ÖZET
Kurþun merkezi sinir sistemine toksik etkisi olan bir elementtir. Bazý araþtýrmalarda kurþunun otistik bireylerde kontrol grubuna göre yüksek düzeylerde olduðu bildirilmiþtir. Bu araþtýrmanýn amacý pikasý olmayan otistik çocuklar ile saðlýklý çocuklarýn saç kurþun düzeylerini araþtýrmaktýr. Otuzbeþ otistik çocukta ve 29 saðlýklý çocukta oksipital bölgeden alýnan saç örneklerinde grafit fýrýnlý spektrofotometri yöntemi ile kurþun düzeyleri ölçüldü. Otistik çocuklarýn saç kurþun düzeyi ile saðlýklý çocuklarýn saç kurþun düzeyleri arasýnda istatistiksel olarak önemli bir farklýlýk bulunmadý (p>.05). Bu çalýþma otistik bozukluðun yüksek kurþun düzeyleriyle iliþkili olmadýðýný desteklemektedir. Anahtar Sözcükler: Otizm, kurþun, etiyoloji.
KLÝNÝK PSÝKÝYATRÝ 2003;6:213-216
SUMMARY
Investigation of Hair Lead Level in Autistic Children
Lead is a toxic element for central neural system. It was report-ed that subjects with autism had increasreport-ed level of lead than con-trols. The aim of this study is to investigate hair lead levels of autistic children without pica and healthy children. Hair lead lev-els were measured with graphide furnace spectrophotometry in hair samples that were obtained from occipital regions of 35 chil-dren with autism and 29 healty chilchil-dren. Any significant
differ-ence for hair lead levels was not found between the autistic chil-dren and healthy chilchil-dren (p>.05). This study supported that autistic disorder was not related to increased hair lead level. Key Words: Autism, lead, etiology.
GÝRÝÞ
Otizm sosyal karþýlýlýkta ve etkileþimde bozukluk, olaðan dýþý sýnýrlý ve tekrar edici davranýþlarla karak-terize nörogeliþimsel bir sendromdur. Yaþamýn ilk üç yýlýnda baþlar ve süregendir. Otizmi olan çocuklar bir-birlerine tamamýyla benzemezler, klinik olarak hetero-jen bir bozukluktur. Zamanla çocukta gözlenen özgül davranýþlarda bile deðiþiklik olabilir (Lord ve ark. 2000). Otizmin nedeni henüz bilinmemekle birlikte genel olarak genetik ve çevresel etkenlerin önemli olduðu düþünülmektedir. Çevresel etkenler arasýnda beslenme, enfeksiyöz ajanlar, aþýlar, civa (Hg), kurþun (Pb) gibi toksik elementlerin rol oynayabileceði ileri sürülmüþtür (Bernard ve ark. 2002, Dubey ve Banerjee 2003, Garvey 2002, Hviid ve ark. 2003, Miller 2003). Ýnorganik kurþun tuzlarý sindirim ve solunum yoluyla alýnýrken, organik tuzlarý daha sýklýkla deriden emilir. Mide baðýrsak emilimi demir, kalsiyum ve çinko yeter-sizliðinde artmaktadýr. Normal kiþilerde yapýlan çeþitli çalýþmalarda saç kurþun düzyenin 0.5 ile 16 µg/g arasýnda deðiþtiði bildirilmiþtir (Sanna ve ark. 2003, Tuthill 1996, Wilhelm ve ark. 1989). Bir yazýda ise saçta normal kurþun düzeyi 1 µg/g, ortalama patolo-jik miktarýn ise 20-31 µg/g arasýnda olduðu ileri
Otistik Çocuklarda Saç Kurþun
Düzeylerinin Araþtýrýlmasý
Özgür YORBIK*, Bengü DÝLAVER*, Adnan CANSEVER**, Cemal AKAY***, Ahmet SAYAL****, Teoman SÖHMEN***
* Uz. Dr., *** Prof. Dr., GATA Çocuk Ruh Saðlýðý ve Hastalýklarý Anabilim Dalý, ** Uz. Dr., **** Prof. Dr., Toksikoloji Bölümü, ANKARA
