Şavşat (Artvin) kilimleri

(1)

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

EL SANATLARI EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI

EL DOKUMALARI VE ÖRGÜLERİ EĞİTİMİ BİLİM DALI

ŞAVŞAT(ARTVİN) KİLİMLERİ

Nihal DEMİRTAŞ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman

Yrd. Doç. Dr. Zuhal BEZİRCİ TÜRKTAŞ

(2)

BİLİMSEL ETİK SAYFASI

Ö

ğrencin

in

Adı Soyadı Nihal DEMİRTAŞ

Numarası 094239021002

Ana Bilim / Bilim Dalı

El Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalı El Dokumaları Ve Örgüleri Bilim Dalı

Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora

Tezin Adı ŞAVŞAT (ARTVİN) KİLİMLERİ

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

(3)

YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU

Nihal DEMİRTAŞ tarafından hazırlanan Şavşat (Artvin) Kilimleri başlıklı bu çalışma 08 / 05 / 2012 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.

Yrd. Doç. Dr. Zuhal BEZİRCİ TÜRKTAŞ Başkan İmza

Yrd. Doç. Dr. Meral AKAN Üye İmza

(4)

ÖNSÖZ

Şavşat ilçesinde dokunmuş olan kilimlerin hammadde, renk, desen, motif, kompozisyon, dokuma tekniği, tezgâh, araç ve gereçler kullanım amaçları ve kompozisyon özellikleri incelenmiştir. Kilim dokuma ürünlerinin kullanımı, pazarlanması ve bugünkü durumu değerlendirilmiştir.

Çalışmam sırasında, değerli bilgi ve fikirleriyle beni yönlendiren, yardımlarını esirgemeyen hocam ve danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Zuhal BEZİRCİ TÜRKTAŞ’ a, yine tezin yazım ve oluşum aşamasında değerli bilgileriyle katkıda bulunan Sayın Prof. Dr. Remzi DURAN’a, Sayın Yrd. Doç. Dr. Ömer SOLAK’a, Sayın Yrd. Doç. Dr. Meral AKAN’ a ve Sayın Yrd. Doç. Dr. Hafize Melek HİDAYETOĞLU’na teşekkürlerimi bir borç bilirim.

Ayrıca çalışmalarım sırasında yardımlarını gördüğüm Şavşat İlçe Halk Kütüphanesi Müdürü Ali Naci YILDIZ’ a, Şavşat Halk Eğitimi Müdür Yrd. Gülinaz DEDE’ ye, Gündüz ATABEK’ e ve burada adlarını sayamayacağım bana evlerini ve iş yerlerini açan, tezin oluşmasında çok büyük emekleri bulunan kaynak kişilere, maddi manevi yardımlarını esirgemeyen aileme sonsuz teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım.

Nihal DEMİRTAŞ

(5)

ÖZET

Bu çalışma Artvin ili Şavşat ilçesindeki kilimlerin Anadolu düz dokumaları içindeki yerini onunla benzeşen ve ayrılan özelliklerini ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Bu amaçla öncelikle Şavşat ilçesinin coğrafi yapısı, kilim hakkında genel bilgilerin verilmesi ve kilimlerin bölgedeki tarihi gelişimi ele alınmıştır. Şavşat ilçesinde dokunmuş olan kilimlerin hammaddeden dokumaya getirilme aşamalarına ışık tutulmuş, yörede yapılan kilimlerin renk, desen, motif, kompozisyon özellikleri ayrıntılı olarak incelenmiştir. Yörede kilim dokumalarda kullanılan teknik, tezgâh, araç ve gereçler incelenerek kilim dokumaların kullanım amaçları ve kompozisyon özellikleri saptanmıştır. Kilim dokuma ürünlerinin kullanımı, pazarlanması ve bugünkü durumu değerlendirilmiştir. Bunu yaparken motiflerin yöresel isimlerine ve sembolik anlamlarına da yer verilmiştir. Şavşat ilçesinde bulunan kasabalardaki örnekler özellikleri açısından incelenmiştir. Yörede bulunan kilim dokumaların fotoğrafları çekilerek ayrıntılı gözlem fişleri oluşturulmuştur. Yöredeki bulgu sonuçları tablo grafik İle gösterilmiştir. Şavşat ilçesindeki kilimlerle sınırlı olan bu çalışma, daha önce bu bölgede kilim dokuma birikimini ele alan ve onların tebarüz ettiği belli başlı özellikleri ortaya koyan başka bir bilimsel çalışma bulunmadığı için de önemlidir.

