Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu

Bölgemiz ağızlarında derlediğimiz metinleri incelediğimizde gözümüze çarpan ana hususiyet düzlük-yuvarlaklık uyumunun da çok sağlam olmadığıdır.

DÜZLÜK-YUVARLAKLIK UYUMUNUN BOZULMASI

1) Öğrenilen geçmiş zaman çekiminde: Öğrenilen geçmiş zaman ekinin yuvarlak ünlülü sözcüklerde düz-dar-ince şeklinin kullanılması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur111: düşmişem ‘düşmüşüm’ (Ahlat 11-38), görmişem ‘görmüşüm’ (Ahlat 15-41), olmişem ‘olmuşum’ (Bitlis 5-130), sürmemişsen ‘sürmemişsin’ (Erciş 9-216), göçmiş ‘göçmüş’ (Bitlis 5-50), sökɉlmiş ‘sökülmüş’ (Ahlat 9-39), ölmiş ‘ölmüş’ (Van Yerli 1-102), oḫumişıḫ ‘okumuşuz’ (Bitlis 7-12).

2) Görülen geçmiş zaman çekiminde: Görülen geçmiş zaman teklik ve çokluk 3. şahıs çekimlerinde kip ekinin yuvarlak ünlülü fiillerde düz-dar-ince ünlülü şekliyle kullanılması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur112: vurdi, döndi ‘vurdu, döndü’ (Van Küresinli 1-55), öldi ‘öldü’ (Ahlat 13-180, 14-36), ḳopdi ‘koptu’ (Adilcevaz 2-64), ḳoşdi ‘koştu’ (Ahlat 14-33), vuruldi ‘vuruldu’ (Bitlis 1-36),

110

krş. Hamza Zülfikar, agm., s. 314-315’te sesnan, sennan.

111

krş. Efrasiyap Gemalmaz, age., s. 349’de görmişem, oḫumiş, görmiş, görmişler; Sadettin Özçelik, age., s. 27’de durmışsan, sürmíşsen, vurmış, düşmíşıḫ, sürmíşler; Engin Gökçur, age., s. 24’te Úoymişem, durmişíò, ölmiş, büyümiş, görmişíḫ, tutmişam.

112

krş. Hamza Zülfikar, agm., s. 310’da ḳoydi, Toldǔrdi, döydiler, tutTi, sǔrdi, devrǔldi; Engin Gökçur, age., s. 24’te Ḳutuldi, oldi, döndi, durdilar; Mehmet Emin Gönen, age., s. 25‘te örtdi, oldi, gördi, düşdi, oturtdi, bozdi; Ahmet Bican Ercilasun, age., s. 79’da dutdi, götürdi, töküldi, götürdiler; Efrasiyap Gemalmaz, age., s. 347’de oḫudi, gördi.

düşdi ‘düştü’ (Adilcevaz 1-74), tutdi ‘tuttu’ (Erciş 2-294), güldi ‘güldü’ (Van Küresinli 3-229), ohůndi ‘okundu’ (Adilcevaz 2-10), düşTi ‘düştü’ (Van Yerli 1-10).

Ekleme 1: İlk hecesinde yuvarlak ünlü bulunan sözcüklerin, söz konusu ekin, düz-dar- kalın şekline bağlanması yine uyumun bozulmasına sebebiyet vermiştir: örtdím ‘örttüm’ (Van Küresinli 1-28), gördín ‘gördün’ (Van Yerli 22-19), sordın ‘sordun’ (Bitlis 3-207), öldɉrdíz ‘öldürdünüz’ (Van Yerli 22-36).

Ekleme 2: Bitlis ağzında düz ünlü ile başlayan fiillerin ekin yuvarlak ünlülü şekline bağlanması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur113: açduḫ, baḫduḫ, ḳapaTduḫ ‘açtık, baktık, kapattık’ (Bitlis 6-2), gėTduḫ ‘gittik’ (Bitlis 9-26), giTduḫ ‘gittik’ (Bitlis 3-74), bėnduḫ ‘bindik’ (Bitlis 9-26), teslim ėTduḫ ‘teslim ettik’ (Bitlis 9-110), ḳalduḫ ‘kaldık’ (Bitlis 3-80, 3-85), yiduḫ ‘yedik’ (Bitlis 2-33).