sürülmüþtür (Özalp ve ark. 1977). Saç kurþun düzey-leri yaþ arttýkça artmaktadýr (Wilhelm ve ark. 1991). Bu nedenlerden dolayý saçta kurþun düzeylerinin nor-mal kontrol grubu ile karþýlaþtýrnor-malý olarak çalýþýl-masý ve sonuçlarýn bu çerçevede deðerlendirilmesi uygundur. Yüksek yoðunlukta kurþun, hücre içi pro-teinleri çöktürür, hücre ölümüne neden olur ve enzim iþlevlerini bozar. Klinik olarak kurþunun toksik etkisi çocuk ve yetiþkinde farklý izlenmektedir. Yetiþkinlerde genel olarak karýn aðrýsý, böbrek problemleri, uzun sinir demiyelinizasyonuna baðlý periferik nöropati, kansýzlýk ve baþ aðrýsý þeklindedir. Çocuklarda merkezi sinir sistemi (MSS) üzerine etkileri çok önemlidir. Kan kurþun düzeyi artýþý eritrosit protoporfirinini art-týrarak subklinik bir tablo oluþturur. Bu durumda MSS'de kalýcý geliþimsel problemler meydana gelir. Zeka geriliði, özgül olarak da dil, biliþsel fonksiyonlar ve davranýþ alanlarýnda sorunlar izlenir. Bu klinik durum çocuðun yaþý ve kurþuna maruz kalma süre-siyle ilgilidir (Graef ve Lovejoy 1987).
Þizofreni, zeka geriliði, dikkat eksikliði hiperaktivite bozukluðu (DEHB) ve epilepsi gibi farklý nöropsikiyat-rik bozukluklarýn etiyolojisinde MSS'ye toksik etkisi olan kurþun araþtýrýlmýþtýr (Brockel ve Cory-Selechta1998, Calderon ve ark. 2001, Hackley ve Kotz-Jacobsen 2003, Henderson 1980, Stein ve ark. 2002). Bununla birlikte otistik bozuklukta kurþun ile ilgili sýnýrlý sayýda araþtýrma vardýr ve bu araþtýrmalarýn bulgularý çeliþkilidir (Atasoy 1986, Cohen 1976, Henderson 1980, Shannon ve Graef 1996, Shenan 1982). Bu çalýþmanýn amacý otizmi olan çocuklarda saç kurþun düzeylerinin normal kontrol grubuna göre farklýlýðýný araþtýrmaktýr.
GEREÇ VE YÖNTEM
Çalýþmaya katýlan çocuklarýn anne ve babalarýna çalýþma hakkýnda bilgi verildi ve imzalý onaylarý alýndý. Bölümümüz tarafýndan oluþturulan Sosyode-mografik Bilgi Formu ile çocuklarýn ve ailelerinin sosyodemografik özellikleri sorgulandý. Bu çalýþmaya Ankara'daki üç eðitim hastanesine (GATA, Ankara Týp Fakültesi, Hacettepe Týp Fakültesi) Kasým 1997-Þubat 1998 tarihleri arasýnda aileleri tarafýndan getirilen ve DSM-IV ölçütlerine göre otistik bozukluk tanýsý almýþ, yaþlarý 4-12 arasýnda olan 35 çocuk (29 erkek, 6 kýz) alýndý. Kontrol grubu olarak yaþ, cinsiyet ve sos-yoekonomik düzey bakýmýndan hasta gurubuyla uyumlu 29 saðlýklý çocuk (22 erkek, 7 kýz) çalýþmaya dahil edildi. Komorbid psikotik bozukluk, pika, anoreksia nervosa olan olgularda eser element ve
tok-sik elementlerin düzeylerinin otizm ile iliþkisi bað-lamýnda yorumlanmasý güçleþeceðinden, bu bozuk-luklarý olan olgular çalýþmanýn dýþýnda býrakýldýlar. Saç örnekleri bir çocuk psikiyatristi tarafýndan, bir makas aracýlýðýyla, yaþlarý 4-12 arasýnda olan 35 otis-tik (29 erkek, 6 kýz) ve 29 saðlýklý (22 erkek, 7 kýz) çocuktan suboksipital bölgeden alýndý. Saçlarýn asit ayrýþtýrmasý (digestion) için mikrodalga cihazý (diges-tion) aparatý (MLS 1200 MEGA, Italy) kullanýldý. Saç örnekleri bir terazi ile ölçüldü (Metler AT-201) ve sonra 4 ml nitrik asit ve 0.5 ml hidrojen peroksit (Merk) eklendi. Bunu takiben örnekler asit ayrýþtýrma (diges-tion) için Milestone Microwave Digestion ünitesine (MLS-1200 MEGA, Italy) yerleþtirildi. Ölçümler grafit fýrýnlý atomik absorbsiyon spektrofotometresi kul-lanýlarak yapýldý.