Ö

ğrencin

in

Adı Soyadı Nihal DEMİRTAŞ Numarası _094239021002

Ana Bilim/ Bilim

Dalı _{El Dokumaları Ve Örgüleri Bilim Dalı}El Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalı

Danışmanı

Yrd. Doç. Dr. Zuhal BEZİRCİ TÜRKTAŞ

(6)

SUMMARY

In this study there is a wide range of information about the position of rugs of Şavşat a town in Artvin ( a city in the northeast of Turkey) in Anatolian straight weaving and its similarities and differences. For this purpose first of all the geographical form of Şavşat , general information about its rugs and the historical background of the rug in this region are studied. It is being told in this study the process of rugs from a raw material to become a real textile and the colours, figures and motifs of textiles produced in this region are examined in detail. The aim of use of rug weaving and its composition are determined by analyzing the techniques and equipments used in rug weaving in this region. The use of rug weaving products, their marketing and their condition they are in now are evaluated. This study includes the regional names of motifs and their symbolical meanings. And the samples taken from the districts of Şavşat are compared according to their features. Moreover the rug weavings in this region are photographed and the results are displayed in an observation chart in detail. Restricted with the rugs in Şavşat province this study is crucial since there hasn’t been any academic study on the background and the main specialties of rug weaving in this region.

Ö

ğrencin

in

Adı Soyadı Nihal DEMİRTAŞ Numarası _094239021002

Ana Bilim/ Bilim

Dalı _{El Dokumaları Ve Örgüleri Bilim Dalı}El Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalı

Danışmanı

Yrd. Doç. Dr. Zuhal BEZİRCİ TÜRKTAŞ

Tezin İngilizce Adı

(7)

BİLİMSEL ETİK SAYFASI ... ii YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU ………...iii ÖNSÖZ………..…iv ÖZET ... v SUMMARY ...vi TABLOLAR LİSTESİ……… ix GRAFİKLER LİSTESİ……….x ŞEKİLLER LİSTESİ……….xi FOTOĞRAFLAR LİSTESİ……….xii 1. GİRİŞ ... 1 1.1. Konunun Tanımı ve Önemi ... 1 1.2. Araştırmanın Amacı ... 2 1.3. Araştırmanın Sınırları ... 2 1.4. Araştırma Yapılan Bölge Hakkında Genel Bilgi ... 2 1.4.1. Artvin İli Şavşat İlçesi’nin Coğrafi Konumu ve Tarihçesi ... 2 1.4.2. Yörede Yapılan Diğer El Sanatları ... 7 1.4.3. Literatür Özetleri ... 7 1.5. Kilim Dokuma Hakkında Genel Bilgi ... 10 1.5.1. Kilimin Tanımı, Tarihsel Gelişimi ve Bugünkü Durumu ... 10 1.5.2. Kilim Yapılan Çevre Yöreler ... 12 1.5.3. Kilim Teknikleri ... 14 2. MATERYAL VE YÖNTEM ... 14 2.1. Materyal ... 14 2.2. Yöntem ... 15 3. KATALOG ... 18 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ... 199 4.1. Hammadde ... 199 4.2. Kullanılan Araçlar ... 203 4.3. Tezgâhın Dokumaya Hazırlanması ... 207

(8)

4.4. Kullanılan Teknik ... 208 4.5. Desen ve Motif Özellikleri ... 212 4.6. Renk Özellikleri ... 220 4.7. Kullanım Alanları ... 225 4.8. Dokumaların Ebatları ... 228 4.9. Bugünkü Durumu ve Pazarlama ... 231 5. SONUÇ VE ÖNERİLER ... 231 5.1. SONUÇ ... 231 5.2. ÖNERİLER... 233 KAYNAKÇA ... 235 TERİMLER SÖZLÜĞÜ ... 237