3) Şimdiki zaman çekiminde: Bölgemiz ağızları Azerbaycan Türkçesinin etki alanı içindedir. Dolayısıyla Azerbaycan Türkçesinde kullanılan birçok şekil bölgemiz ağızlarında da etkin bir şekilde kullanılmaktadır. Azerbaycan Türkçesinde şimdiki zaman eki için kullanılan “-Ir, -Ur” şekilleri bölgemiz ağızlarında da kullanılmaktadır. Bölgemiz ağızlarında kullanılan “-ir” şimdiki zaman eki yuvarlak ünlüyle başlayan sözcüklerde düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur114: görirem ‘görüyorum’ (Ahlat 1-115), bülirem ‘biliyorum’ (Erciş 12-241), bülminem ‘bilmiyorum’ (Ahlat 15-90), sorirsan ‘soruyorsun’ (Ahlat 7-95), unudir ‘unutuyor’ (Ahlat 9-20), göririk ‘görüyoruz’ (Ahlat 14-102), süzirik ‘süzüyoruz’ (Adilcevaz 22- 177).

“-ir” şimdiki zaman ekinin ünsüzünün düşmesiyle kullanılan diğer bir şimdiki zaman eki olan “-i” şekli, yine yuvarlak ünlüyle başlayan sözcüklerde düzlük- yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olur115: soriyam ‘soruyorum’ (Erciş 4-34),

113

krş. Hamza Zülfikar, agm., s. 310’da yidoḫ, gėttoḫ, almedoḫ, ḳaḫToḫ, aldoḫ, tutToḫ; Ahmet Buran - Şerife Oğraş, age., s. 56’da gelduḫ, çekmezdúḫ, deduḫ.

114

krş. Hamza Zülfikar, agm., s. 310, 311’de oḫirlar, otĭriram, oynirlardi, sormirsan, tutmir; Efrasiyap Gemalmaz, age., s. 355’te bülirem, oḫiruḫ, görirsen, göriyirsiz.

115

krş. Mehmet Emin Gönen, age., s. 25’te ölçi, oli, noli, bülmüyi, sori; Sadettin Özçelik, age., s. 26’da ödiyem, sorisan, böyi, dorğiyıḫ, oḫilar; Sadettin Özçelik - Erdoğan Boz, age., s. 44’te soyiysın, göriysız, koyiylar; Münir Erten, age., s. 25’te buli, döni, duri, oḫi, öli, süri, vuri.

güliyem ‘gülüyorum’ (Van Yerli 22-67), Ḳonuşiyem ‘konuşuyorum’ (Van Küresinli 9- 92), oturiyem ‘oturuyorum’ (Van Küresinli 1-165), ölisen ‘ölüyorsun’ (Erciş 11-162, Van Yerli 4-349), görisen ‘görüyorsun’ (Erciş 17-35), örti ‘örtüyor’ (Adilcevaz 25-46), göri ‘görüyor’ (Van Yerli 1-116), ġonůşiyıḫ ‘konuşuyoruz’ (Van Yerli 4-49), gülisíz ‘gülüyorsunuz’ (Adilcevaz 25-71), ölisíz ‘ölüyorsunuz’ (Bitlis 9-17), döniler ‘dönüyorlar’ (Ahlat 1-42), göriler ‘görüyorlar’ (Van Yerli 1-326).

4) Geniş zaman çekiminde: Bitlis ağzında geniş zaman ekinin, düz ünlülü sözcüklerde yuvarlak ünlülü şekliyle kullanılması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur: vırur ‘vurur’ (Bitlis 10-121), ḳırılur ‘kırılır’ (Bitlis 10-2), bilülle ‘bilirler’ (Bitlis 2-87), bilürler ‘bilirler’ (Bitlis 6-74), bişirürler ‘pişirirler’ (Bitlis 3-210), ḳapaduller ‘kapatırlar’ (Bitlis 10-165), gelürdi ‘gelirdi’ (Bitlis 2-107).