Verilerin istatiksel deðerlendirmesinde Student t-test kullanýldý. Testlerde istatistiksel anlamlýlýk düzeyi .05 olarak alýndý.
BULGULAR
Saç kurþun düzeyleri araþtýrýlan otistik çocuklarýn yaþ ortalamalarý (6.4±2.1 yýl) ile saðlýklý kontrol gru-bunun yaþ ortalamasý (6.8±2.7 yýl) arasýnda istatis-tiksel olarak anlamlý bir farklýlýk yoktu (t=-.710; p>.05). Araþtýrma grubundaki çocuklarýn annelerinin (n=35) yaþ ortalamasý 30.7±4, babalarýnýn (n=35) yaþ ortalamasý ise 33.2±4 yýldý. Kontrol grubundaki çocuklarýn annelerinin (n=29) yaþ ortalamasý 31.2±4 yýl, babalarýnýn (n=29) yaþ ortalamasý da 33.8±3 yýldý. Araþtýrma ve kontrol grubundaki çocuklarýn annelerinin yaþlarý, babalarýnýn yaþlarý bakýmýndan farklýlýk yoktu (sýrasýyla t=-.536, p>.05; t=-.621, p>.05). Araþtýrma grubundaki annelerin eðitim düzeyleri þöyledir: %8.6'sý (n=3) ilköðretim (5. sýnýf), %25.7'si (n=9) ilköðretim (8. sýnýf), %34.3'ü (n=12) orta öðretim ve %31.4'ü (n=11) yüksek öðretim. Araþtýrma grubundaki çocuklarýn babalarýnýn eðitim düzeyleri de þu þekildedir: %8.6'sý (n=3) ilköðretim (5. sýnýf), %11.4'ü (n=4) ilköðretim (8. sýnýf), %20.0'si (n=7) orta öðretim, %60.0'ý (n=21) yüksek öðretim. Kontrol grubundaki çocuklarýn annelerinin eðitim düzeyleri þu þekildedir: %13.8'i (n=4) ilköðretim (5. sýnýf), %20.7'si (n=6) ilköðretim (8.sýnýf), %37.9'u (n=11) orta öðretim ve %27.6'sý (n=8) yüksek öðre-tim; babalarýnýn eðitim düzeyleri ise, %17.2'si (n=5) ilköðretim (5. sýnýf), %17.2’si (n=5) ilköðretim (8. sýnýf), %31.0'ý (n=9) orta öðretim ve %34.5'i (n=10) yüksek öðretimdir. Araþtýrma grubundaki çocuklarýn ayrýlmýþ veya boþanmýþ anne-babalarý yoktur.
KLÝNÝK PSÝKÝYATRÝ 2003;6:213-216 YORBIK Ö, DÝLAVER B, CANSEVER A, AKAY C, SAYAL A, SÖHMEN T.
KLÝNÝK PSÝKÝYATRÝ 2003;6:213-216
OTÝSTÝK ÇOCUKLARDA SAÇ KURÞUN DÜZEYLERÝNÝN ARAÞTIRILMASI
215 Deneklerin kurþun düzeyleri analizi Tablo 1’de
özetlenmiþtir. Otistik çocuklarýn ortalama saç kurþun düzeyleri (0.50±.3 µg/g) ile saðlýklý çocuklarýn ortala-ma saç kurþun düzeyleri (0.52±.2 µg/g) arasýnda fark-lýlýk yoktu (t=-.521; p>.05).