(9)

Tablolar Listesi ……….Sayfa No

Tablo No 1. Kullanılan Hammadde Döküm Tablosu ... 200

Tablo No 2. Kullanılan Teknik Döküm Tablosu ... 209

Tablo No 3. Kullanılan Motif Döküm Tablosu ... 213

Tablo No 4. Kullanılan Renk Döküm Tablosu ... 220

Tablo No 5. Cins Döküm Tablosu ... 225

(10)

Grafikler Listesi ... Sayfa No

Grafik No 1. Kullanılan Hammadde Döküm Grafiği ... 203

Grafik No 2. Kullanılan Teknik Döküm Tablosu Grafiği ... 212

Grafik No 3. Kullanılan Motif Döküm Grafiği ... 218

Grafik No 4. Kullanılan Renk Döküm Grafiği ... 222

(11)

Şekiller Listesi ... Sayfa No

Şekil No 1. Artvin İl Haritası ... 3 Şekil No 2. Şavşat İlçe Haritası ... 5

(12)

Fotoğraflar Listesi ... Sayfa No

Fotoğraf No 1. Şavşat kalesi ... 5

Fotoğraf No 2. Şavşat’ta bir çay ... 6

Fotoğraf No 3. Şavşat evi ... 6

Fotoğraf No 4. Örnek 1’in Genel görünüşü ... 21

Fotoğraf No 5. Örnek 1’in detay görünüşü ... 22

Fotoğraf No 7. Örnek 1’in saçak görünüşü ... 22

Fotoğraf No 8. Örnek 2’nin genel görünüşü ... 25

Fotoğraf No 9. Örnek 2’nin detay görünüşü ... 26

Fotoğraf No 10. Örnek 2’nin saçak görünüşü ... 26

Fotoğraf No 11. Örnek 3’ün genel görünüşü ... 29

Fotoğraf No 12. Örnek 3’ün detay görünüşü ... 30

Fotoğraf No 14. Örnek 3’ün saçak görünüşü ... 30

Fotoğraf No 18. Örnek 5’in genel görünüşü ... 37

(13)

Fotoğraf No 21. Örnek 6’nın genel görünüşü ... 41

Fotoğraf No 22. Örnek 6’nın detay görünüşü ... 42

Fotoğraf No 23. Örnek 6’nın saçak görünüşü ... 42

Fotoğraf No 33. Örnek 9’un genel görünüşü ... 54

Fotoğraf No 34. Örnek 9’un detay görünüşü ... 55

Fotoğraf No 36. Örnek 9’un saçak görünüşü ... 56

(14)

Fotoğraf No 60. Örnek 17’nin detay ve saçak görünüşü ... 89

(15)

(16)

(17)

(18)

Fotoğraf No 134. Örnek 40’ın genel görünüşü ... 180

Fotoğraf No 135. Örnek 40’ın detay görünüşü ... 181

Fotoğraf No 136. Örnek 40’ın saçak görünüşü ... 181

(19)

Fotoğraf No 151. Örnek 45’in arka yüzü görünüşü ... 198

Fotoğraf No 152. Metal sarma tezgâh ... 204

Fotoğraf No 153. Kirkit ... 205

Fotoğraf No 154. Çıkrık ... 205

(20)

1. GİRİŞ

El sanatlarının çok çeşitlilik göstermesi ile birlikte el sanatlarının en yaygın görülen alanlarından bir tanesi de dokuma sanatıdır. Anadolu’daki geleneksel el sanatlarının içinde Artvin ili Şavşat ilçesindeki kilimlerin yeri onunla benzeşen ve ayrılan özellikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Artvin’in Şavşat ilçesi coğrafi konumu bakımından özel bir öneme sahiptir. Bu özel coğrafi durumun yöre halkına sağladığı önemli gelir kaynaklarından biri olan dokumalar aynı zamanda yöre için geleneksel bir önem de taşır. Şavşat’ta halkın ürün yapımı ve kullanımı, günlük ihtiyaçlar ve geleneksel inanışlarla gerçekleşir.

