1.1.5.2.2. i > ı değişimi ... 89 1.1.1.5.2.3. i > í değişimi ... 90 1.1.1.5.2.4. ö > o değişimi ... 91 1.1.1.5.2.5. ü > u değişimi ... 92 1.1.1.5.3. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ... 93 1.1.1.5.3.1. a > o değişmesi ... 93 1.1.1.5.3.2. a > u değişimi ... 93 1.1.1.5.3.3. e > ö değişimi ... 93 1.1.1.5.3.4. ı > o değişimi ... 94 1.1.1.5.3.5. ı > ö değişimi ... 94 1.1.1.5.3.6. i > ö değişimi ... 94 1.1.1.5.3.7. i > ü değişimi: ... 94 1.1.1.5.3.8. ı > u değişimi ... 97 1.1.1.5.3.9. i > u değişimi ... 98
1.1.1.5.4. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi ... 98
1.1.1.5.4.1. o > a değişimi ... 98 1.1.1.5.4.2. o > ı, í değişimi ... 99 1.1.1.5.4.3. ö > ė değişimi ... 99 1.1.1.5.4.4. u > a değişimi ... 100 1.1.1.5.4.5. u > ı değişimi ... 100 1.1.1.5.4.6. ü > ı değişimi ... 101 1.1.1.5.4.7. ü > i değişimi ... 102 1.1.1.5.4.8. u > i değişimi ... 103 1.1.1.5.4.9. ü > ė değişimi ... 104
1.1.1.5.5. Geniş Ünlülerin Daralması ... 104
1.1.1.5.5.1. e > ė değişimi ... 104
1.1.1.5.5.2. e > i değişimi ... 105
1.1.1.5.5.3. e > ı değişimi ... 106
1.1.1.5.5.4. a > ė değişimi ... 106
1.1.1.5.5.6. ö > ü değişimi ... 107
1.1.1.5.6. Dar Ünlülerin Genişlemesi ... 107
1.1.1.5.6.1. i > a değişimi ... 107 1.1.1.5.6.2. ı > ė değişimi ... 107 1.1.1.5.6.3. i, ì > ė değişimi ... 108 1.1.1.5.6.4. i > e değişimi ... 109 1.1.1.5.6.5. ü > o değişimi ... 110 1.1.1.5.6.6. u > ů değişimi ... 110 1.1.1.5.6.7. ü > ɉ değişimi ... 110 1.1.1.5.6.8. u > o değişimi ... 111 1.1.1.5.6.9. ü > ö değişimi ... 112 1.1.1.6. Ünlü Türemesi ... 113 1.1.2. Ünsüzler ... 114 1.1.2.1. c̱ ünsüzü ... 114 1.1.2.2. Ç ünsüzü ... 114 1.1.2.3. F ünsüzü... 115 1.1.2.4. ġ ünsüzü ... 115 1.1.2.5. Î ünsüzü ... 116 1.1.2.6. ǧ ünsüzü ... 116 1.1.2.7. ḥ ünsüzü ... 117 1.1.2.8. ḫ ünsüzü ... 117 1.1.2.9.ý ünsüzü ... 118 1.1.2.10. ḳ ünsüzü ... 118 1.1.2.11. Ḳ ünsüzü ... 119 1.1.2.12. K ünsüzü ... 120 1.1.2.13. ḱ ünsüzü ... 121 1.1.2.14. ĺ ünsüzü ... 121 1.1.2.15. P ünsüzü ... 122 1.1.2.16. S ünsüzü ... 122 1.1.2.17. T ünsüzü ... 122 1.1.2.18. w ünsüzü ... 124 1.1.2.1. Ünsüz Değişmeleri ... 125
1.1.2.1.1. Ötümlüleşme ... 125 1.1.2.1.1.1. ç > c değişimi ... 125 1.1.2.1.1.2. f > v değişimi ... 126 1.1.2.1.1.3. f > F değişimi ... 126 1.1.2.1.1.4. k > ġ değişimi ... 126 1.1.2.1.1.5. k > g değişimi ... 128 1.1.2.1.1.6. k > K değişimi ... 130 1.1.2.1.1.7. k > Ḳ değişimi ... 131 1.1.2.1.1.8. p > b değişimi ... 131 1.1.2.1.1.9. s > z değişimi... 133 1.1.2.1.1.10. t > d değişimi ... 133 1.1.2.1.2. Ötümsüzleşme ... 136 1.1.2.1.2.1. b > p değişimi ... 136 1.1.2.1.2.2. c > ç değişimi ... 137 1.1.2.1.2.3. d > t değişimi ... 137 1.1.2.1.2.4. d > T değişimi ... 138 1.1.2.1.2.5. g > k değişimi ... 139 1.1.2.1.2.6. ġ > ḳ değişimi ... 140 1.1.2.1.2.7. z > s değişimi... 140 1.1.2.1.2.8. z > S değişimi ... 141 1.1.2.1.2.9. v > F değişimi ... 141 1.1.2.1.3. Süreklileşme ... 141 1.1.2.1.3.1. Sızıcılaşma ... 141 1.1.2.1.3.1.1. b > v, w değişimi: ... 142 1.1.2.1.3.1.2. c > j değişimi ... 142 1.1.2.1.3.1.3. ç > j değişimi ... 142 1.1.2.1.3.1.4. ç > ş değişimi... 143 1.1.2.1.3.1.5. d > z değişimi ... 144 1.1.2.1.3.1.6. ġ > ǧ değişimi ... 144 1.1.2.1.3.1.7. ġ > ḫ değişimi ... 145 1.1.2.1.3.1.8. ġ, g, ğ > v değişimi ... 145 1.1.2.1.3.1.9. k > ǧ değişimi ... 146 1.1.2.1.3.1.10. k > ḫ, ý değişimi ... 146
1.1.2.1.3.1.11. k > h değişimi ... 148 1.1.2.1.3.1.12. k > y değişimi ... 149 1.1.2.1.3.1.13. p > f, F değişimi... 150 1.1.2.1.3.2. Akıcılaşma ... 150 1.1.2.1.3.2.1. ġ, g > y değişimi ... 150 1.1.2.1.3.2.2. b > m değişimi ... 151 1.1.2.1.4. Süreksizleşme... 152 1.1.2.1.4.1. j > c değişimi ... 152 1.1.2.1.4.2. y > g değişimi ... 152 1.1.2.1.4.3. ğ > ġ değişimi ... 152 1.1.2.1.4.4. f > p değişimi... 153 1.1.2.1.4.5. ñ > g, ġ değişimi ... 154 1.1.2.1.4.6. m > P değişimi ... 154 1.1.2.1.4.7. v > b değişimi ... 154 1.1.2.1.4.8. h > ḳ değişimi ... 154
1.1.2.1.5. Sürekli Ünsüzler Arasındaki Diğer Değişmeler ... 155
1.1.2.1.5.1. v > w değişimi ... 155 1.1.2.1.5.2. r > l değişimi ... 155 1.1.2.1.5.3. l > r değişimi ... 156 1.1.2.1.5.4. n > l değişimi ... 156 1.1.2.1.5.5. ñ > y değişimi ... 157 1.1.2.1.5.6. f > w değişimi ... 157 1.1.2.1.5.7. v > n değişimi ... 157 1.1.2.1.5.8. v > h değişimi ... 157 1.1.2.1.5.9. r > y değişimi... 157 1.1.2.1.5.10. v > y değişimi ... 158 1.1.2.1.5.11. ğ > w değişimi ... 158 1.1.2.1.5.12. m > n değişimi ... 158 1.1.2.1.5.13. s > ş değişimi ... 158 1.1.2.1.5.14. j > ş değişimi ... 159 1.1.2.1.5.15. n > m değişimi ... 159 1.1.2.1.5.16. ş > s değişimi ... 159 1.1.2.1.5.17. h > n değişimi ... 159
1.1.2.1.6. Ünsüzlerde Art Damaksılaşma... 159 1.1.2.1.6.1. ĺ > l değişimi ... 159 1.1.2.1.6.2. ḱ > k değişimi ... 160 1.1.2.2. Ünsüz Benzeştirmeleri ... 160 1.1.2.2.1. -nl- > -nn- benzeştirmesi ... 160 1.1.2.2.2. b-n > m-n benzeştirmesi ... 161 1.1.2.2.3. m-r > m-n benzeştirmesi ... 161 1.1.2.2.4. nd > nn benzeştirmesi ... 162 1.1.2.2.5. rl > ll benzeştirmesi ... 162 1.1.2.2.6. tl > tt, TT benzeştirmesi ... 163 1.1.2.2.7. tl, Tl > td, Td benzeştirmesi ... 163 1.1.2.2.8. rl > rr benzeştirmesi ... 164 1.1.2.2.9. l-r > l-l benzeştirmesi... 164 1.1.2.2.10. md > mn benzeştirmesi ... 164 1.1.2.2.11. ml > mn benzeştirmesi ... 165 1.1.2.2.12. pm > pp, PP benzeştirmesi ... 165 1.1.2.2.13. zs > ss benzeştirmesi ... 165 1.1.2.2.14. dl > dd benzeştirmesi ... 165 1.1.2.2.15. Diğer Benzeştirmeler ... 166 1.1.2.3. Aykırılaşma ... 166 1.1.2.3.1. r-r > r-l aykırılaşması ... 166 1.1.2.3.2. m-n > m-l aykırılaşması ... 167 1.1.2.3.3. v-f > b-f aykırılaşması ... 167 1.1.2.3.4. v-b > n-b aykırılaşması ... 167 1.1.2.3.5. pç > bç aykırılaşması ... 168 1.1.2.3.6. çt > çd aykırılaşması ... 168 1.1.2.3.7. kt > kd aykırılaşması ... 168 1.1.2.3.8. nc > nç aykırılaşması ... 168 1.1.2.3.9. şt > şd aykırılaşması ... 168 1.1.2.3.10. tt> td aykırılaşması ... 168 1.1.2.4. Ünsüz İkizleşmesi ... 169 1.1.2.5. Ünsüz Tekleşmesi ... 170 1.1.2.6. Ünsüz Düşmeleri ... 170