TARTIÞMA
Kurþun toksisitesinde sosyal davranýþ, bellek, öðren-me, dikkat ve zeka alanlarda çeþitli sorunlar gözlen-mektedir (Calderon ve ark. 2001, Graef ve Lovejoy 1987, Hackley ve Kotz-Jacobsen 2003, Stein ve ark. 2002). Otistik bozuklukta da bu alanlarýn çoðunda sorunlar izlenmektedir. Bununla birlikte kurþun, þizofreni, DEHB, epilepsi gibi çeþitli nöropsikiyatrik hastalýklarda araþtýrýlmýþtýr. Toksik etkenin dozu, maruz kalma süresi ve maruz kalýnan geliþimsel döneme göre farklý klinik durumlar ortaya çýkabilir. Kurþun toksikasyonu teþhisini koyabilmek için sadece kan düzeyleri yeterli deðildir. Kandaki kurþun düzey-leri sadece akut olgulardaki emilen kurþun düzeyini gösterir. Çünkü kurþun hýzlý bir þekilde önce yumuþak dokulara sonra da kemik ve iskelet sistemine doðru hareket eder ve yerleþir (Özalp ve ark. 1977, Winship 1989). Genellikle kurþunun yumuþak doku, beyin ve böbrek gibi organlardaki aþýrý birikimi, yüksek dozda kurþunun vücuda alýnmasý, pika ve malnutrisyon durumlarýnda gözlenmektedir. Malnutrisyonda, demir, kalsiyum ve çinko yetersizliðine baðlý olarak kurþun emilim düzeyleri artmaktadýr (Graef ve Lovejoy 1987). Otistik bozuklukta malnutrisyon bildirilmemekle bir-likte yapýlan bazý çalýþmalarda kan ve/veya saç çinko düzeyleri düþük olarak bulunmuþtur (Çavdar ve ark. 1997, Jackson ve Garrod 1978, Shenan 1982, Yorbik 1999, Yorbik 2004 basýmda). Bu durumda otizmde çinko eksikliðine baðlý olarak kurþun emiliminde artýþ beklenebilir. Diðer taraftan vücutta kurþun birikimine yol açan nedenlerden birisi olan pika, þizofreni, ano-reksia nervoza ve otizm gibi psikiyatrik bozukluklarla birlikte gözlenebilmektedir (Kaplan ve Sadock 1998). Shenan (1982) otistik çocuklarýn saçlarýnda kalsiyum (Ca), magnezyum (Mg), Zn, Cu, Pb ve kadmiyum (Cd) araþtýrmýþlardýr. Bu çalýþmada otistik çocuklarda kontrol grubuna göre sadece Cd konsantrasyonunda
%62’lik bir düþüklük tespit edilmiþ, ancak bu düþük-lüðün fizyolojik olarak önemli olmadýðý ileri sürülmüþtür. Henderson (1980), otistik çocuklarýn saçlarýnda Al, Cd düzeyini yüksek, Ca, krom (Cr), Cu, demir (Fe), mangan (Mn), potasyom (K), sodyum (Na) ve Zn düzeylerini düþük olarak bulmuþ, Hg ve Pb düzeylerinde ise farklýlýðýn olmadýðýný belirtmiþlerdir. Bu sonuçlar þimdiki çalýþmanýn sonuçlarý ile uyum-ludur. Diðer taraftan yazýnda otizmde kan veya saç kurþun düzeylerinin yüksek bulunduðu çalýþmalar da vardýr. Atasoy (1986) otistik bozukluðu olan çocuk-larýn saççocuk-larýnda Cu, Pb, Mg ve Zn’yi otistik olmayan kardeþlerine göre, Cu ve Zn ise saðlýklý çocuklara göre yüksek olarak bulmuþlardýr. Cohen (1976) yaptýklarý bir çalýþmada otistik bozukluðu olan çocuklarýn, nor-mal olan kardeþlerine ve otistik bozukluðu olmayan psikotik çocuklara göre kan kurþun düzeylerinin yük-sek olduðunu bildirmiþtir. Artmýþ kan kurþun düzeyi olan çocuklarda otistik davranýþlar görüldüðü ileri sü-rülmüþtür. Shannon ve Graef (1996) araþtýrmalarýnda otistik çocuklarýn süreðen olarak kurþuna maruz kal-malarýnýn söz konusu olduðu ve bu çocuklarýn üç ya-þýna kadar bu yönden izlenmelerinin gerektiðini bildirmektedir.