5) Şimdiki zaman çokluk 1. şahıs çekiminde: Bitlis ağzında düz ünlüyle başlayan sözcüklerin şimdiki zaman çekiminde yuvarlak ünlülü şahıs eklerinin kullanılması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur116: bılminuḫ ‘bilmiyoruz’ (Bitlis 7-25), diyiruḫ ‘diyoruz’ (Bitlis 6-62), çekminuḫ ‘çekmiyoruz’ (Bitlis 7-33), ekiruḫ ‘ekiyoruz’ (Bitlis 9-141), gidiruḫ ‘gidiyoruz’ (Bitlis 1-2), uğraşiruḫ ‘uğraşıyoruz’ (Bitlis 13-32), seviruḫ ‘seviyoruz’ (Bitlis 9-78), gidiruḫ ‘gidiyoruz’ (Bitlis 1-8).

6) Emir kipi teklik ve çokluk 3. şahıs çekimlerinde: Bölgemiz ağızlarında yuvarlak ünlüyle başlayan sözcüklerin emir kipi teklik ve çokluk 3. şahıs çekimlerinde düz-dar- kalın ünlülü şahıs eklerinin kullanılması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur: düşsín ‘düşsün’ (Van Yerli 1-32), sökɉlsín ‘sökülsün’ (Van Yerli 3- 22), olsınnar ‘olsunlar’ (Ahlat 15-63).

7) Ettirgenlik ekinde: Bölgemiz ağızlarında “-dIr, -dUr” ettirgenlik eklerinin yuvarlak ünlülü sözcüklerde düz-dar-kalın ünlülü şeklinin kullanılması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur: dövdír- ‘dövdür-’ (Van Yerli 23-16), doldír- ‘doldur-’ (Van Yerli 24-54), Toldır- ‘doldur-’ (Bitlis 3-64).

116

krş. Mukim Sağır, age., s. 44’te ġatiyruḫ, yaḫìuk, isdiyük, ġaḫıyruḫ, ġaliyük, oturıyuḫ, daşiyruḫ, çatiyruḫ, ġaynadıyruḫ, gidirük, biçirük.

Ekleme: Bitlis ağzında düz ünlülü fiil köklerinden sonra ekin dar-yuvarlak ünlülü şeklinin kullanılması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına sebebiyet vermiştir117: yıḫeTdur- ‘yıkattır-’ (Bitlis 3-174), ḳazandur- ‘kazandır-’ (Bitlis 4-12), ḳandur- ‘kandır-’ (Bitlis 6-26).

8) Ünlü benzeştirmelerinin ve dudak ünsüzlerinin etkisi ile: Orta ve son hecelerdeki dar ünlülerin kendilerinden önceki geniş-yuvarlak ünlülerin ya da yuvarlaklaştırıcı ünsüzlerin (b, p, m, v, f) etkisiyle genişlemesi ya da yuvarlaklaşması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur118: ḳopop gel- ‘kopup gel-’ (Bitlis 8-393), çıcoḫ ‘çocuk’ (Bitlis 2-72, 4-112), anorli ‘onurlu’ (Erciş 3-37), devür ‘devir’ (Adilcevaz 12- 31, 22-226, Ahlat 5-43, Bitlis 4-122), revür ‘revir’ (Ahlat 9-51), (Adilcevaz 16-21, Ahlat 15-105, Bitlis 10-134), teneşür ‘teneşir’ (Bitlis 8-137), cevüz ‘ceviz’ (Ahlat 1- 117, Bitlis 10-78), mercümeK ‘mercimek’ (Van Yerli 13-11), zengün ‘zengin’ (Van Yerli 4-299), ḥePüs ‘hapis’ (Ahlat 10-117), çevür- ‘çevir-’ (Adilcevaz 11-87, 22-197, 24-27, Ahlat 1-27, Erciş 9-231, 17-136), devrül- ‘devril-’ (Ahlat 16-21), sevünür ‘sevilir’ (Adilcevaz 22-240), ewlüler ‘evliler’ (Erciş 1-37).