Kullanım ihtiyacını karşılamak için yer yaygısı, saf seccade (namazlık), sevki kilimi (sedir) ve kedel sergisi (duvar) dokunmaktadır.

1.1. Konunun Tanımı ve Önemi

Bu çalışmanın konusunu, Şavşat düz dokumalarının Anadolu düz dokumaları içerisindeki yerini, benzeşen ve ayrılan özelliklerini ortaya koymak oluşturur. Artvin’in Şavşat ilçesi coğrafi konumu bakımından özel bir öneme sahiptir. Bu özel coğrafi durumun yöre halkına sağladığı önemli gelir kaynaklarından biri olan dokumacılık, aynı zamanda yöre için geleneksel bir önem de taşımaktadır. Şavşat’ta halkın ürün yapımı ve kullanımı, günlük ihtiyaçlar ve geleneksel inanışlarla gerçekleşir.

Geçmişten günümüze değerler birikimi olarak aktarılan geleneksel dokumalara, gelişen sanayideki ve teknolojideki gelişmelerin karşısında gereken önem verilmemektedir. Gün geçtikçe yaygınlığını kaybetmekte, unutulmakta ve yozlaşmakta olan geleneksel dokumalar, oldukça önemlidir. Üretime yönelik bir el sanatı olması ve bölgesel nitelikler taşıması açısından basit el aletleriyle yapılması, el emeğine dayalı olması ve işgücü açığının önlenmesi açısından da önemi büyüktür.

Bu araştırma, Şavşat kilim dokumalarının sahip olduğu hususiyetleri ortaya çıkarmak, yörede yapılmakta olan kilim dokumalara dikkatlerin çekilmesi ve yörenin tanıtılması açısından önemlidir. Yörede kilim dokumalarının daha önce araştırılmaması, belgelenmemesi konunun önemini artırmaktadır. Ayrıca bu araştırma

(21)

ile bu alandaki bir boşlukta doldurulmuş olacaktır. Yöre halkından edinilen bilgilerle desteklenmesi ve yöre isimlerinin tespit edilmesi de Anadolu Türk el dokumacılığı bakımından da önem arz etmektedir. Öte yandan bu çalışma ile bilimsel araştırma, teknik, bilgi, beceri ve tutumlarının geliştirilmesi de sağlanmış olacaktır.

1.2. Araştırmanın Amacı

Bu araştırmanın genel amacı, geleneksel el sanatlarından önemini yitirmekte olan kilim dokumalarının Şavşat ilçesi özelinde durumunu, günümüzde kullanılan hammadde, renk, desen, nitelik ve motif özelliklerini bilimsel nitelikli bir döküm hazırlayarak ortaya koymaktır. Bu amaçla yörede yapılmakta olan kilim dokumaların özellikleri, kullanım alanları, kullanılan teknikler, araç-gereç, renk ve kompozisyon özellikleri açısından verilere ulaşmak amaçlanmıştır.

1.3. Araştırmanın Sınırları

Şavşat ilçesindeki kilim dokumaları ele alan bu araştırma, Şavşat ilçesinde yer alan örnekler ve yörede yapılan mülakatlar ile sınırlıdır. Konya ve Ankara ilinde bulunan kütüphanelerdeki kaynaklar taranmıştır.

1.4. Araştırma Yapılan Bölge Hakkında Genel Bilgi

1.4.1. Artvin İli Şavşat İlçesi’nin Coğrafi Konumu ve Tarihçesi

Artvin Türkiye’nin Doğu Karadeniz bölgesinde yer alan illerinden biridir. Dik bir yamaç üzerine kurulan Artvin, kuzeydoğusunda Gürcistan sınırı, güneyinde Erzurum, güneydoğusunda Kars, batısında Rize ile çevrilidir. Artvin'in biri merkez olmak üzere 7 ilçesi vardır. Bunlar, Merkez, Ardanuç, Arhavi, Borçka, Hopa, Murgul, Şavşat ve Yusufeli olarak sıralanmaktadır.

Artvin çok eski bir yerleşim yeridir. Fatih Sultan Mehmed Han zamanında Osmanlı Devleti sınırları içine alındı. 1878 Osmanlı-Rus Savaşında Rusya tarafından işgal edildi. 43 sene anavatandan ayrı kaldı. Türk İstiklal Savaşında Kazım Karabekir Paşa, Ermeni ordusunu yenince, Artvin 7 Mart 1921'de yeniden anavatana kavuştu.