Yapýlan bu çalýþmada pikasý olmayan otistik ve saðlam çocuklarýn saç kurþun düzeylerinde anlamlý bir farklýlýk bulunmadý. Otizmde kurþun ile ilgili yapýlan çeþitli çalýþmalardaki farklý sonuçlar bozuk-luðun heterojenitesinden ya da coðrafi farklýlýklardan kaynaklanabilir. Bunun dýþýnda diðer çalýþmalarda pikasý olan çocuklar da çalýþmaya alýnmýþ olabilir. Bu çalýþmalarda pikayla ilgili herhangi bir bilgi ve-rilmemiþtir (Cohen 1976, Henderson 1980, Shannon ve Graef 1996, Shenan 1982).
Bu çalýþma otistik bozukluðun kurþun toksisitesi ile iliþkili olmadýðýný desteklemektedir. Otistik bireylerde yapýlan otopsi çalýþmalarýnda serebellumdaki Purkinje hücreleri baþta olmak üzere çeþitli hücrelerde kayýplar gösterilmiþtir (Kemper ve Bauman 1993). Ancak bu hücre kayýplarýna gliosis eþlik etmemekte-dir. Bu durum programlý hücre ölümündeki aksaklýk-lara veya bu bozukluðun hamileliðin erken
dönem-Tablo 1. Otistik ve saðlýklý çocuklarda saç kurþun düzeyleri
Otistik çocuklar Saðlýklý çocuklar t p
(ortalama±SD) (ortalama±SD)
lerindeki sorunlardan oluþtuðuna iþaret edebilir (Courchesne ve ark. 1994). Hamile bir annenin geliþi-min kritik bir dönegeliþi-minde kurþuna geçici olarak maruz kalmasý sonucunda geliþimsel sorunlar oluþabilir. Çocukluk çaðýnda alýnan saç örneklerindeki ölçümler-le bu durum ortaya konulamayabilir. Bu nedenölçümler-le ha-mile bayanlarda kurþun, civa, arsenik gibi toksik
ele-mentlerin ölçümleri yapýlarak, çocuklarda oluþan ge-liþimsel sorunlarý araþtýran izlem çalýþmalarýna ihti-yaç vardýr. Ayrýca pikasý olan otistik çocuklardaki kur-þun düzeylerinin bu bozukluðun etiyolojisindeki yeri ya da bu bozuklukta gözlenen belirtilere olan etkisinin araþtýrýlmasýnýn yararlý olacaðý düþünülmektedir.
KLÝNÝK PSÝKÝYATRÝ 2003;6:213-216 YORBIK Ö, DÝLAVER B, CANSEVER A, AKAY C, SAYAL A, SÖHMEN T.
216
Atasoy A (1986) Erken çocukluk otizmi ve saçta eser ele-mentler. Yayýnlanmamýþ Uzmanlýk Tezi. Gazi Týp Fakültesi, Ankara.
Bernard S, Enayati A, Roger H ve ark. (2002) The role of mer-cury in the pathogenesis of autism. Mol Psychiatry, 7(Suppl 2):42-43.
Brockel BJ, Cory-Slechta DA (1998) Lead, attention, and impul-sive behavior; changes in a fixedratio waiting-for-reward par-adigm. Pharmacol Biochem Behav, 60:545-552.
Calderon J, Navavro ME, Jimenez-Copdeville ME ve ark. (2001) Exposure to arsenic and lead and neuropsychological develop-ment in Mexican children. Environ Res, 85:69-76.
Cohen DJ (1976) Pica and elevated blood lead in autistic and atyphical children. Am J Dis Child, 130:47-48.