1.1.2.6.1. y düşmesi ... 171 1.1.2.6.2. r düşmesi ... 173 1.1.2.6.3. h düşmesi ... 175 1.1.2.6.4. ğ düşmesi ... 177 1.1.2.6.5. l düşmesi ... 177 1.1.2.6.6. n düşmesi ... 178 1.1.2.6.7. ñ düşmesi ... 179 1.1.2.6.8. t düşmesi ... 180 1.1.2.6.9. v düşmesi ... 181 1.1.2.6.10. k düşmesi ... 181 1.1.2.6.11. f düşmesi ... 181 1.1.2.6.12. g düşmesi ... 182 1.1.2.6.13. c düşmesi... 182 1.1.2.6.14. d düşmesi ... 182 1.1.2.6.15. m düşmesi ... 182 1.1.2.6.16. z düşmesi... 182 1.1.2.7. Ünsüz Türemesi ... 183 1.1.2.7.1. b türemesi ... 183 1.1.2.7.2. y türemesi ... 183 1.1.2.7.3. h türemesi ... 184 1.1.2.7.4. n türemesi ... 185 1.1.2.7.5. v türemesi ... 185 1.1.2.8. Göçüşme ... 185 1.1.3. Hece Kaynaşması ... 188 1.1.4. Hece Yutumu ... 193 1.1.5. Vurgu ... 193 1.2. Şekil Bilgisi ... 195 1.2.1. Yapım Ekleri ... 195
1.2.1.1. İsimden İsim Yapım Ekleri... 195
1.2.1.1.1. +ca, +ce; +ça, +çe ... 195
1.2.1.1.2. +ci, +çi, +Çi ... 195
1.2.1.1.3. +cíḫ, +çıḫ, +cıḲ, +cik, +cük ... 196
1.2.1.1.6. +li …+li ... 197
1.2.1.1.7. +lik, +lig, +liK +lük, +niK, +líḫ, +níḫ, +ríḫ, +růḫ, +liK, +lig, +Tíḫ, +lůḫ, +lüg, +lih, +nüK, +nüý, +lüý, +Tüý ... 198
1.2.1.1.8. +ti... 200
1.2.1.1.9. +ºnci ... 200
1.2.1.1.10. +síz-, +siz, +suz, +süz ... 200
1.2.1.1.11. +ar, +er; +şar, +şer ... 201
1.2.1.1.12. +caḫ, +cek; +çaḫ, +çek ... 201
1.2.1.1.13. +kan, +ken ... 201 1.2.1.1.14. +sul ... 201 1.2.1.1.15. +duruḫ, +důrůḫ ... 201 1.2.1.1.16. +la ... 202 1.2.1.1.17. +şın ... 202 1.2.1.1.18. +ge ... 202 1.2.1.1.19. +aḫ ... 202 1.2.1.1.20. +ıt ... 202 1.2.1.1.21. +ik ... 202 1.2.1.1.22. +sav ... 202
1.2.1.2. İsimden Fiil Yapım Ekleri ... 202
1.2.1.2.1. +a-, +e- ... 202 1.2.1.2.2. +al-, +el-... 203 1.2.1.2.3. +ar-, +er- ... 203 1.2.1.2.4. +da-, +de- ... 203 1.2.1.2.5. +l- ... 204 1.2.1.2.6. +la-, +le-... 204 1.2.1.2.7. +ºk- ... 205
1.2.1.3. Fiilden İsim Yapım Ekleri ... 205
1.2.1.3.1. -acaḫ, -ecek, -ecaḫ, -eceý ... 205
1.2.1.3.2. -ek, -eK, -aḫ, -eh, -ey, -ağ ... 206
1.2.1.3.3. -çek, -caḫ ... 206
1.2.1.3.4. -enek, -eneK, -eneh, -eneg ... 207
1.2.1.3.6. -ġı, -gi, -ǧı, -ǧu / -ki, -Ki, -Ḳı, -ḳi / -v ... 207
1.2.1.3.7. -ºk, -ºK, -ºḫ, -ºğ, -ºg, -ºh, -ºý ... 209
1.2.1.3.8. -ı, -i, -u, -ü ... 210
1.2.1.3.9. -ıcı, -ici, -uci, -ůci, -üci, -ɉci ... 210
1.2.1.3.10. -ġın, -gin, -ġun, -gün / -ḳın, -kin, -kün, -Ḳın ... 211
1.2.1.3.11. -ma, -me ... 211
1.2.1.3.12. –mek, -meg, -meh, -meý -maḫ, -mağ ... 212
1.2.1.3.13. -ºm... 213
1.2.1.3.14. -ºn... 213
1.2.1.3.15. -ºş ... 213
1.2.1.3.16. -ti, -tü ... 214
1.2.1.3.17. -maca, -mece, -Pece, -maçe, -meçe ... 214
1.2.1.3.18. -maç, -meç, -baç, ... 214
1.2.1.3.19. -ºç ... 215
1.2.1.3.20. -ġaç, -geç, -geş ... 215
1.2.1.3.21. -ġa, -ge; -ḳa-, -ke ... 215
1.2.1.3.22. -ca ... 215
1.2.1.3.23. -men ... 215
1.2.1.3.25. -a, -e ... 215
1.2.1.3.26. -sal ... 215
1.2.1.3.27. -mur ... 216
1.2.1.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri... 216
1.2.1.4.1. -ala- , -ele- ... 216
1.2.1.4.2. -dır-, -dír-, -dir-, -dur-, -dür-, -dɉr-, -důr-, -Tír- ... 216
1.2.1.4.3. -ır-, -ir-, -ur-, -ür-, -ar-, -er- ... 217
1.2.1.4.4. -ºl- ... 217 1.2.1.4.5. -ºn- ... 218 1.2.1.4.6. -ºş- ... 219 1.2.1.4.7. -ºt- ... 219 1.2.1.4.8. -z- ... :220 1.2.1.4.9. -ɉk- ... 220 1.2.1.4.10. -der- ... 220
1.2.2. Çekim Ekleri ... 220
1.2.2.1. İsim Çekim Ekleri ... 220
1.2.2.1.1. Durum Ekleri... 220
1.2.2.1.1.1. Yalın Durum ... 220
1.2.2.1.1.2. İlgi Durumu (+ın, +ín, +in, +un, +ün; +nın, +nín, +nin, +nun, +nün) ... 220
1.2.2.1.1.3.Belirtme Durumu (+i, / +nı, +ni, +nu, +nü) ... 221
1.2.2.1.1.4 Yönelme Durumu (+a, +e) ... 222
1.2.2.1.1.5 Bulunma Durumu (+da, +de / +Ta, +Te) ... 224
1.2.2.1.1.6. Ayrılma Durumu (+den, +dan)... 224
1.2.2.1.1.7. Vasıta Durumu (+nan, +nen; +la, +le; +na, +ne; +lan, +len; +dan, +den) ... 226
1.2.2.1.1.8.Eşitlik Durumu (+ca, +ce, +ça, +çe)... 227
1.2.2.1.2. Çokluk Eki (+lar, +ler) ... 228
1.2.2.1.3. İyelik Ekleri ... 229
1.2.2.2. Fiil Çekim Ekleri ... 231
1.2.3. SÖZCÜK TÜRLERİ ... 232 1.2.3.1 Adlar ... 232 1.2.3.2 Sıfatlar ... 233 1.2.3.2.1. Niteleme Sıfatları ... 233 1.2.3.2.2. Belirtme Sıfatları ... 233 1.2.3.2.2.1. Soru Sıfatları ... 233 1.2.3.2.2.2. İşaret Sıfatları ... 233 1.2.3.2.2.3. Belirsizlik Sıfatları ... 233 1.2.3.2.2.4. Sayı Sıfatları ... 234 1.2.3.3. Zarflar ... 234
1.2.3.3.1. Yer- Yön Zarfları ... 235
1.2.3.3.2. Zaman Zarfları ... 235 1.2.3.3.3. Nitelik Zarfları ... 236 1.2.3.3.4. Nicelik zarfları ... 237 1.2.3.3.5. Soru Zarfları ... 237 1.2.3.4. Zamirler ... 238 1.2.3.4.1. Kişi Zamirleri ... 238
1.2.3.4.2. İşaret Zamirleri: ... 242
1.2.3.4.3. Belirsizlik Zamirleri ... 243
1.2.3.4.4. Soru Zamirleri ... 243
1.2.3.5. Edatlar ... 244
1.2.3.5.1. Çekim Edatları ... 244
1.2.3.5.1.1. Kullanılışlarına Göre Çekim Edatları ... 244
1.2.3.5.1.1.1. Yalın Hâl ile Birleşenler... 244
1.2.3.5.1.1.2. İlgi Hâli ile Birleşenler ... 244
1.2.3.5.1.1.3. Yönelme Hâli ile Birleşenler ... 245
1.2.3.5.1.1.4. Ayrılma Hâli ile Birleşenler ... 245
1.2.3.5.1.2. İşlevlerine Göre Çekim Edatları ... 245
1.2.3.5.1.2.1. Yer ve Yön Bildiren Edatlar ... 245
1.2.3.5.1.2.2. Zaman Bildiren Edatlar ... 246
1.2.3.5.1.2.3. Benzerlik Bildiren Edatlar ... 246
1.2.3.5.1.2.4. Yaklaşma, Amaç ve Neden Bildiren Edatlar... 246
1.2.3.5.1.2.5. Uzaklaşma, Ayrılık, Başkalık ve Sonuç Bildiren Edatlar ... 247
1.2.3.5.1.2.6. Birliktelik ve Araç Bildiren Edatlar ... 247
1.2.3.5.1.2.7. Karşılaştırma, Nitelik ve Nicelik Bildiren Edatlar ... 247
1.2.3.5.1.2.8. Sınırlandırma Bildiren Edatlar ... 248
1.2.3.5.2. Bağlama Edatları ... 248
1.2.3.5.2.1. Sıralama Edatları ... 248
1.2.3.5.2.2. Denkleştirme Edatları ... 248
1.2.3.5.2.3. Karşılaştırma Edatları ... 249