9) Eski ve asli şekillerin korunması ile: Türkçenin tarihî dönem metinlerinde ikinci hecesinde yuvarlak ünlü bulunan kimi sözcükler ölçünlü Türkçede ünlü uyumuna bağlanırken bölgemiz Bitlis ağzında korunarak kullanılmaya devam etmektedir: emzür- < (NF. emzür-) (Ahlat 15-148, 15-149), getür- < ET. ketür-, (Bitlis 2-104, 9-21, 9-98, 10-133), eKsük < ET., OT. ek(g)sük (Bitlis 8-83), delüg < EAT delük (Bitlis 9-20, 9- 64), delük < EAT delük (Bitlis 9-64), degül < OT. tegül > EAT. degül (Bitlis 9-81, 9- 91).

10) İnceltici ünsüzlerin etkisiyle: y, ş, ç ve c ünsüzlerinin yanlarındaki ünlüleri inceltip daraltmaları kelime kök ve gövdelerinde düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına

117

krş. Özçelik - Boz, age., s. 43’te ağarturlar, bindürdi, kestür-, ḳaldursun; Mukim Sağır, age., s. 44’te yapdur-, çalışdur-, yedür-, bişür-.

118

krş. Efrasiyap Gemalmaz, age., s. 109, 110’da çewür-, derwüş, dewür-, sewün-, sewüş-, demür; Mukim Sağır, age., s. 46’da mevsüm, efendüm, emür, cewüz; Mehmet Emin Gönen, age., s. 23, 24’te büldi, sevürem, devürdün, yapuşacaḫ, dervüş.

neden olmuştur119: buriya ‘buraya’ (Adilcevaz 7-7), oyniyaḫ ‘oynayalım’ (Erciş 10- 101), oḫiyaḫ ‘okuyalım’ (Van Küresinli 3-36), biçuḫ ‘buçuk’ (Erciş 10-87), ḳoyini ‘koyunu’ (Erciş 10-23), yumşaḫ ‘yumuşak’ (Van Yerli 5-299, ḳonış- ‘konuş-’ (Bitlis 3- 109, 3-142).

11) Teklik 2. şahıs emir çekiminde: Eski Türkçede teklik 2 şahıs emir eki için kullanılan -ġıl, -gil ekinin bölgemiz ağızlarında kullanılan genişlemiş “-ġınan, -ginen, -gine” şekilleri ünlü uyumunun dışında kalmıştır: amanet olġınan (Adilcevaz 8-12,13), bulginan (Erciş 2-301), doldurġınan (Erciş 10-95), olgine (Van Küresinli 9-283), bulġınan (Erciş 6-36), derman olġınan (Erciş 2-214), sorġınan (Erciş 13-107), duginan (Van Küresinli 4-6).

12) -dık sıfat-fiil ekinde: Bitlis ağzında düz ünlü ile başlayan fiillerin; “-dIk, -dUk” sıfat-fiil eklerinin dar-yuvarlak-kalın şekline bağlanması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur120: ėşduğun, ėTduğun ‘eştiğin ettiğin’ (Bitlis 8-148, 149) yiduǧun, işdiǧun ‘yediğin, içtiğin’ (Bitlis 8-185).

13) Belirtme hâli ekinde: Belirtme hâli ekinin sistemli bir şekilde düz-dar-ince şekliyle kullanılması yuvarlak ünlülü sözcüklerde düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur121: oni ‘onu’ (Erciş 1-17, 7-90), buni ‘bunu’ (Erciş 1-164), üzügi ‘yüzüğü’ (Adilcevaz 21-12), kürki ‘kürkü’ (Van Yerli 1-5), bulǧuri ‘bulguru’ (Erciş 1- 54), üsdüni ‘üstünü’ (Bitlis 9-48), yununi ‘yününü’ (Ahlat 1-43), köyüni ‘köyünü’ (Bitlis 9-12).

14) Ek fiilin geniş zaman teklik 3. şahıs çekiminde: Ek fiilin geniş zaman çekiminde teklik 3. şahıs ekinin yuvarlak ünlülü sözcüklerde düz-dar-kalın ünlülü şekliyle

119

krş. Ahmet Bican Ercilasun, age., s. 81’de uşmiya, oyniyacaḫlar, söyliyım, söyliyecek; Mehmet Emin Gönen, age., s. 26’da ḳorḫmiyasan, yariyacaḫ.

120

krş. Efrasiyap Gemalmaz, age., s. 251-253’te dedügi, bildüý, sildügüm, eşitduğum; Mukim Sağır, age., s. 45’te bildüğümüz, dedükleri, yolladuğu; Sadettin Özçelik - Erdoğan Boz, age., s. 42’de açtuḫtan, alduḫtan, vėrdükten, bilduğın.