(22)

Osmanlı Devleti zamanında Liva olan şehir, 1923'te Rize'ye bağlı ilçe, 1936'da Çoruh ismiyle il ve 1956'da ilin adı Artvin olmuştur (Özder, 1971: 36).

Şekil No: 1 Artvin İli Haritası

( http://www.borcka.gov.tr/default_B1.aspx?content=1001 , Erişim: 01.02.2012 16:06) Şavşat: Şavşat etimolojisi ile ilgili pek çok farklı kaynakta farklı bilgiler yer alır: “Şavşat, Gürcü dilinde ’kara’ anlamına gelen ‘şav’ ve orman anlamına gelen ‘şad’ kelimelerinin birleşmesinden oluşmuştur. Bu duruma göre ‘kara orman’ anlamına geliyor. Oğuz-Partlarının batı uç beyliği olan Küçük Arsaklı’ların Tayk eyaletinin oymak adlarına göre yedi sancağa ayrıldığını bildiren Khorenli coğrafyasında ‘Şavşeti’ sancağının, şavşi / savuş adlı Saka / İskit oymağının yurdu olduğu kaydedilmektedir. Buradan da Şavşat adının ‘Şavşi yurdu’ anlamına geldiği anlaşılmaktadır” (Özder, 1971: 36 ).

Şavşat zengin ve gür ormanlara sahiptir. Halkın en önemli geçim kaynağı tarımdır. Özder’e göre “Ekime elverişli arazisi az olmasına rağmen elde edilen ürün fazladır. Hayvancılık ilçe ekonomisinde önemli yer tutar. Çok sayıda koyun beslenir. İlçe merkezi Ardahan - Kars karayolu üzerinde kurulmuştur. İl merkezine 67 km mesafededir. Eskiden Satlel adlı küçük bir köy iken Cumhuriyetten sonra Yeniköy

(23)

adıyla bilinen bugünkü yerine taşındı. İlçe belediyesi 1928'de kurulmuştur” (Özder, 1971: 38).

Tarih boyunca bu bölge, pek çok farklı etnik unsura ev sahipliği yapmıştır. Fakat bunlardan bölgenin kültürü ve sanatı üzerinde en belirgin olanı bir Türk boyu olan Ahıskalılardır. “Ahıska, Gürcistan toprakları içerisinde Kafkasya Bölgesi’nin güneybatısında yer almaktadır. Osmanlı ordusu 1578 de çıldır savaşında yenmesi sonucu Ahıska bölgesi Osmanlı idaresine geçmiştir. 1828–1829 Osmanlı Rus harbi ile Ahıska Rusya hâkimiyetine geçti” (Ragibova, 2008: 1).

1921’de Sovyetler Birliği’ne bağlanan Ahıska için bu tarihten itibaren yeni bir dönem başlamıştır. 1921’den itibaren Ahıska Türklerine Sovyetler Birliği tarafından değişik baskı ve şiddet uygulanmıştır. 1944 yılında Ahıska Türklerinin önemli bir kısmı Orta Asya’ya göç etmiş, göç etmeyenlerde sürgün edilmiştir (Bayramov, 2006: 17).

Ahıska Türklerinin göç / sürgün sonucu yaşadıkları coğrafyanın sosyo – kültürel değerleri açısından etkileşimleri görülmektedir (G. Atabek ile kişisel iletişim, 27 Mayıs 2011).

(24)

Şekil No: 2 Artvin İli Şavşat İlçesi Haritası

(http://maps.google.com/şavşat/artvin Erişim: 02.02.2012 16: 00 ) Fotoğraf No: 1 Şavşat Kalesi.

(25)

Fotoğraf No: 2 Şavşat’ta bir çay.