1.2.3.5.2.4. Cümle Başı Edatları ... 249
1.2.3.5.2.5. Sona Gelen Edatlar ... 250
1.2.3.5.3. Ünlem Edatları ... 250
1.2.3.5.3.1. Asıl Ünlemler ... 250
1.2.3.5.3.2. Çağırma ve Seslenme Edatları ... 251
1.2.3.5.3.3. Sorma Edatları ... 251
1.2.3.5.3.4. Cevap Edatları ... 252
1.2.3.5.3.5. Gösterme Edatları ... 253
1.2.3.6. FİİLLER ... 254
1.2.3.6.1.1. Haber Kipleri ... 254
1.2.3.6.1.1.1. Görülen Geçmiş Zaman Çekimi ... 254
1.2.3.6.1.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi ... 258
1.2.3.6.1.1.3. Şimdiki Zaman Çekimi ... 264
1.2.3.6.1.1.4. Geniş Zaman Çekimi ... 270
1.2.3.6.1.1.5. Gelecek Zaman Çekimi ... 275
1.2.3.6.1.2. Tasarlama Kipleri ... 280
1.2.3.6.1.2.1. Emir Kipi ... 280
1.2.3.6.1.2.2. Şart Kipi ... 284
1.2.3.6.1.2.3. İstek Kipi ... 286
1.2.3.6.1.2.4. Gereklilik Kipi ... 290
1.2.3.6.2. Fiillerin Birleşik Çekimleri ... 293
1.2.3.6.2.1. Hikâye Birleşik Zaman ... 293
1.2.3.6.2.1.1. Şimdiki Zamanın Hikâyesi ... 293
1.2.3.6.2.1.2. Geniş Zamanın Hikâyesi ... 293
1.2.3.6.2.1.3. Gelecek Zamanın Hikâyesi ... 294
1.2.3.6.2.1.4. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi ... 294
1.2.3.6.2.1.5. İstek Kipinin Hikâyesi ... 295
1.2.3.6.2.1.6. Şart Kipinin Hikâyesi ... 295
1.2.3.6.2.2. Rivayet Birleşik Zaman ... 296
1.2.3.6.2.2.1. Şimdiki Zamanın Rivayeti ... 296
1.2.3.6.2.2.2. Geniş Zamanın Rivayeti... 296
1.2.3.6.2.2.3. Gelecek Zamanın Rivayeti ... 296
1.2.3.6.2.3. Şartlı Birleşik Zaman ... 297
1.2.3.6.2.3.1. Şimdiki Zamanın Şartı ... 297
1.2.3.6.2.3.2. Görülen Geçmiş Zamanın Şartı ... 297
1.2.3.6.2.3.3. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Şartı ... 298
1.2.3.6.2.3.4. Geniş Zamanın Şartı ... 298
1.2.3.6.3. Ek Fiil ... 299
1.2.3.6.3.1. Ek Fiilin Geniş Zaman Çekimi ... 299
1.2.3.6.3.2. Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zaman Çekimi ... 302
1.2.3.6.3.3. Ek Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi ... 304
1.2.3.6.4. Birleşik Fiil ... 305
1.2.3.6.4.1. İsimle Birleşik Fiil Yapan Yardımcı Fiiller ... 305
1.2.3.6.4.2. Fiille Birleşik Fiil Yapan Yardımcı Fiiller ... 305
1.2.3.7. Fiilimsiler ... 306 1.2.3.7.1. Ad-fiiller ... 306 1.2.3.7.2. Sıfat-fiiller ... 308 1.2.3.7.3. Zarf-fiiller ... 312 SONUÇ ... 322 İKİNCİ BÖLÜM 2. METİNLER 2.1. Van Yerli Ağzı Metinleri ... 322
2.2. Van Küresinli Ağzı Metinleri... 405
2.3. Erciş Ağzı Metinleri ... 495
2.4. Ahlat ve Adilcevaz Ağzı Metinleri... 580
2.4.1 Adilcevaz İlçesi Metinleri ... 580
2.4.2. Ahlat İlçesi Metinleri ... 653
2.5. Bitlis Ağzı Metinleri ... 714
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. SÖZLÜK 3. SÖZLÜK ... 780 KAYNAKLAR ... 928 EKLER ... 938
TABLOLAR
Sayfa No
Tablo 1: Bölgemiz Ağızlarında Kullanılan Çeviri Yazı İşaretleri ... 29
Tablo 2: Ünlüler ... 30
Tablo 3: Ünsüzler ... 31
Tablo 4: Van Gölü Havzası Ağızlarındaki Ünlüleri Gösterir Şema ... 32
ÖN SÖZ
Sözcükler yaşanan dönemin canlı kanıtlarıdır. Bir toplumun kültürel değerleri dil aracılığıyla sonraki kuşaklara aktarılır. Toplumların temel dinamiklerini teşkil eden kültürel ve sosyal değerlerin korunumu dil ile mümkündür. Dil toplumun ihtiyaçları ile şekillenir, zenginleşir ve yapısına yeni unsurlar alır. İnsanların ihtiyaç duymadığı nesne ya da kavramlar zamanla toplumun muhayyilesinden silinebilir. Özellikle kültürel değişmenin çok hızlı seyrettiği günümüzde toplumun yüzyıllar boyunca oluşturduğu, yaşattığı birtakım ritüeller ve sözlü kültür değerleri çok kısa bir zamanda yitebilmektedir. Ağız araştırmaları üzerine yapılan çalışmalar, bir yandan yüzyıllar boyunca oluşturulan kültürel değerlerin mahfazası olan dil ürünlerini tespit etmemizi sağlamakta, diğer yandan da, kültür tarihi, halk bilimi, halk edebiyatı ve sözlü etnografya ürünleri alanlarında yapılacak araştırmalara katkı sağlamaktadır. Ağız araştırmaları özellikle dil tarihi araştırmalarına da büyük katkılar sağlamaktadır.
Bu amaçla “Van Gölü Havzası Ağızları” başlığı altında yaptığımız bu çalışmada, bir yandan bölgedeki diyalektlerin Türkçenin tarihî gelişimi içindeki yerini tespit etmeye, öte taraftan atalarımızın yüzyıllar boyunca oluşturdukları kültürel değerlerin mahfazası olan söz varlığını tespit etmeye çalıştık.
“Van Gölü Havzası Ağızları” adıyla yaptığımız bu araştırma “Giriş, Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi, Metinler ve Sözlük” bölümlerini kapsar.
Çalışmamızın “Giriş” bölümünde; bölgenin diyalektolojik durumu, ağızların özellikleri, bölgenin tarihi ve bölge ağızları üzerine yapılan çalışmaların değerlendirilmesi gibi konuları ele aldık.
Ses Bilgisi (Fonetik) bölümünde; yazı dilinde bulunmayan ünlüler, ünlü uyumları, ünlü değişmeleri, ünlüler ile ilgili tablolar yer almıştır. Ünsüzler kısmında yazı dilinde bulunmayan ünsüzler, ünsüzlerle ilgili ses olayları ve ünsüz değişmeleri yer almıştır.
Şekil Bilgisi (Morfoloji) bölümünde; ad yapım ekleri, ad çekim ekleri, fiiller, fiilimsiler, fiil yapım ekleri, fiil çekim ekleri, zamirler, zarflar, edatlar ile ilgili konular yer almıştır.
Çalışmamızın sonuç bölümünde ise bölgedeki ağızların ses ve şekil bilgisi yönünden gösterdiği özellikler özetle belirtilmiştir. Ayrıca ses ve şekil bilgisi yönünden ölçünlü Türkçeden farklılık gösteren unsurlar haritalarla gösterilmiştir.
Sözlük bölümü, metinlerimizde yer alan; fakat ölçünlü Türkçede bulunmayan ve fonetik açıdan değişikliğe uğrayan sözcükleri içermektedir.
Çalışmalarım süresince engin bilgilerinden istifade ettiğim saygıdeğer hocalarım sayın Prof. Dr. Ahmet Buran ve Prof. Dr. Ahat Üstüner’e, tezimin değişik dönemlerinde gösterdiği ilgiden dolayı sayın Doç. Dr. Ercan Alkaya’ya, tez konusunu belirlememde katkıda bulunan, tezimin her aşamasında ilgisi ve bilgisiyle yardımını esirgemeyen değerli hocam sayın Yrd. Doç. Dr. Çimen Özçam’a teşekkür ederim.