121

krş. Hamza Zülfikar, agm., s. 310’da oni, küpi, buni; Engin Gökçur, age., s. 24’te suyumuzi, yüzüni, soǧani, özɉni, suyuzi, Úabaǧízi, duzi, mazoti; Mehmet Emin Gönen, age., s. 24’te sözümi, şuni, tüpi, üzüni satori, gözüni, oni; Ahmet Buran - Şerife Oğraş, age., s. 59’da yolını, çocuği, uni; Ahmet Bican Ercilasun, age., s. 80’de oni, ġoyuni, övüni, öküzi; Efrasiyap Gemalmaz, age., s. 277’de ḳuli, kori, güli.

kullanılması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur: yoḫdır, sözdír ‘yoktur, sözdür’ (Bitlis 1-111), oTdır ‘ottur’ (Erciş 1-215).

Ekleme: Bitlis ağzında ek fiilin geniş zaman çekiminde teklik 3. şahıs ekinin düz ünlülü sözcüklerde dar-yuvarlak ünlülü şekliyle kullanılması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur122: içindedu ‘içindedir’ (Bitlis 7-44), şeydü, neydü ‘şeydir, nedir’ (Bitlis 7-86), diregidu ‘direğidir’ (Bitlis 4-144), yaḫindü ‘yakındır’ (Bitlis 7-32), yağlidü ‘yağlıdır’ (Bitlis 2-33), pisdü ‘pistir’ (Bitlis 13-34), nesidü ‘nesidir’ (Bitlis 9- 29), kilisededür ‘kilisededir’ (Bitlis 2-54), onnandu ‘ondandır’ (Bitlis 9-133), ėyidü ‘iyidir’ (Bitlis 9-56), burdedü ‘buradadır’ (Bitlis 9-159), ḫesTedu ‘hastadır’ (Bitlis 9- 146).

15) Ek fiilin görülen geçmiş zaman kipi teklik 3. şahıs çekiminde: Ek, bölgemiz Van Küresinli ağzında düz-dar-ince ünlülü şekliyle aslını muhafaza etmiş, diğer ağızlarda ise ölçünlü Türkçede olduğu gibi düşmüştür. Ekin görülen geçmiş zaman çekimi düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırıdır123: yoḫ idi ‘yoktu’ (Van Küresinli 1-137, 3-389), ḫoş idi ‘hoştu’ (Van Küresinli 3-10).

Bitlis, Ahlat ve Adilcevaz ağızlarında düz ünlüyle başlayan sözcüklerde ek fiilin görülen geçmiş zaman çokluk 1. şahıs çekiminde kip ekinin dar-yuvarlak ünlülü şekliyle kullanılması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur: gençduḫ ‘gençtik’ (Bitlis 9-130), erkekduḫ ‘erkektik’ (Bitlis 2-4), zengindük ‘zengindik’ (Adilcevaz 11-127).

16) Ek fiilin öğrenilen geçmiş zaman çekiminde: Ek fiilin öğrenilen geçmiş zaman çekiminde kip ekinin düz-dar-ince ünlülü şekliyle kullanılması düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur124: yoḫmişíḫ ‘yokmuşuz’ (Van Yerli 18-118), yoḫmiş ‘yokmuş’ (Van Yerli 3-1), ġuşmiş ‘kuşmuş’ (Van Yerli 1-223).

122

krş. Hamza Zülfikar, agm., s. 309’da ėledǔ, işdǔ, çoḫtǔ, bu nedǔ, Remezandǔ; Ahmet Bican Ercilasun, age., s. 80’de günidür, vacipdür, bizdedür, candarmadur, derindür, ġandur; Efrasiyap Gemalmaz, age., s. 315, 316’da atdur, aydur, ėledur, fenadur.

123

krş. Engin Gökçur, age., s. 25’te nüfuzidíò (37-58), yoǧidi, çauşidim, yoòidi (37-21), böyögidi, çocůòidi, mecburidiler.

