TARSUS - SAĞLIKLI K Ö YÜ M ERKEZ C A M İİ'N D EK Î
CİCİM ÇULLAR
N İH A L Ü LG ER *
D ok u m acılık yüzyıllardır insanların duygularını ve sanat değerlerini ak tarm a aracı olm uştur. D okum a sanatının görkem li geçm işine baktığım ızd a; T ü rk toplum unun atlı bozkır kültüründen kaynaklanan hayat tarzının zo runlu kıldığı pratik düzende, kapsam lı ve son derece önem li b ir yeri olduğu görülür.
Z engin çeşitlem eleriyle yörelere göre farklı özellikler gösteren el d oku m a cılığı A nad olu 'n u n hem en her yerinde karşım ıza çıkm aktadır.
D okum acılığın yoğun biçim de üretildiği ilçelerim izden biri de Tarsus il çesidir. Tarsus ve çevre köylerinde yaptığım ız incelem elerde Tarsus'a bağlı Sağlıklı K öyü M erkez C am ii'n d e (Resim 1) oldukça zengin el doku m ası ör nekler tespit edilm iştir. El dokum ası ürünlerin gelenekli olarak çeyiz için do kunduğu gibi, ölü m den sonra cam ilere hediye edilm ek üzere üretilerek d inî b ir geleneğin devam lılığını sağladıkları görülm ektedir. B ir başka ifade ile, bazı kişilerin hayatta iken dokudukları "ölüm lüğüm " adını verdikleri doku m alara da rastlanm ıştır.
Sağlıklı K öyü M erkez C am ii'nd eki el dokum ası yaygıların çoğunluğu m ekân darlığından üstüste yayılarak katm anlar m eydana getirm iştir. Ü ç ya da dört kat şeklinde yayılan yaygıların en üst kısm ında daha çok m ekanik tezgâhlarda dokunm uş "m akine halısı" doku m alar yer alm aktadır. Sebebini sorduğum uzda yöredeki bazı kişiler ve cam inin im am ı Sabahattin T ü rkm en; el doku m ası yaygıların (halı, kilim , cicim , zili gibi) hem aşınm alarını ö n le m ek am acıyla böyle bir yola başvurduklarını, hem de zam an içerisinde cam i ye bağ ış yapan kişilerin getirdikleri ürünlerin el doku m asından m akine do kum alarına dönüştüğünü ifade etm işlerdir.
İncelem eye aldığım ız cicim dokum aların yer yaygısı olarak k u llanım ının dışında bir başka kullanım alanını da kaynak kişi Zahide T ü rkm en şu şek il de açıklam ıştır (Resim 2).
"A şiretler kız çeyizini oğlan evine götürürken eşyaları develere
yüklerler-Gazi Üniversitesi, Meslekî Yaygın Eğitim Fakültesi, Dokuma Ana Sanat Dalı öğretim Görevlisi.
644 NİHAL ÜLGER
di. Ü zerine de bu dokum aları örterlerdi. D evelerin en önde gidenine en sü s lü dokum a örtülürdü."
C icim dokum alara baktığım ızda genelde parlak renklerle dokunduğu dikkati çekm ektedir.
O sm anlıca - Tü rkçe sözlükte ;
-"C acim : Türlü renkli ipliklerden dokunan bir çeşit döşem e , cicim ." T ü rk D il Kurum u taram a sözlüğünde cicim sözcüğü şu şekilde açıklan mıştır.
-"C ecim : înce dokunm uş nakışlı kilim ".
Bekir D eniz, A yvacık (Çanakkale) Yöresi Düz D okum a Yaygıları (K ilim — C i cim - Zili), A tatü rk K ü ltür M erkezi Başkanlığı Yayınları, A nkara 1998 adlı ki tabında "cicinV'i şöyle tanım lam ıştır.
-"C icim ": Bez ayağı dokum aların üzerine renkli iplerle yapılan ya da "farklı tekniklerle dar ve uzun d o k u n a n , kesilen kilim parçalarının yan yana eklenm esiyle oluşan" sergi, örtü, perde v.b çeşitli am açlar için kullanılan, havsız (tüysüz) bir dokum a çeşididir.
K onum uzu teşkil eden M erkez C am ii'nd eki "cicim " dokum alardan ancak b ir grubu Tem m uz-1998 tarihinde incelem eye alınm ıştır. Bu örneklerin tari hi, ebatları, tekniği, renklendirilm esi, birim lerin biçim lendirilm esi incelen m iş ve örnekler fotoğraflarla desteklenerek belgelenm iştir.