KISALTMALAR
AAİÇE Anadolu Ağızlarında İsim Çekim Ekleri
age. Adı geçen eser
agm. Adı geçen makale
Ar. Arapça
Az. Azerbaycan Türkçesi
bk. Bakınız
Bşk. Başkurt Türkçesi
C Cilt
Çağ. Çağatay Türkçesi
çev. Çeviren
DA. Diyarbakır Ağzı
DLT. Divānü Lügāti’t Türk
DTCF Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi
EAT Eski Anadolu Türkçesi
ET. Eski Türkçe
Far. Farsça
Fr. Fransızca
GBAA Güney Batı Anadolu Ağızları
GDİAT Güney Doğu İlleri Ağızlarından Toplamalar
Gtü. Genel Türkçe
İA İslam Ansiklopedisi
İng. İngilizce
İsp. İspanyolca
İt. İtalyanca
Kaz. Kazakça
KB Kültür Bakanlığı
Ker. Kerkük Türkçesi
KİA Kars İli Ağızları
Kıp. Kıpçak Türkçesi
Kkalp. Karakalpak Türkçesi
krş. Karşılaştırınız
mad. Maddesi
mat. Matbaacılık
Nog. Nogay Türkçesi
NYA Nevşehir Yöresi Ağızları
OT. Orta Türkçe
öz. a Özel ad
PhTF Philologiae Turcicae Fundamenta
s. Sayfa
S. Sayı
TatK. Kazan Tatar Türkçesi
TDAY-B Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten
TDEA Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi
TDK Türk Dil Kurumu
TKA Türk Kültürü Araştırmaları
TKAE Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü
Trkm. Türkmen Türkçesi
TTK Türk Tarih Kurumu
vb. ve benzeri
Yun. Yunanca
GİRİŞ
Bölgenin Tarihi
Van Gölü Havzasındaki yerleşim yerlerinin tarihi, yapılan kazılar neticesinde MÖ 15.000-8.000 tarihlerine kadar uzanmaktadır. Bölgenin güneydoğusundaki birçok mağaranın duvarlarında resimler tespit edilmiştir1. Elde edilen bulgular, Van Gölü ve çevresinde yapılan arkeolojik kazılar, kesintisiz ve eski bir kültürün varlığını ortaya koymuştur.
Yapılan kazılar sonucu elde edilen bilgilere göre, Van'ı da içine alacak şekilde, kuzeyde Suriye'den doğuda Urmiye Gölü'ne kadar uzanan alanda güçlü kültürlerin varlığı görülmüştür. Bunlardan biri MÖ IV- II bin yılları arasında bölgeye hakim olan Asya kökenli Hurriler'dir. Hurriler'in merkezi Van Gölü çevresidir2. MÖ XIII. yüzyıldan itibaren, Van Gölü ve çevresinde Urartular ile Asurlar arasında mücadeleler başlamıştır. Bu mücadeleler, Van'da Asur hâkimiyetinin oluşmasıyla son bulmuştur. Asurlara karşı birleşen Nairiler ve Urartular, gerçek manada Urartu Devletini kuran, Lutipri oğlu Kral Sarduri I (MÖ 840-830) döneminde Urartu Krallığını kurmuşlardır.
MÖ 590 yıllarında Urartu bölgesi Med hâkimiyeti altına girmiştir. MÖ VI. yüzyılın başlarında Urartu bölgesi, Medler ile Lidyalılar arasında uzun mücadelelere sahne olmuştur. Bunun sonucunda Medler Kızılırmak nehrine kadar olan Doğu Anadolu'da hâkimiyet kurmuşlardır3.
Medleri Perslerin mağlup etmesi üzerine, MÖ. 550’de Anadolu üzerindeki Med hâkimiyeti Perslere geçmiştir. Van ve çevresinde Pers dönemi MÖ 331 yılına kadar devam eder. MÖ 331 yılından itibaren bölge İskender'in idaresi altına girmiştir. Makedonya İmparatorluğunun parçalanmasından sonra Büyük İskender'in komutanlarından olan Selefkos bölgede Selefki Krallığı'nı kurar ve bu bölgeyi
1
Oktay Belli, "Doğu Anadolu'da Yeni Arkeolojik Keşifler: Van-Yedisalkım (Put) Köyü Boyalı Mağara Resimleri", Tarih Dergisi, S. 28-29, İstanbul 1975, s. 1-40.
2
Afif Erzen, Doğu Anadolu ve Urartular, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992, s. 21.
3
egemenliği altına alır4. Bölge, daha sonra Romalıların eline geçer ve Roma’nın MÖ 395 yılında ikiye bölünmesi üzerine, meydana gelen Bizans-Sasani mücadelelerinde istilâ edilerek sık sık el değiştirir. Bu karışık dönemlerden sonra bölgede Ermeniler kısa süre bağımsız kalmışlardır5. Ancak bunlar çoğunlukla Pers, Arap ve Romalılara bağlı olarak kısa sürelerle hüküm sürmüşlerdir. Bölgede MS 335 yılına kadar Romalıların, VII. yüzyılın başlarına kadar da Bizanslıların hâkimiyeti söz konusu olmuştur.
Van ve çevresinin İslâm orduları tarafından fethedilmesi VII. yüzyılda gerçekleşmiştir. VII. yüzyılın sonlarında Van ve çevresi ile Doğu Anadolu’nun büyük bir kısmı Emevîlerin hâkimiyetine girmiştir. Bu tarihten itibaren bölgede sürekli Hazar Türkleri ile Emevîler arasında mücadeleler olmuş ve Hazar Türkleri 720’de Van'a yakın bölgeleri ve çevresini geri almıştır6. Bölgede Emevîlerden sonra X. yüzyıl sonlarına kadar Abbasîler'in hâkimiyeti devam etmiştir.
IX. yüzyılın sonlarında Abbasî İmparatorluğunun bölgedeki hâkimiyeti sarsılmaya başlar. Azerbaycan ve Van bölgesinde etkili olan Türk asıllı Sâc Oğulları sülalesi bölgeye hâkim olur. Bu beylik, 890-928 yılları arasında bölgede kurulan ilk yarı bağımsız Türk beyliğidir7.
Türklerin, İslâm devletinin kurumlarında görev almaları ilk kez Muâviye döneminde olmuştur. Horasan bölgesindeki fetihlerde Türk birliklerinden istifade edilir. Bu dönemde Türklerin İslâmiyeti kabulü kitleler halinde artmıştır.
Türklerin Anadolu'ya ilk girişleri, 1018 yılında, Selçuklu devleti kurulmadan önce Çağrı Bey'in keşif seferleri ile başlamıştır. Çağrı Bey Van havalisine yönelerek, Van Vaspurakan Ermeni Prensliğinin topraklarında mücadeleye başlar. Ancak bölgedeki çok sayıda kaleyi ele geçirmesine rağmen sarp ve müstahkem olan Van Kalesi'ni alamamıştır8.
Ermeni Prensi I. Gagik’in ölümünden sonra bölgede karışıklıklar çıkar. Türklerin Bizans'a doğru akınlarına hız vermesi üzerine bu akınlara dayanamayacağını anlayan
4
M. Halil Yınanç, Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri l, Anadolu'nun Fethi, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1944, s. 35.
5
Afif Erzen, Doğu Anadolu ve Urartular, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992, s. 44.
6
Orhan Kılıç, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Van (1548-1648), Van Belediye Başkanlığı, Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları, Van 1997, s. 5.
7
M. Beşir Aşan, XIV. Yüzyılda Van ve Yöresi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ, 1992, s. 3.
8
İbrahim Kafesoğlu, "Doğu Anadolu'ya İlk Selçuklu Akını (1015-1021) ve Tarihi Ehemmiyeti", Fuat
son Vaspurakan prensi Senekerim Ardzruni, Bizans İmparatoru II. Basileios (976-1025) ile anlaşarak Van'ı Bizans'a terk eder. Böylece Van ve çevresinde 113 yıl hüküm süren Vaspurakan Ermeni Prensliği son bulur9.
Kısa bir süre sonra fethedilen bölgede Ahlat (1063), Anadolu'ya yapılan Türk akınlarında hareket üssü haline gelir. 1071’de Bizanslılarla yapılan savaşı Sultan Alpaslan'ın komutasındaki Selçuklu ordusu kazanır. Bu zafer ile Anadolu'nun kapıları Türklere açılmış ve hızlı bir şekilde fetihler başlamıştır10.
Ahlât-Şâhlar Dönemi: Ahlat bölgesinde Mervanoğullarının zulmünden usanan halk, şehri, Türkmen Beyi Sökmen el-Kutbî'ye teslim etmiştir. Melik Muhammed Tapar'ın başarılı hizmetlerinden dolayı, Ahlat ve Van çevresini Sökmen Bey'e ikta olarak vermesiyle Sökmenliler Devleti kurulmuş olur (1100). Bu devlet, Ahlat ve çevresinde kurulmasından dolayı Ahlât-Şâhlar olarak da anılmıştır. Ahlât-Şâhlar, Ahlat merkez olmak üzere Erciş, Adilcevaz, Silvan, Malazgirt, Muş, Van, Muradiye, Gevaş, Eleşgirt, Tatvan, Hani, Erzen ve Tebriz şehirlerine hükmediyorlardı11.
Eyyubiler Dönemi: Ahlât-Şâhlar döneminde oluşan zenginlik diğer devletlerin ilgisini çekmiş ve birçok hükümdar bölgeyi almak istemiştir. 1207 yılında Van ve çevresinin hâkimiyeti Eyyubilere geçmiştir.
Anadolu'nun diğer şehirlerinde huzurun, emniyetin ve sosyal nizamın koruyucusu olan Ahiler, Ahlat'ta Eyyûbilere karşı halka destek vermişlerdir. Melik Eşref Ahlat'ı yeniden alır ancak iki taraf da huzur içinde değildir. Sultan Melikşâh 1083 yılında Fahr üd-Devle'yi Diyarbakır ve Ahlat Bölgesi Emirliği'ne tayin eder ve emrine bir miktar kuvvet verir. Beyliğin kurucusu Dilmaçoğlu Mehmet Bey, Anadolu gazalarında şöhret kazanmış ve Malazgirt Savaşı'nda bulunmuş bir Türkmen beyidir. Önce Ahlat-Şâhlara sonra da Artuklulara tâbi olan bu beylik Anadolu'nun en eski ve uzun ömürlü Türk beyliğidir. Dilmaçoğlu Beyliği Van Gölü'nün güney kısmında Erzen ve Bitlis'te hüküm sürmüştür12.