(26)

1.4.2. Yörede Yapılan Diğer El Sanatları

Şavşat ilçesinin büyük bir kısmı ormanlarla kaplıdır. Bu nedenle Şavşat yöresinde ağaç işçiliğine dayanan el sanatları gelişmiştir. “Sele, sepet, gideli, gelberi, kalbur, serde ve taş güzen gibi ağaçtan el yapımı eşyalar, bölgede önemli yer tutmaktadır. Hayvan sırtında kullanılan semer, eğer, heybe, tarım alanında ise; çift, çubuk ve boyunduruk yapımı gibi el sanatları bulunmaktadır. Toprak işinde çanak, çömlek, küp, güveç ve pileki gibi eşyalar yapılmaktadır. "Kuy" denilen yerli tezgâhlarda, çeşitli yün giysiler, kumaşlar, kilimler, halılar ve seccadeler dokunmaktadır” (Cengiz ve Çalışkan, 2005: 67).

Şavşat yöresinde, kalaycılık, demircilik, nalbantçılık, saraççılık gibi birçok el sanatları yapılmaktadır. Şal dokumacılığından kumaş, elbiselik ipek ve çorap üretilmektedir. Çarpana dokuma (kuşak dokumacılığı), çorap örücülüğü, cecim dokumacılığı (bez ayağı), halı dokumacılığı, keçi kılından çuval - çula dokumacılığı, mısır koçanlarından hasır dokumacılığı yapılmaktadır. Bölgede eskiden yaygın olarak kullanılan çarık (çapula), kamyon lastiği (yemeni), körüklü çizme dikilmesine rağmen, günümüzde tamamen yok olan el sanatlarındandır (A. N. Yıldız ile kişisel iletişim, 26 Mayıs 2011).

1.4.3. Literatür Özetleri

ACAR, Belkıs, Kilim Cicim Zili Sumak Türk Düz Dokuma Yaygıları, İstanbul, Eren yayıncılık, 1982.

Türk düz dokumalarının tarihi gelişimi, dokuma tekniği, desen ve detaylarıyla açıklanmıştır. Motifler ve sembolik anlamlarına yer verilmiştir. Anadolu’nun çeşitli yörelerinde yaşayan göçebe ve Yörük dokuyucularla görüşmeler yapılmıştır. Göçebe ve Yörüklerin kültürünü yansıtan, motif, sembol, renk ve dokuma yönünden değişiklik gösteren örneklerle desteklenmiştir.

AKAN, Meral, TÜRKTAŞ, Zuhal ve HİDAYETOĞLU, H. Melek, Çankırı Belediyesi Dr. Rıfkı Kamil Urga Araştırma Merkezinde Korunan Düz Dokuma Yaygılar, Çankırı, 2010

(27)

Çankırı ili hakkında genel bilgilere, Çankırı Belediyesi bünyesinde kurulan Dr. Rıfkı Kamil Urga araştırma merkezi hakkında genel bilgilere yer verilmiştir. Merkezde korunan dokumalar incelenmiş ve katalog oluşturulmuştur.

AYTAÇ, Çetin, El Dokumacılığı, İstanbul, 1997.

Dokumacılıkta kullanılan liflerin ipliğe dönüştürülmesi, dokumanın tarihi, sınıflandırılması, teknikleri hakkında bilgi verilmiştir. Bölgelerine göre halılar ve bugünkü durumu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Halıların onarımı ve yıkanması hakkında bilgi verilerek halı yapımında kullanılan, kavramlar açıklanmıştır.

DENİZ, Bekir, Ayvacık (Çanakkale) Yöresi Düz Dokuma Yaygıları, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1998.

Ayvacık yöresinin coğrafi durumu ve tarihçesi hakkında bilgi verilmiştir. Lif, boya, teknik özellikleri, kompozisyon, desen ve desen anlamları ayrıntılı incelenmiştir. Kilim, cicim, zili, dokuma örneklerine yer verilmiştir.

DENİZ, Bekir, Türk Dünyasında Halı Ve Düz Dokuma Yaygıları, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2000.

Türk Cumhuriyetlerindeki halı ve düz dokuma yaygılar ülke adına göre açıklanmıştır. Dokumalar boylara ayrılarak malzeme, renk, teknik özellikler, motif ve dokuma türlerine göre anlatılmıştır. Halılarla düz dokuma yaygılar karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Anadolu’daki Türk devletlerinin dokumaları ve günümüzdeki durumu, değerlendirilmiştir. Devirlerine göre halılar sergilendikleri müzeler, halıların özellikleri, kullanılan teknik, yöresel isimleri anlatılmıştır. Motif şekilleri ve fotoğraflarla desteklenmiştir.