124

17) Bazı yapım eklerinde:

Diğer doğu grubu ağızlarında olduğu gibi bölgemiz ağızlarında da sözcüklerin son hecelerini teşkil eden eklerdeki dar ünlüler sistemli bir şekilde düz-dar-ince ünlüye dönüşür. Bu durum düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur. Bu ekler:

a) -i fiilden isim yapım ekinde125: öli ‘ölü’ (Van Yerli 1-229), ḳorḫi ‘korku’ (Bitlis 9-67), örti ‘örtü’ (Bitlis 8-510, Van Küresinli 17-147), yumuli ‘yumulu’ (Adilcevaz 6-151). b) +ºnci isimden isim yapım ekinde126: üçünci ‘üçüncü’ (Adilcevaz 20-40, Erciş 2-193),

dördɉnci ‘dördüncü’ (Van Küresinli 1-409) dördünci ‘dördüncü’ (Bitlis 7-188), onůnci ‘onuncu’ (Van Küresinli 9-285), otuzunci ‘otuzuncu’ (Van Küresinli 12-56).

c) +li, +di, +Ti, +ri isimden isim yapım ekinde127: köyli ‘köylü’ (Van Küresinli 1-122), gülli ‘güllü’ (Ahlat 17-47), türli ‘türlü’ (Ahlat 2-84), süddi ‘sütlü’ (Ahlat 9-292), tütügli ‘düdüklü’ (Ahlat 15-153), muşli ‘Muşlu’ (Van Yerli 15-10), suli ‘sulu’ (Erciş 12-90), uǧurri ‘uğurlu’ (Erciş 1-94), yoğůrTTi ‘yoğurtlu’ (Adilcevaz 6-24).

d) +ci, +çi, +Çi isimden isim yapım ekinde128: toPÇi ‘topçu’ (Erciş 9-4), davulçi ‘davulcu’ (Bitlis 3-213), doğruci ‘doğrucu’ (Van Yerli 18-206), pamuḫçi ‘pamukçu’ (Bitlis 1-107), türküci ‘türkücü’ (Erciş 10-123), yolci ‘yolcu’ (Adilcevaz 21-120). e) -ici, -uci, -ůci, -ɉci, -üci fiilden isim yapım ekinde129: görɉci ‘görücü’ (Adilcevaz 22-

50), vuruci ‘vurucu’ (Ahlat 10-255, Bitlis 8-32), vurici ‘vurucu’ (Erciş 13-103), görüci ‘görücü’ (Ahlat 6-2).

f) -gi fillden isim yapım ekinde130: örgi ‘örgü’ (Adilcevaz 8-54, Ahlat 13-62, Bitlis 2- 125, Van Yerli 5-292), sürgi ‘sürgü’ (Bitlis 8-425), sorgi ‘sorgu’ (Van Yerli 4-161), görgi ‘görgü’ (Adilcevaz 19-69).

Bitlis ağzında düz ünlü ile başlayan sözcüklere dar-yuvarlak ünlülü yapım eklerinin getirilmesi düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur:

125

krş. Efrasiyap Gemalmaz, age., s. 249’da ḳorḫi; Engin Gökçur, age., s. 26’da doli, örti, öli (48-63), Úoròi, sori; Mehmet Emin Gönen, age., s. 26’da doli, ḳorḫilarınnan.

126

krş. Hamza Zülfikar, agm., s. 310’da üçünci, dördünci.

127

krş. Mehmet Emin Gönen, age., s. 26’da türli, köyli, ḳuyruḫli; Münir Erten, age., s. 25’te otli, sözlidir, türli; Engin Gökçur, age., s. 26’da köyli, gözli, burali, türli, sütli, suli, güjli, buhali.

128

krş. Ahmet Buran-Şerife Oğraş, age., s. 114’te yolci, topçi; Hamza Zülfikar, agm., s. 310’da altunçi, süci, toyci, toḫumci, ḳuzuci; Engin Gökçur, age., s. 26’da davulci, minibüsci, topçi, yolçi.

129

krş. Engin Gökçur, age., s. 26’da görici, boğici.