Dilmaçoğulları Dönemi: 1085 yılında Fahr üd-Devle beraberinde Sanduk ve Dilmaçoğlu Mehmet gibi emirler olduğu halde Bitlis ve Ahlat'ı fetheder. Bitlis ve
9
M. Halil Yınanç, age., İstanbul 1944, s. 35.
10
Anonim, Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, Çev: Feridun Nafiz Uzluk, Ankara, 1952, s. 8.
11
Erdoğan Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 6. Baskı, Ankara 2011, s. 237.
12
havalisi Dilmaçoğlu Mehmet'e tabi olur ve bu suretle beyliğin temelleri atılmış olur. Dilmaçoğulları Beyliği, Erzen ve Bitlis olmak üzere iki kola ayrılmıştır. Bitlis kolu daha sonra Eyyûbilerin idaresi altına girmiştir (1207). Erzen'deki kolu ise Moğollara tabi olarak varlıklarını sürdürmüştür. Üç yüz yıl gibi uzun bir süre Erzen ve Bitlis havalisinde hâkimiyet kuran Dilmaçoğulları Beyliği, Akkoyunlu devleti (1378-1508) zamanında tarihe karışmıştır13.
Harizmşâhlılar Dönemi: Bu dönem Orta Asya'da Moğol tehlikesinin yaşanmaya başladığı dönemdir. Bu dönemde Moğollara karşı zaferler kazanan Harizmşâhlılar İslâm dünyasının takdirini kazanmış, Gürcü ordularını imha etmiş daha sonra Ahlat üzerine sefer düzenlemişlerdir (1229). Selçuklu sultanı Alâeddin Keykubad Moğol tehlikesi karşısında Harizmşâh'ı dostluk ittifakına davet etmiştir. Ancak Harizmşâh Ahlat'ı fethedip şehrin üç gün yağmalanmasına müsaade etmiştir.
Harizmşâh Celaleddin 1230 yılında Yassıçemen'de Sultan Alâeddin'e yenilir78. Sultan Muhammed Harezm'in ölümü Harizmşâh Devletinin sonunu getirir79. Bu dönemde Moğollar Doğu Anadolu'ya girerek bölgeyi tahrip eder (1231).
Türkiye Selçukluları Dönemi: Alâeddin Keykubad, yaklaşan Moğol tehlikesini önlemek amacıyla öncelikle Moğol Han'ı Ögedey'e elçiler göndererek barış yapar. Sonra Kemaleddin Kamyar'ı görevlendirerek Van, Ahlat, Bitlis ve çevresini Selçuklu topraklarına katar (1232). Tedbir olarak da bu şehirlerde bulunan kaleleri güçlendirir. 1236 yılında Ögedey Han, Selçuklu sultanına elçiler göndererek kendisinin cihan hâkimiyetini kabul etmesi durumunda Selçuklularla barış içinde yaşamak istediğini söyler. Alâeddin bu teklifi kabul eder ve elçilerle hediye gönderilmesi talimatını verir. Bir müddet sonra Alâeddin Keykubad'ın yerine, Selçuklu tahtına II. Gıyaseddin Keyhusrev oturur (1238). Selçukluların Babai isyanı sebebiyle zayıf oldukları bir dönemde Moğol Hanı Baycu Noyan Selçuklu ülkesine girer ve Erzurum'a kadar olan bölgeyi yağmalar (1242)80.
İlhanlı Dönemi: Van Gölü Havzasındaki yerleşim yerleri 1243 Kösedağ Savaşı'ndan sonra İran Moğollarının hâkimiyetine girer ve Selçuklu Devleti’nin hâkimiyeti bölgede sarsılır. Bölge, 1244 yılında Moğol orduları tarafından yağmalanır.
13
İlhanlılar iki bölgeye ayırdıkları Doğu Anadolu'yu merkezden gönderdikleri valilerle yönetmeye çalışmışlardır. Bu bölgelerden birisi de merkezi Ahlat olan Van Eyaleti'dir.
XIII. yüzyıldan itibaren Van Gölü çevresindeki İlhanlı hâkimiyeti etkisini kaybeder ve bu hâkimiyet 1336 yılında da son bulur. Moğol katliamından kaçan Türkmenler Anadolu'ya akın eder ve Anadolu’yu yurt edinirler. Orta Asya'dan gelen bu nüfus Anadolu'da dengeleri değiştirmiş, sosyal yapının oluşmasında ve Türk-İslâm medeniyetinin bölgede yeşermesinde önemli bir unsur olmuştur. Özellikle Malazgirt zaferinden sonra Türkler Anadolu'nun kaderinde söz sahibi olmuş ve geçici olmadıklarını, Anadolu'yu anavatan yapacaklarını ispatlamışlardır. Selçuklu Devleti'nin gücünün sarsılmasından sonra bile, oluşturdukları siyasî, sosyal ve kültürel yapı Osmanlı Devleti'nin teşkilatlanmasına zemin hazırlamıştır.
Karakoyunlular Dönemi: Oğuz boylarının bir kısmı Moğol istilâsı esnasında Maverâünnehir ve Horasan taraflarından batıya sürülmüştür. Türkistan'dan göç eden bu boylar; Bayındır boyundan olan Akkoyunlu ve Karakoyunlulardır14. Van ve çevresinde bir devlet haline gelen Karakoyunlular Timur'un dikkatini çeker. Bunun üzerine Timur Türkmen reisi Kara Mehmet'in üzerine yürür. Timur'un gönderdiği kuvvetler bozguna uğrar ve Timur Van üzerinden İran'a geri döner. Bu dönemde Van'da Emir İzzeddin Şir hüküm sürmektedir. Van Hâkimi İzzeddin Şir 1425 yılına kadar Timurlular ve Türkmen beyliklerine bağlı olarak şehri idare etmiştir.
Akkoyunlular Dönemi: Akkoyunlu Türkmen devletini kuran, Oğuzların Bayındır boyuna mensup Kara Osman Beydir. Akkoyunlular, Karakoyunluların gölgesinde kalmış, Sivas, Amid, Diyarbekir ve Erzincan taraflarında küçük bir beylik olarak varlığını sürdürmüştür. 1467 yılına kadar geçen sürede Van ve Doğu Anadolu'da Karakoyunlu-Akkoyunlu mücadelesi yaşanır. Bu tarihte Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan bir baskınla Karakoyunlu hükümdarı Cihanşâh'ı öldürmüş ve bölgenin yeni hâkimi olmuştur15. Fatih Sultan Mehmet 1473’te Otlukbeli'de yapılan savaşta Uzun Hasan'ı mağlup eder. Bu tarihten sonra Van ve çevresi Safevî Devleti'nin kontrolüne geçer.
Safevîler Dönemi: 1507 yılında Safevîler Van'a girer, Bitlis ve Erciş de dâhil olmak üzere bütün bölgeye hâkim olur. Safevîlerin Anadolu'da Şii propagandası
14
Osman Turan, age., s. 263.
15
yapması üzerine Yavuz Sultan Selim 1514 yılında Safeviler üzerine yürür ve Çaldıran Ovası'nda Safeviler’i bozguna uğratır. Bu tarihten sonra Van ve çevresi de dâhil olmak üzere bütün Doğu Anadolu'da Safevî hâkimiyeti sona erer16.
Osmanlı Dönemi: Van ve çevresinin Osmanlı-Türk hâkimiyetine geçmesi Kanunî Sultan Süleyman'ın 1534’te Irakeyn seferinden sonra gerçekleşir. XVI. yüzyılda Van ve çevresindeki şehirlerde imar faaliyetleri başlar. Van Eyaleti oluşturulduktan sonra 1568-1574 yılları arasında Van Paşa Sancağı ile Adilcevaz, Erciş, Muş, Barkiri, Karkar, Keşan, İspayrid, Ağakis, Beni Kotur, Mahmûdî ve Nısf-ı Şırvî olmak üzere 13 sancaktan oluşturulmuştur17.
XIX. yüzyılda Van ve çevresi yerli beylerin ve aşiretlerin mücadeleleri ile geçer. Ancak yine de bölgedeki Türk hâkimiyeti sarsılmaz. Ayrıca XVIII.- XIX. yüzyıllarda Van bölgesi, devletin gerileme dönemine denk gelmesinden dolayı karışık bir durum arz eder. Doğu Anadolu'da bölgeye has oluşturulan, "Ocaklık" ve "Yurtluk" sistemi ile aşiretlere tanınan haklar sebebiyle merkezî idare ile halk arasında kopukluk yaşanır. Bunun neticesinde Doğu Anadolu'nun sosyal, ekonomik ve siyasî yapısı kendine has bir yapıya bürünür. Bölgede kısmen mevcut olan sessizlik 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın yaratmış olduğu kaos sebebiyle aşiretlerin tekrar kendi aralarındaki mücadeleleri ile son bulmuştur.
1879’da Bitlis’in vilayet yapılmasıyla Siirt, Muş ve Genç sancakları Bitlis’e bağlanır.
XX. yüzyılda Van ve çevresinde büyük sosyal olaylar yaşanmıştır. Ermeni çetelerinin yaptığı katliamlar devam etmiş ve şehir 20 Mayıs 1915’te Ruslar tarafından işgal edilmiştir. Ermeniler bu tarihlerde bölgede katliamlara girişmiş; özellikle de Zeve Köyü’nde soykırım yapmıştır. 1918 yılına kadar Rus işgali altında kalan Van ve çevresi, Mart 1918 yılında yürürlüğe giren Brest-Litovsk Antlaşması ile tekrar Osmanlı hâkimiyetine kavuşmuştur. Ermeniler 1918 yılından sonra da faaliyetlerine devam etmiş, 1920’den sonra askerin ve aşiretlerin baskısına dayanamayarak İngilizlerle beraber Musul'a gitmişlerdir.