ERBEK, Güran, Turkish Hardwoven Carpets, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları,1990.

Türkiye’nin birçok yöresinden halı, kilim örnekleri incelenmiştir. Detay fotoğraflarına yer verilmiştir. Motif isimleri, halının boyutları, hakkında bilgi verilmiştir. Katalog niteliğindedir.

(28)

Çoruh vadisinin tarihçesi, coğrafi yapısı, Çoruh vadisi düz dokumalarının genel özellikleri açıklanmıştır. Çoruh vadisi düz dokumalarında kullanılan araç-gereç, motif, desen özelliklerine ayrıntılı olarak yer verilmiştir. Fotoğraf ve çizimlerle desteklenmiştir. Erzurum ili ve ilçelerindeki dokumalar araştırmaya katılmış, incelenen örneklerin Şavşat kilimleri ile benzerlik gösterdiği görülmüştür.

HİDAYETOĞLU, H. Melek, Konya Yöresi Düz Dokuma Yaygıları, Konya, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 2007.

Anadolu-Türk düz dokuma yaygılarının tarihi gelişimi, teknik özellikleri, kullanılan araçlar, boya elde edilmesi, motif, kompozisyon ve Konya yöresi düz dokuma yaygıları ayrıntılı olarak incelenmiştir. Konya yöresinde dokunan düz dokuma yaygı dışındaki halı, tülü gibi dokuma ürünleriyle karşılaştırılmış, benzer ve farklı yönleri açıklanmıştır.

KARAHAN, Recai, Dünden Bugüne Hakkâri Kilimleri, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2007.

Kilimlerde kullanılan boyaların yöresel isimleri, kilim isimleri, kilimlerde kullanılan motifler ve motiflere verilen anlamlar açıklanmıştır. Yöreler arası kültür benzerlikleri, kilimlerin geçmiş ile günümüzdeki farklılıkları anlatılmıştır. Van ve çevre illerde bulunan ve dokunan kilimlerin dökümleri tutularak yararlanmamıza olanak sağlanmıştır.

KERİMOV, Latif, Azerbaycan Halısı, Azerbaycan, 1985.

Azerbaycan ve bir çok yöre; Shırvan, Baku, Gyanja, Kazakh, Karabakh, Tebriz gibi halı ve kilimlerine yer verilmiştir. Katalog niteliğindedir.

ÖZTÜRK, Prof. İsmail, Dokumaya Giriş, İstanbul, 2007.

Halı ve düz dokumalar (kilim, cicim, sili, sumak) ile el dokuması kumaşların üretimi, araç-gereçleri, tezgâhları ve üretim teknikleri hakkında bilgi verilmiştir. Geleneksel Türk dokumalarının üretiminde kullanılan hammaddeler, iplik yapımı ve boyaması, dokuma öncesi hazırlıklar, üretim teknikleri, dokuma hataları, dokuma sonrası işlemler, yöre özellikleriyle anlatılmıştır.

(29)

1.5. Kilim Dokuma Hakkında Genel Bilgi

1.5.1. Kilimin Tanımı, Tarihsel Gelişimi ve Bugünkü Durumu

Kilim iki iplik sistemine dayanılarak yapılan, tersi ve düzü bulunmayan yer sergisi (yaygı), duvar örtüsü, perde, yük örtüsü, yastık vb. işler için kullanılan havsız ‘tüysüz’ bir dokumadır. Kilimin halıdan farkı havsız ve düğümsüz dokunmasıdır. Düz dokuma yaygılardan ayrılan yönü ise iki iplik sistemiyle yapılması ve desenlerinin kabarık olmamasıdır (Deniz, 1998: 13).