130

a) +luḫ isimden isim yapım ekinde: eyiluḫ ‘iyilik’ (Bitlis 9-39), ḳomşiluḫ ‘komşuluk’ (Bitlis 3-187), demírçiluḫ ‘demircilik’ (Bitlis 9-128), reşberluḫ ‘rençperlik’ (Bitlis 3-1). b) -dur- fiilden fiil yapım ekinde: yıḫeTdur- ‘yıkattır-’ (Bitlis 3-174), ḳazandur-

‘kazandır-’ (Bitlis 4-12), ḳandur- ‘kandır-’ (Bitlis 6-26).

Bölgemiz ağızlarında yuvarlak ünlüyle başlayan sözcüklere düz-dar-kalın ünlülü yapım eklerinin getirilmesi düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur:

a) +sız isimden isim yapım ekinde: yuḫusız ‘uykusuz’ (Van Küresinli 10-42), huysız ‘huysuz’ (Bitlis 8-512).

b) -dır-, -dír- fiilden fiil yapım ekinde: dövdír- ‘dövdür-’ (Van Yerli 23-16), doldír- ‘doldur-’ (Van Yerli 24-54), Toldır- ‘doldur-’ (Bitlis 3-64).

c) +o: Ölçünlü Türkçede mevcut olmayan bu ek bugün doğu grubu ağızlarının birçoğunda özel adların kısaltmalarında kullanılır. Bölgemiz ağızlarında da özel adların, kısaltma neticesinde son seslerinin geniş-yuvarlak-kalın "+o” ekiyle söylenmesi ünlü uyumunun bozulmasına neden olmuştur131: ḥȯsonůn mıso (Van Yerli 22-137) ḥeso, míso (Van Yerli 22-138), gülso (Van Küresinli 3-439) nebo (Van Küresinli 9-293) şabo (Erciş 11- 148) cebo (Erciş 11-178) sebo (Adilcevaz 19-140), memo (Van Küresinli 8-130).

18) Teklik 3. şahıs iyelik ekinde: Teklik 3. şahıs iyelik ekinin sistemli bir şekilde düz- dar-ince ünlülü şeklinin kullanılması yuvarlak ünlülü sözcüklerde düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur132: çocůǧi ‘çocuğu’ (Van Küresinli 3-412), güci ‘gücü’ (Adilcevaz 12-67), müdüri ‘müdürü’ (Ahlat 13-163), yüzi, gözi ‘yüzü, gözü’ (Bitlis 8-539), üçi ‘üçü’ (Adilcevaz 21-45), ḳoḫusi ‘kokusu’ (Adilcevaz 24-103).

19) Çokluk 1. şahıs iyelik ekinde: Yuvarlak ünlüyle başlayan sözcüklere düz-dar-kalın ünlülü çokluk 1. şahıs iyelik eklerinin getirilmesi düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozulmasına neden olmuştur: ḳuşımız ‘kuşumuz’ (Bitlis 10-27).

131

krş. Mehmet Emin Gönen, age., s. 84’te Baho, ḳefo, yaġo, ḫeco, heso; Efrasiyap Gemalmaz, age., s. 242, 243’te abo, ibo, mamo, tefo, ano, babo.

132

krş. Ahmet Bican Ercilasun, age., s. 80’de üçi, ġuşi, yoli, çocuği; Efrasiyap Gemalmaz, age., s. 271’de güli, ḳuzusi; Hamza Zülfikar, agm., s. 310’da oğli; Mehmet Emin Gönen, age., s. 24’te güci, gözi, boyi, soni, üzi, uci, üki, oġli, ḳoḫusi.

20) Yabancı sözcüklerdeki ses değişmeleri ile: Ölçünlü Türkçede ünlü uyumlarına bağlanan bazı alıntı sözcükler bölgemiz ağızlarında ses değişiklikleri neticesinde uyum dışına çıkmışlardır: Ḳondıra ‘kundura’(Bitlis 3-119), ḳomitan ‘komutan’ (Adilcevaz 13- 106), sator ‘satır’ < Ar. sāùūr (Ahlat 11-31, Bitlis 3-24, Erciş 14-28), sınor ‘sınır’ (Van Küresinli 9-44), sinor (Ahlat 3-76), anorli ‘onurlu’ < Fr. honneur + Tü. li (Erciş 3-37), hökömaT ‘hükümet’ < Ar. ḥukūmet (Van Yerli 18-107).