16
Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül-Vukuat, Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, Sadeleştiren: N. Çağatay, 3. Baskı, C. I-II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992, s. 80-81.
17
Orhan Kılıç, 730 Numaralı Van, Adilcevaz, Muş ve Bitlis Livaları Tımar Sanal Defteri (İ.Ahmet
Dönemi), Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 1989, s. 223.
Cumhuriyet döneminde Van, Hakkâri sancağından ayrılarak tek başına bir vilayet olmuştur. İşgallerden harap olan eski şehrin yerine Erek Dağı eteklerinde yeni bir şehir kurulmuştur.
Bölgenin Diyalektolojik Durumu
Van Gölü Havzası Anadolu’nun İran, Maveraünnehir ve Kafkas yollarının birleşim yollarından biri olmakla çok sayıda kavmin geçişini sağlamıştır. Tarihî süreçte bölgedeki yerleşim yerlerinin kültürel yapısında Arap, Fars ve Türklerin derin izleri görülür. Türklerin özellikle Selçuklulardan itibaren bölgeye yerleşimleri bölgedeki yerleşim yerlerinde zengin bir sözlü kültürün oluşmasına ve bu kültürün günümüze kadar ulaşmasına olanak sağlamıştır. Van Gölü Havzasındaki yerleşim yerlerinden derlediğimiz dil ürünleri Türkçenin yüzyıllar boyunca geçirmiş olduğu gelişmenin tarihî ve bölgesel farklılıklarının ara ürünleri olma özelliği taşımaktadır. VIII. yüzyılda Doğu Anadolu’nun kuzeyinde ve doğusunda varlıklarını sürdüren Hazar Türklerinden günümüze kadar gelen süreç içerisinde birçok Türk boyunun bölgedeki iskânı beraberinde lehçe tabakalaşmalarını doğurmuştur. Havzadaki yerleşim yerlerinden derlenen dil ürünlerinde ses, şekil değişiklikleri ve sözcük dağarcığı yönünden Azerbaycan Türkçesinin karakteristik özellikleri bulunmakla birlikte Kıpçak Türkçesinin arkaik bazı özelliklerinin de taşındığı görülür.
Leyla Karahan 1992’de “Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması” adlı çalışmasında Türkiye Türkçesi ağızlarını ‘Batı Grubu Ağızları, Doğu Grubu Ağızları ve Kuzeydoğu Grubu Ağızları’ olmak üzere üç ana ağız bölgesine ayırmıştır. Karahan bu çalışmasında doğu grubu ağızlarını dört gruba ayırır. İnceleme bölgemiz olan Van Gölü havzasındaki ağızları da birinci bölge içinde değerlendirir. Ağrı, Van, Muş, Bitlis, Bingöl, Siirt, Diyarbakır, Mardin, Hakkari, Urfa, Palu, Karakoçan (Elazığ) ağızlarının bu grupta olduğunu belirterek, bu ağızların genelde aşağıda belirtilen unsurlarla ortaya çıktığını söyler:
1) Ünlü kalınlaşmaları, kalınlık-incelik uyumsuzluğuna sebep olur (geldıḫ, benım).
2) ġ, ǧ ünsüzü, iki ünlü arasında ve hece sonunda korunur (baġladı, aġır). 3) Arapça ve Farsçanın ünlü ve ünsüzler üzerinde etkisi hissedilir (èaynı, vår,
kapi).
4) Zamir kökenli teklik 1. ve 2. şahıs ekleri ile bildirme ekleri geniş ünlülüdür (gelirem, gelmişsen).
5) Duyulan geçmiş zaman eki (Urfa hariç) tek şekillidir (görmiş).18
Evliya Çelebi, 15. yüzyılda Ahlat’a yaptığı gezi esnasında yöredeki dilin Çağatay ve Moğol hususları taşıdığını belirtir ve akabinde Ahlat dili ile ilgili diyalogları örnek olarak verir: “ ‘İşven, gitmişven, gūrumıza varmışmız, bizim Kay gibidir, Boğay
eyitdi, dükeli geleserlerdir, meni suncamışdır, şād bay kişidir, ayıtdım şol kişi menfadınadır, savular sayladım, yani ağlaya kaldım, barımız uruş kişisimiz, yani cümlemiz ceng ādemiyiz’. diye bu gibi nice kere yüz bin kelimeler ve ibareler
yazılmıştır.”19
Yine Van’a yaptığı gezi esnasında edindiği izlenimler karşısında yörede kullanılan lehçenin hiçbir yörenin lisanıyla uyuşmadığını belirterek aşağıdaki örnekleri verir: “pisih: kedi; bıhıri: ocak; geven: diken, çalı; kepan: sarılık; göyündürmişem:
yakmışım; bacıma bir baş varam: kız kardeşime bir kerre varayım; heleşi, keleşi ideyim: gülelim, oynayalım; haradaydın: nereye vardın?; germede çimdim: hammamda yıkandım; şād başem: şen ve maldarım; kuzeyi apargilen: bardağı getirsene; bes çaş çağı olupdur: beli kuşluk ta’amı vakti olmuştur.”20
Evliya Çelebi’nin Ahlat ve Van ahalisinin konuşmalarına yönelik verdiği diyaloglardaki ifadeler şüphesiz yöredeki dil ürünlerinin ses ve şekil yönünden Azerbaycan ve Kıpçak Türkçeleriyle ortak özellikler taşıdığının göstergeleridir. Çalışmamızın ses ve şekil bilgisi bölümlerinde tespit ettiğimiz Azerbaycan ve Kıpçak lehçelerine ait unsurlar bölgedeki lehçe tabakalaşmasının en belirgin kanıtlarıdır.
Bölgemizdeki dil ürünleri ses ve şekil yönünden çoğunlukla Azerbaycan Türkçesinin karakteristik özelliklerini taşır. Bununla birlikte Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemine ait birçok arkaik unsurun bazı değişiklerle bölgemiz ağızlarında mevcut olduğu görülür. Bölgemiz ağızlarında ayrıca Türkçenin tarihî dönemlerindeki gelişiminin ara izlerini taşıyan yapılar tespit edilmiş; bu yapılar çalışmamızın değişik bölümlerinde belirtilmiştir.
18
Leyla Karahan, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1996, s. 54-70.
19
Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003, s. 92.
20
Bölgenin Etnik Yapısı
Derleme ve inceleme alanımız içinde yer alan Van Gölü Havzasındaki Van, Bitlis, Ahlat, Adilcevaz, Erciş, Edremit gibi yerleşim yerleri tarihin değişik dönemlerinde çeşitli kültürlere ve topluluklara yurt olmuştur. Günümüzde hâlen, bu kültürlerin ve toplulukların kültürel ve maddi değerleri, bölgede varlığını sürdürmektedir.
Van Gölü Havzasındaki yerleşim yerleri Birinci Dünya Savaşı’ndan önce, Müslüman ve gayrimüslimlerin birlikte yaşadığı bir bölgeydi. İlk çağlardan Birinci Dünya Savaşı’na kadar geçen süre zarfında Türkler, Kürtler, Ermeniler, Çerkezler, Keldaniler, Nasturiler, Yahudiler ve Yezidiler bölgenin etnik yapısını şekillendirmişlerdir21.
Orhan Kılıç, “730 Numaralı Van, Adilcevaz, Muş ve Bitlis Livaları Tımar İcmal Defteri” adlı yüksek lisans çalışmasının 266. sayfasında; Van, Adilcevaz ve Bitlis’teki yerleşim yerlerinin aşiret ve cemaatlerine değinmiştir. Çalışmasında Adilcevaz sancağında 5; Bitlis sancağında da 4 aşiret veya cemaat adının zikredildiğini kaydeder. Bu aşiretlerden Bâlâ Kürdi, Kişacı, Benduri ve Cemaleddinli aşiretlerinin Ekrad taifesinden; Mamalu ve Bozulus aşiretlerinin konar-göçer Türkmen aşiretlerinden oluştuğunu belirtir. Donbalı, Osturki ve Muki aşiretleri hakkında ise kesin bir şey söylemenin mümkün olmadığını belirtir22.
Günümüzde ise il ve ilçe merkezlerinde ve bazı köylerde yaşayan Türkmenlerden başka, Kürtler, Küresinli Türkleri (Cumhuriyetin ilk yıllarında İran’dan göç edenler), Araplar (Cumhuriyetin ilk yıllarında Siirt’ten göç edenler), Kırgızlar (Afgan-Rus savaşı sırasında Afganistan’dan mülteci olarak Türkiye’ye göç edip, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığına geçenler) ve Doğu Karadeniz Bölgesi’nden göç ederek yöreye yerleşen Karadenizliler yörenin toplumsal yapısını oluşturur.
21
İsmail Mangaltepe, Seyyahların Gözüyle Van, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2009. s. 119-162.
22
bkz. Orhan Kılıç, 730 Numaralı Van, Adilcevaz, Muş ve Bitlis Livaları Tımar İcmal Defteri (I. Ahmed
Dönemi), Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 1989, s.
Türkler, Türkmenler
Bölgedeki Türk veya Türkmenler’e “yerli” adı verilir. İl merkezinde ve bazı köylerde bulunan Van ve Bitlis’teki Türkmenler de çoğunlukla “yerli” olarak adlandırılmaktadırlar.