Resim 3'd e görülen 1 nolu örnek 47,5 cm genişliğinde 2.82 cm u zu nlu ğ u n da birbirine eşit üç parçadan m eydana gelm ektedir. Atkısı ve çözgüsü yün ipliktir. K aynak kişilere göre yüz yıllık olduğu ifade edilen örneğin zem in in de kırm ızı, lacivert ve sarı renkler kullanılm ıştır. G eom etrik bezem eli m otif ler her üç parçada da birbirini takip ederek belirli bir düzenlem e getirilm iş tir. Y ü zeyde bloklar m eydana getirecek şekilde yerleştirilen m otifleri y atay da ince bordürler sınırlam aktadır. Bordürlerin içine pıtırak m otifleri yerleşti rilm iştir. Ayrıca karşılıklı iki uzun kenarda da siyah renkli yine ince bord ü r ler yer alm aktadır. M otiflerde ve filiklerde koyu sarı (kınalı sarı), kırm ızı (fiş ne), lacivert (koyu gök), siyah (anagara), beyaz, yeşil, siklam en (alm es) renk ler kullanılm ıştır. C icim yaygının kenarları yıpranm ıştır ve onarım görm e miştir.
1 no'lu örnekle genel görünüş olarak bü yü k benzerlik gösteren 2 n o'lu ör neğim iz parçaların ebatları ve m otiflerin farklılıklarıyla birbirind en ay rıl m aktadır. 2 no'lu örnek; 56,5 cm genişliğinde, 2.82 cm u zunlu ğunda birb iri ne eşit üç parçadan m eydana gelm ektedir. Atkısı ve çözgüsü yündür. K ay nak kişilere göre 100 yıllık olduğu ifade edilen örneğin zem inind e sarı, laci vert, kırm ızı renkler kullanılm ıştır. (1 no'lu örnekte soldan sağa bakıldığında zem inde kırm ızı, lacivert, sarı renklerin kullanıldığı görülm ektedir). G e
TARSUS-SACLİKLI KÖYÜ MERKEZ CAMİI'NDEKÎ CtCÎMLİ ÇULLAR 645 om etrik bezem eli m otifler her üç parçada da birbirini takip etm ektedir. B u ra da da m otifleri birbirinden yatay ince bordürler ayırm aktadır. Yine bordürle- rin içlerine pıtırak m otifleri yerleştirilm iştir. K arşılıklı iki uzun kenarda ince siyah bordürler yer alm aktadır. M otiflerde ve filiklerde siyah (a n a g a ra ), la civert (koyu g ö k ), kırm ızı (fişne), beyaz gibi renklerin yanı sıra m or (deli m a vi), koyu sarı (kınalı sarı), siklam en (alm es), yeşil (zeytin yeşili), y aprak yeşi li, tu rkuaz gibi parlak renkler kullanılm ıştır.
3 nolu örnek diğer örneklere göre oldukça farklıdır. Bu örnek 91 cm g eniş liğinde 3,17 cm u zunluğunda iki parçadan oluşm aktadır. A tkısı ve çözgüsü y ü n ipliktir. Yaklaşık 40-50 yıllık olduğu ifade edilen örneğin zem ininde kır m ızı renk kullanılm ıştır (Resim 24).
Yazılı bezem e (Resim 25) ve geom etrik bezem eli m otifler her iki parçada da birbirini takip etm ektedir. Yine diğer örneklerde olduğu gibi m otifler y a tay bordürlerle birbirinden ayrılm aktadır. K arşılıklı kısa kenarlardan birinde yazılı bezem e yer alm aktadır. D iğer kısa kenarda ise, dokum anın ortasına doğru u zanan 40 cm u zunluğunda yörede üzüm lü adı verilen m otif y erleş tirilm iştir. Aynı m otif karşılıklı uzun kenarlarda da görülm ektedir. A ncak ke narın bir tarafında tam am lanan m otif diğer kenarda yarım bırakılm ıştır. M o tiflerde siyah, beyaz, yağ yeşili, yeşil, sarı, siklam en , mor, turkuaz renkler kullanılm ıştır.