Courchesne E, Saitoh O, Townsend JP ve ark. (1994) Cerebeller hypoplasia and hyperplasia in infantil autism. Lancet, 343:63-64.
Cavdar AO, Babacan E, Unal E ve ark. (1997) Zinc status in pediatric hodgkin's disease (HD) in Turkey: posible impact immun system. J Trace Elem Exp Med, 10:191-196.
Dubey AP, Banerjee S (2003) Measles, mumps, rubella (MMR) vaccine. Indian J Pediatr, 70:579-784.
Garvey J (2002) Diet in autism and associated disorders. J Fam Health Care, 12:34-38.
Graef JW, Lovejoy FH (1987) Heavy metal poisining, Harrison's Principels of Internal Medicine. E Braunwald, KJ Ýssebacher, RG Petersdorf ve ark. (Ed), 1. Cilt, 11. Baský, New York, McGraw-Hill Book Company, s.852-853.
Hackley B, Kotz-Jacobsen A (2003) Lead poisoning in preg-nancy; A case study with implication for midwives. J Midwitery Womens Health, 48:30-38.
Henderson K (1980) Trace mineral hair analysis in autistic children. J Am Osteopath Assoc, 80:298-300.
Hviid A, Stellfeld M, Wohlfahrt J ve ark. (2003) Association between thimerosal-containing vaccine and autism. JAMA, 290:1763-1766.
Jackson MJ, Garrod PJ (1978) Plasma zinc, copper and aminoacid levels in the blood of autistic children. J Autism Child Schizphr, 8:203-208.
Kaplan HI, Sadock BJ (1998) Pervasive developmental
disor-ders. Synopsis of Psychiatry, Baltimore, Williams Wilkins, s.1210-1212.
Kemper Tl, Bauman ML (1993) The contrubition of noropatho-logic studies to the understanding of autisim. Neurol Clin, 11:175-187.
Lord C, Cook EH, Leventhal BL ve ark. (2000) Autisim spec-trum disorder. Neuron, 28:355-363.
Miller E (2003) Measles-mumps-rubella vaccine and the devel-opment of autism. Semin Pediatr Infect Dis, 14:199-206. Özalp NM, Bingöl F, Uzunismail H (1977) Meslek hastalýk-larýnda kurþunun yeri. Meslek hastalýklarý, Seri No:1. Sanna E, Liguori A, Palmas L ve ark. (2003) Blood and hair lead levels in boys and girls living in two Sardinian towns at different risks of lead pollution. Ecotoxicol Environ Saf, 55:293-299.
Shannon M, Graef D (1996) Lead intoxication in children with pervasive developmental disorder. J Toxical Clin Toxical, 34:177-181.
Shenan TR (1982) Minerals in the hair and nutrient intake of autistic children. J Autism Dev Disord, 12:25-34.
Stein J, Schettler T, Walling D ve ark. (2002) In harm's way: Toxic threats to child development. J Dev Behav Pediatr, 23(Suppl 1):13-22.
Tuthill RW (1996) Hair lead levels related to children's class-room attention-deficit behavior. Arch Environ Health, 51:214-220.
Wilhelm M, Hafner D, Lombeck I ve ark. (1991) Monitoring of cadmium, copper, lead and zinc status in young children using toenails: comparison with scalp hair. Sci Total Environ, 103:199-207.
Wilhelm M, Lombeck I, Hafner D ve ark. (1989) Hair lead lev-els in young children from the F.R.G. J Trace Elem Electrolytes Health Dis, 3:165-170.
Winship KA (1989) Toxicity of lead. Adverse Drug React Poisoning Rev, 8:117-152.
Yorbik O (1999) Otistik bozukluðu olan çocuklarda antioksi-dan enzimlerin ve bunlarla ilgili olan eser elementlerin araþtýrýlmasý. Yayýnlanmamýþ Uzmanlýk Tezi. GATA, Ankara. Yorbik O, Akay C, Sayal A ve ark. (2004) Zinc status in autis-tic children. J Trace Elem Experimental Med, basýmda. KAYNAKLAR