Bölgedeki yerleşim yerlerindeki Türk nüfusunun varlığı VII. yüzyıla kadar gitmektedir. VIII. yüzyılda Doğu Anadolu’nun kuzeyinde ve doğusunda Hazar ve Emevi mücadeleleri görülmektedir. Hazar Türkleri 720 yılında Van’a yakın bölgeleri ve çevresini Emevilerden geri almış ve buraları bir süre idare etmişlerdir. Hazarların VIII. yüzyılda İslamiyeti kabul ederek Abbasi halifesini tanımaları üzerine burada Abbasi idaresi tesis edilmiştir23.
Azerbaycan bölgesinde etkili olan Sacoğulları sülalesi de bölgede hâkim olmuştur. Ebu’s Sâc Divdâd bin Yusuf Divdest’in oğlu Muhammed el-Afşin’in kurduğu bu beylik 890-928 yılları arasında bölgede kurulan ilk yarı bağımsız Türk beyliğidir24.
Türklerin Anadolu’ya tam anlamıyla siyasi güç olarak gelmeleri, Selçuklu devleti kurulmadan önce Çağrı Bey’in keşif seferleri ile 1018 yılında başlamıştır. Bölge kısa sürede fethedilmiş; Ahlat Anadolu’ya yapılacak akınların hareket üssü haline getirilmiştir.
XV. yüzyılda Şah İsmail, Karamanoğullarını Osmanlılara karşı himaye ve teşvik etmiştir. 1464 yılında bazı Karaman Türk aşiretleri Osmanlı Devleti’ne isyan etmişlerdir. Bunun üzerine Karaman bölgesine gelen Rumi Mehmed Paşa halka eziyet etmiştir. Bu olaydan usanan birçok Türk aşireti Şah İsmail’in etkili olduğu Van havalisine göç etmiştir. Bugün Van’da torunları bulunan Şabanzadeler, Kayaçelebizadeler ile Timurpaşazadeler Van’a yerleşmişlerdir25.
Kaya Kayaçelebi, Van’a yerleşen, şehrin Türkleşmesi ve imarında katkıları olan aşiretlerin Kayaçelebizadeler, Timurzadeler, Şabanzadeler, Camuşçuoğulları, Devecioğulları, Dilaveroğulları, Altayoğulları, Kaplanoğulları, Şehsuvaroğulları, Aşıroğulları, Leventoğulları, Karacehennemoğulları, Çilingiroğulları, Şerif
23
Orhan Kılıç, age., s. 5
24
M. Beşir Aşan, XIV. Yüzyılda Van ve Yöresi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ 1992, s. 3
25
Efendioğulları, Akif Paşazadeler, Boyaoğulları, Şeyhbenderoğulları olduklarını belirtir26.
Bölgedeki diğer bir Türk topluluğu da Van’a 20. yüzyılın başlarında İran’dan göç eden Azeri Türkleridir. Van’a İran’dan göç eden Azeri Türkleri için “Küresinli” tabiri kullanılır. “19. yüzyılın başlarında Osmanlı-Rus Savaşı sonunda bugün Küresinli olarak bilinen halk, savaşın baskısı sebebiyle Giresun ilinden kaçıp İran’a sığınır. Güney Azerbaycan’daki Türkler yüz yıla yakın bir süre İran’da kalırlar. Daha sonra Halil Paşa komutasındaki ordunun İran içerisine kadar ilerlemesi üzerine Küresinliler Halil Paşa’ya kendilerinin Giresunlu olduklarını söyler ve akabinde Türk ordusuna katılarak Van’a gelirler. Van’a gelmeleri 1900’lü yılları kapsar. Daha sonra seferberlik ilan edilince İrandaki Küresinliler Van’daki akrabalarının yanına aralıklarla göç etmeye başlarlar. Bu göçler 1930 yılına kadar devam eder. Küresinlilerin İran’ın güneyinde bulunan Urmiye, Salmas, Hoy, İstiran, Sılav ve Tebriz gibi yerleşim yerlerinden ayrılarak Van ve çevresine yerleşmelerine “Sımıko” lakaplı İsmail Ağa’nın baskısı neden olmuştur”27. Küresinliler, Van merkezinde İskele, Yalı, Beyüzümü, Sıhke mahallelerine; Karagündüz, Alaköy, Kasımoğlu, Bardakçı, Lamizgirt, Direşin, Köprüler köylerine ve Özalp, Saray, Edremit, Başkale ilçelerine yerleştirilirler.
Güney Azerbaycan’dan gelen Türklerden, Hoy’a bağlı Yestikan köyünden gelenlerin bir kısmı Saray ilçesine, diğer kısmı ise Sıhke’ye ve Karagündüz köyüne, Şapur’a bağlı Verdan köyünden gelenler Şahbağı’na, Şapur’a bağlı Şekeryazı köyünden gelenler İskele’ye, Rızaiye’ye bağlı Hoy’dan gelenler Alaköy’e, Şireki’den gelenler Sıhke’ye, Hoy’a bağlı İsdiren’den gelenler Kasımoğlu köyüne, Şapur’a bağlı Slav’dan gelenler Köprüler Köyüne, Kotur deresinden gelenler Çaldıran’a bağlı Kilimli, Umuttepe, Sınd gibi köylere yerleşmişlerdir28.
Van ve çevresine yerleşen diğer gruplardan biri de Van il merkezindeki İskele Mahallesi’ne ve Özalp ilçesindeki Dönerdere ve Emek köylerine yerleşen Karadeniz Türkleri’dir.
Bölgedeki diğer bir topluluk da Kırgız Türkleri’dir. Kırgız Türkleri Afgan-Rus savaşı sırasında Afganistan’dan Türkiye’ye göç etmiş ve Türkiye Cumhuriyeti
26
Kaya Kayaçelebi, Doğu’nun Yıldızı Van, Zafer Matbaası, İstanbul 1990, s. 56.
27
Ali Yardım, Van İli Karagündüz Köyü Küresinli Ağzı, İnönü Üniversitesi, Lisans Bitirme Tezi, Van 1999.
28
Engin Gökçur, Van ve Merkez Köyleri Ağızları, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Van 2006.
vatandaşlığına geçmişlerdir. Kırgız Türkleri de, Van’ın Erciş ilçesinin Ulupamir köyünde iskâna tabi tutulmuşlardır.
Kürtler
Yörede başlıca, Buruki (Cumhuriyetin ilk yıllarında Kafkasya’dan göç etmişler), Arvasi, Hertoşi (Ertuşi), Gevdan (Hakkari’den göç etmişler), Mukuri, Takuri, Şemsikan, Haydaran (Heydaran), Dodeki (Dodkan), Milan (Milani), İzdinan (Ezdinan), Celâli, Memiki, Evdoi aşiretlerinden oluşan Kürtler, hem Van ve Bitlis il merkezlerinde, hem de köylerde bulunmaktadırlar29.
Araplar
Cumhuriyetin ilk yıllarında özellikle Van’daki ticari canlılıktan dolayı Siirt’ten Van’a birçok Arap kökenli aile yerleşmiştir. Araplar da yöredeki topluluklardan biridir. Van ve çevresindeki diğer yerleşim yerlerindeki ticari faaliyetlerde önemli bir paya sahiptirler30.
Van Gölü Havzası Ağızlarının Genel Özellikleri
“Van Gölü Havzası Ağızları” adı altında incelediğimiz çalışmada beş ağız grubu tespit ettik. Ağız bölgeleri, aşağıda belirtilen hususlar doğrultusunda tespit edilmiştir.
1. Ağız Bölgesi (Van Küresinli Ağzı)
a) Dil yüksekliği ve çene açısı bakımından a ünlüsü ile e ünlüsü arasında boğumlanan ä ünlüsü bölgemiz Van Küresinli ağzında sözcüklerin özellikle ilk hecelerinde daha vurgulu ve daha uzun telaffuz edilmesiyle normal e ünlüsünden ayrılır: ǟtíni ‘etini’(Van Küresinli 100) ǟllı ‘elli’ (Van Küresinli 138), ǟlímízle ‘elimizle’ (Van Küresinli
29
Mehmet Fuat Levendoğlu, Küresinliler Örneğinde Kültürel Kimlik (Küresinliler’in Sosyo-Kültürel
Yapısı), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2006, s.
74-81.
30
160) äymäy ‘ekmek’ (Van Küresinli 2-75), häväsli ‘hevesli’ (Van Küresinli 13-136), däl- ‘del-’(Van Küresinli 1-89).
b) Van Küresinli ağzında görülen geçmiş zaman ve hikâye birleşik zaman eklerindeki ünlüler çoğu zaman normalden daha kısa telaffuz edilirler: Ḳalardĭlā ‘kalırdılar’ (Van Küresinli 2-589, çıḫarmadĭla ‘çıkarmadılar’ (Van Küresinli 3-21), ġaldĭla ‘kaldılar’ (Van Küresinli 13-66), aterdĭle ‘atardılar’ (Van Küresinli 6-39), oḫůTmadĭla ‘okutmadılar’ (Van Küresinli 3-490), aldĭla ‘aldılar’ (Van Küresinli 14-16), evlendle ‘evlendiler’ (Van Küresinli 3-168).
c) Bölgemiz Van Küresinli ağzında geniş zaman ekinin ünlüsünün kalın ünlülü sözcüklerde düz-geniş-ince ünlülü şekliyle kullanılması ekin kalınlık-incelik uyumunun dışında kalmasına neden olmuştur: Ḳırersen ‘kırarsın’ (Van Küresinli 3-293), sıçrer ‘sıçrar’ (Van Küresinli 3-313), çıḫer ‘çıkar’ (Van Küresinli 3-60).