SO N U Ç :
Sağlıklı Köyü - M erkez C am ii'nd e incelem eye aldığım ız cicim d oku m ala rın genel özelliklerini söyle özetleyebiliriz:
Ö rnekler iki yada üç parçadan m eydana gelm ektedir. P arçalar (ki yörede bu na"kanat" veya"şak" adı verilm ekte) yün iplikle birbirine tutturulm uştur. A tkıda ve çözgüde aynı renk yün iplik kullanılm ıştır. C icim tekniği u ygulan m ış olan m otifler; genellikle geom etrik ve bitkisel karakter taşım aktadır. B a zı m otiflerde ise, dokuyucunun, çevresindeki canlı - cansız varlıkları ve d o ğayı konu olarak seçtiği görülm ektedir. Zem inde ve m otiflerde oldu kça par lak renkler kullanıldığı dikkati çekm ektedir. K ırm ızı (fişne), lacivert (koyu gök), koyu sarı (kınalı sarı), siklam en (alm es), m or (deli m avi), siyah (gara veya ana gara), yeşil (cevizi), çim eni yeşil, beyaz, m avi, turkuaz gibi renkler kullanılm ıştır. M otifler dokum aların yüzeyinde yatay bloklar m eydana g eti recek şekilde düzenli aralıklarla sıralanm ıştır. Belli bir düzenlem eye göre yerleştirilen blokları ince b ordürler sınırlam aktadır. Bu bordürlerin içleri d ik d örtgenlere bölü nm üş ve ortalarına pıtırak m otifleri yerleştirilm iştir. K arşı lıklı iki uzun kenarlarda ince bordürler (su ) yer alm aktadır. D iğer karşılıklı iki kısa kenarlarda ise örgülü saçaklar bulunm aktadır.
646 NİHAL ÜLGER
tak özelliklerinden biri de yün elyafın boyandıktan sonra tülü düğüm ü atılarak yapıldığı filiklerdir.
Filiklerin; m otiflerin içine yada dışına belirli b ir sıra takip etm eden y erleş tirildiği ve yine m otiflerdeki gibi p arlak renklerden olduğu görülm ektedir.
S ağ lık lı K öyü h alk ın ın u zu n y ılla r h ed iy e y o lu y la u la ştırd ık la rı doku m alarla M erkez C am ii'nde gizli b ir arşiv m eydana gelm iştir. H er biri birer m otif katalogu niteliğinde olan bu dokum aların m akinelerde dokunan doku m alardan ayıklanıp ait oldukları yere kavuşturulm aları dileğim izdir.
A C A R , Belk ıs, Kilim, Cicim, Zili, Sumak, İstan b u l 19 8 2 .
D E N İZ , Bekir, "Yöre Özellikleriyle Yozgat Kilimleri," Arkeoloji Sanat Tarihi Dergisi,
E .Ü .E d e b iy a t Fak ü ltesi Yayını, say ı 5, İzm ir, 1 9 9 0 .
D E N İZ , Bekir, Ayvacık (Çanakkale) Yöresi Düz Dokuma Yaygıları (Kilim - Cicim - Zi li), A ta tü rk K ü ltü r M erk ezi B aşk an lığ ı Y ayın ları, A n k a ra 19 9 8 .
D E V E L İO Ğ L U , F erit, Osmanhca Türkçe Ansiklopedik Lügat, A n k a ra 1 9 7 8 .
D U R U L , Y u su f, Türk Kilim Motifleri, T ü rk K ü ltü rü n ü A ra ş tırm a E n stitü sü Y ay ın ları: 6 2 , A n k a ra , 19 8 7 .
K IR Z IO Ğ L U , N e rim a n G örg ü n ay , Altaylar'dan Tunaboyıı'na Türk D iinyası’nda Or tak Motifler, T ü rk s o y Y a y ın la n : 3, A n k a ra , 19 9 5 .
Ö Z B E L , K en an , Cicim ve Zili, El S an atları VII, C .H .P H a lk E v le ri B ü ro su , U lu s B a sım e v i (T arih siz).
Tarama Sözlüğü, T ü rk Dil K u ru m u Y ayın ları T ü rk T arih K u ru m u B a s ım e v i, C ilt 2, A n k a ra , 19 6 5 .
KAYNAKÇA
KAYNAK K İŞİL E R
F a d im e A k ta ş 6 9 y a şın d a O k u m a - Y azm ası y o k S ab ah attin T ü rm e n 5 7 y a şın d a L ise M ezu n u
Z a h id e T ü rk m e n 9 0 y a ş ın d a O k u m a - Y azm ası y o k
Sağlıklı K ö y ü Sağlıklı K ö y ü Sağlıklı K ö yü .