d) Van Küresinli ağzında olumsuzluk ekinin kalın ünlülü sözcüklere düz-geniş-ince ünlülü şekliyle getirilmesi ünlü uyumunun bozulmasına neden olmuştur: çıḫmemiş ‘çıkmamış’ (Van Küresinli, 14-104), vurmerem ‘vurmam’ (Van Küresinli 14-95), uşmenem ‘uçmam’ (Van Küresinli 3-530), olmez ‘olmaz’ (Van Küresinli 18-66), ġarışme ‘karışma’ (Van Küresinli 13-163).
e) Van Küresinli ağzında şart eki kalın ünlülü sözcüklere ince ünlülü şekliyle bağlanarak kalınlık-incelik uyumunun dışında kalır: çıḫsen ‘çıksan’ (Van Küresinli 10-13), Ḳuyulasen ‘kuyulasan’ (Van Küresinli 5-123), olmase ‘olmasa’ (Van Küresinli 5-116), ġonuşse ‘konuşsa’ (Van Küresinli 15-54), yaPse ‘yapsa’ (Van Küresinli 17-29).
f) Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi bölgemiz Van Küresinli ağzında “+ı, +i, +u, +ü” belirtme hâli ekinin dışında ünlü ile biten sözcüklerde belirtme hâli eki için “+nı, +ni, +nu, +nü” şekilleri kullanılır: rezeni ‘rezeyi’ (Van Küresinli 2-1), imdini, esKini ‘şimdiyi, eskiyi’ (Van Küresinli 5-145), gülperini ‘Gülperi’yi’ (Van Küresinli 4-34), toḫlunu ‘tokluyu’ (Van Küresinli 302), rampanı ‘rampayı’ (Van Küresinli 1-74, 9-293), köylünü ‘köylüyü’ (Van Küresinli 5-43), ġapını ‘kapıyı’ (Van Küresinli 4-71, 7-161).
g) Van Küresinli ağzında i- fiilinin hem ad soylu sözcük çekimlerinde ve hem de fiillerin birleşik çekimlerinde ekleşmeden kullanıldığı görülür: onbaşı idim ‘onbaşıydım’ (Van Küresinli 14-59), āc idim ‘açtım’ (Van Küresinli 8-98, 99), saḫlamış idin ‘saklamıştın’ (Van Küresinli 4-29), zalım idin ‘zalimdin’ (Van Küresinli 3-226), yoḫ idi ‘yoktu’ (Van
Küresinli 1-137), ocaḫ idi ‘ocaktı’ (Van Küresinli 3-389), ḫoş idi, taTlı idi ‘hoştu, tatlıydı’ (Van Küresinli 3-10).
h) Van Küresinli ağzında sözcüklerin orta ve son heceleri ile sözcüklere getirilen eklerdeki düz-geniş-kalın ünlüler düz-geniş-ince ünlüye dönüşür:
Sözcük Köklerinde:
Ḳoce ‘koca’ (Van Küresinli 5-117), manise ‘Manisa’ (Van Küresinli 14- 9), bayrem ‘bayram’ (Van Küresinli 5-183), aley ‘alay’ (Van Küresinli 13-82), parçe ‘parça’ (Van Küresinli (1-13).
Eklerde:
+la- isimden fiil yapım ekinde: alalen- ‘alalan-’ (Van Küresinli 8-127), oTTe- ‘otla-’ (Van Küresinli 15-56), yırle- ‘yırla-’ (Van Küresinli 2-47).
Çokluk ekinde: yaşlıler ‘yaşlılar’ (Van Küresinli 1-248), paşeler ‘paşalar’ (Bitlis 9-54), ḥayvanner ‘hayvanlar’ (Van Küresinli 9-7), urusler ‘Ruslar’ (Bitlis 9-20).
Yönelme hâli ekinde: muşe “Muş’a” (Van Küresinli14-4), vane “Van’a” (Van Küresinli 2-175), başıne ‘başına’ (Van Küresinli 13-71), yanıne ‘yanına’ (Van Küresinli 5-67).
Bulunma hâli ekinde: yande ‘yanda’ (Van Küresinli 2-28), olayde ‘olayda’ (Van Küresinli 14-23), tarafde ‘tarafta’ (Van Küresinli 14-101), dalınde ‘dalında’ (Van Küresinli 1-5).
Şart ekinde: olmase ‘olmasa’ (Van Küresinli 5-116), ġonuşse ‘konuşsa’ (Van Küresinli 15-54), yaPse ‘yapsa’ (Van Küresinli 17-29).
İstek ekinde: ole ‘ola’ (Bitlis 9-49), yapıle ‘yapıla’ (Bitlis 9-108), baǧışliye ‘bağışlaya’ (Bitlis 9-123), baḫe ‘baka’ (Bitlis 9-156), yapıle ‘yapıla’ (Bitlis 9-73), ġaşmiye ‘kaçmaya’ (Van Küresinli 1-315).
i) Van Küresinli ağzında sözcüklerdeki son ses konumundaki katı-patlamalı k ünsüzleri süreklileşerek y ünsüzüne dönüşür: tekerey ‘tekerlek’ (Van Küresinli 18-50), eymey ‘ekmek’ (Van Küresinli 1-453), gömley ‘gömlek’ (Van Küresinli 1-63), yėmey ‘yemek’ (Van Küresinli 1-111, Erciş), çiçey ‘çiçek’ (Van Küresinli 1-434), iney ‘inek’ (Van Küresinli 1-160), ėrkey ‘erkek’ (Van Küresinli 9-209).
j) Kalın ünlülü sözcüklerin başlarındaki k ünsüzleri Van Küresinli ağzında çoğunlukla art damak ötümlü ġ ünsüzüne dönüşür: ġarışıḫ ‘karışık’ (Van Küresinli 5-194), ġal- ‘kal-’ (Van Küresinli 14-222), ġoy- ‘koy-’ (Van Küresinli 5-133), ġoyun ‘koyun’ (Van
Küresinli 5-149), ġarlıdağ ‘karlıdağ’ (Van Kürersinli 3-475), ġuş ‘kuş’ (Van Yerli 1-11), ġaşıḫ (Van Küresinli 5-147).
k) Bölgemiz Van Küresinli ağzında düşen çokluk ekinin ünsüzünden sonra çoğu zaman ikiz ünlü oluşur: zorluhla͜ ı ‘zorlukları’ (Van Küresinli 13-213), onna͜i ‘onları’ (Van Küresinli 5-157), bayanna͜ın ‘bayanların’ (Van Küresinli 5-112), bunna͜ın ‘bunların’ (Van Küresinli 18-124), yėmehlē͜íni ‘yemeklerini’ (Van Küresinli 6-23).
l) Van Küresinli ağzında istek kipi çokluk 1. şahıs çekiminde kip ve şahıs eklerinin “-ın” unsuruyla genişlediği görülür: gidağın ‘gidelim’ (Van Küresinli 1-168, 13-232), yapağın ‘yapalım’ (Van Küresinli 9-185), yiyağın ‘yiyelim’ (Van Küresinli 2-113), tutağın ‘tutalım’ (Van Küresinli 9-180), gidağın ‘gidelim’ (Van Küresinli 9-119).
m) Van Küresinli ağzında yeterlik fiilinin olumsuzunda olumsuzluk ekinin ünsüzü ikizleşir: yiyemmedím ‘yiyemedim’ (Van Küresinli 2-117), topliyemmersen ‘toplayamazsın’ (Van Küresinli 13-265), yiyemmezdle ‘yiyemezdiler’ (Van Küresinli 11-6), ġeçemmirem ‘geçemiyorum’ (Van Küresinli 8-123), durammadım ‘duramadım’ (Van Küresinli 14-75), bulemmeríḫ ‘bulamayız’ (Van Küresinli 8-11).
n) Ölçünlü Türkçeden farklı olarak Van Küresinli ağzında teklik birinci ve ikinci kişi zamirlerinin yönelme hâli çekiminde “bene, mene, sene” şekilleri kullanılmaktadır: bene ‘bana’ (Van Küresinli 2-150, 15-76), mene ‘bana’ (Van Küresinli 2-175, 3-221, 13-225, 16-5), sene ‘sana’ (Van Küresinli 1-166, 13-150).
o) Ölçünlü Türkçede bazı sözcüklerde dar ünlülü kullanılan geniş zaman ekinin ünlüsünün bölgemiz Van Küresinli ağzında düz-geniş ünlülü kullanıldığı görülür: bilersen ‘bilirsin’ (Van Küresinli 1-398, 13-11), gelersen ‘gelirsin’ (Van Küresinli 1-298), ġopararsen ‘koparırsın’ (Van Küresinli 2-143), örersen ‘örürsün’ (Van Küresinli 1-155), olar ‘olur’ (Van Küresinli 1-93, Van Küresinli 50), vurer ‘vurur’ (Van Küresinli 2-46), Ḳalar ‘kalır’ (Van Küresinli 3-516), getírer ‘getirir’ (Van Küresinli 3-443).
p) Van Küresinli ağzında öğrenilen geçmiş zaman teklik 3. şahıs çekiminde kip eki için “-ıT, íT, iT, uT, üT” şeklinin de kullanıldığı görülür: ḲalıT ‘kalmış’ (Van Küresinli 3-487), gelíT ‘gelmiş’ (Van Küresinli 3-556), gėçíT ‘geçmiş’ (Van Küresinli 3-514), olůt ‘olmuş’ (Van Küresinli 3-412), ḲocalıT ‘kocamış’ (Van Küresinli 3-128), ölɉT ‘ölmüş’ (Van Küresinli 3-153).
q) Van Küresinli ağzında ince ünlülü sözcüklerin şimdiki zaman çokluk 1.şahıs çekiminde kalın ünlülü şahıs ekleri kullanılır: behliríḫ ‘bekliyoruz’ (Erciş 8-103), 22-176), öliríḫ