İlk insanlar, vücutlarını dış etkilere karşı korumak için önceleri hayvan derileri kullanmışlardı. Sonraları bitki saplarından hasır örmeyi bazı bitkilerin liflerinden yararlanmayı yani dokumacılığı buldular. Bu örgüler arasında dokumadan ayırt edilemeyecek kadar sık olanlarına da rastlanmıştır. Gerçekten de dokumacılık, insanların üzerinde çalıştıkları en eski işlerden biridir. Elde edilen lifler uzun olmadığından dokumaya elverişli olmuyordu. Bitkisel veya hayvansal liflerin birbirine bükülerek iplik yapılması, istenilen uzunlukta dokumalar yapma olanağı vermesi bakımından önemli bir buluş olmuştur. Yapılan kazılarda, çözgü iplerini germekte kullanılan ortası delik taşlar bulunmuştur. Bu sistem, bugün bile ilkel yaşayan bazı kabilelerde uygulanmaktadır. İnsanların, konutların döşenmesinde örtü ve yaygı gereksinmelerini karşılamak amacıyla yün ipliklerini birbirleri arasından bir alt 'bir üst geçirerek ilk önce kilim yaptıkları, sonradan da bu ipliklerin arasına kısa yün ipliklerini düğümleyerek halıyı buldukları sanılmaktadır (Öztürk, 2007: 36).

Dokumalar rutubetin etkisiyle çürüdüklerinden terk edilmiş bir barınakta veya toprak altında uzun zaman kalamamaktadır. Bu nedenle, bu sanatın tarihini aydınlatabilecek, ele geçen parçalar çok azdır. Mısır'ın kuru ve sıcak iklimi nedeniyle ele geçebilen, XVIII. Krallık devrinde yaşamış IV. Tuthmosis' in (M.Ö. 1417) mezarından çıkan keten duvar dokuması düz dokuma yaygılar hakkında bir fikir verebilmektedir. 1957 de Tokat'ın Erbaa ilçesi yakınlarında bulunan tunç devrine ait kirman ile Alacahöyük'te bulunan gümüş kirmanlar (M.Ö. 3000 - 2000) Anadolu'da köklü bir dokumacılığın geçmişini belgelemektedir (Aytaç, 1982: 37). Gordion'da bulunmuş olan Frigyalılara ait sumak ve cicim dokuma parçaları da bu tür dokumaların tarihini Anadolu'da M.Ö. "VTI. Yüzyıla kadar indirmektedir. Yine 1957

(30)

de M.Ö. 800 - 200 yılları arasında Peru ilk devir kültürüne ait Chavin'de bez ayağı dokumasıyla sumak ve atkı yüzlü dokuma karışımı parçalar bulunmuştur. Şimdiki Türk dokuma yaygıları ile Peru'daki yaygıların benzerliği ve aynı devirlerde, bir birine teknik bakımdan çok benzeyen parçaların 'bulunması ilginçtir (Öztürk, 2007: 38).

Anadolu-Türk dokuma sanatında, iki veya daha çok iplik grubuyla yapılan, düğümsüz ve havsız dokumalara düz dokuma yaygı ya da halk tabiriyle, kısaca kilim denir (Deniz, 2000: 77).

Sili, cicim, kilim, sumak gibi düz dokumaların ve halının dokunmasında, çözgüler arasından ve dokumanın enine geçirilen atkılar ve düğümleri döverek sıkıştırmaya yarayan ağaçtan, hayvan kemiklerinden, hayvan dişlerinden veya demirden yapılmış el gibi ya da çatal gibi dişli alete "kirkit"; bu aletin kullanılmasıyla dokunan el dokumalarına da "kirkitli dokumalar" denir. Kirkitli dokumalar içinde "kilim", "cicim", "zili" veya "sili", "sumak" adıyla anılan, her birisinin değişik tekniği olan dokumaların hepsini, "Düz el dokumaları" adı altında toplayabiliriz. Geleneksel dokumalarımızdan olan bu dokumaların içinde en yaygını, yurtta ve yurt dışında en tanınmışı kilim olduğu için, diğerlerine de yanlış olarak "kilim" denilmiştir. Hâlbuki ileride de görüleceği gibi kilim, düz el dokuma tekniklerinden sadece birisidir (Öztürk, 2007: 36).

Kaynaklara göre düz dokuma yaygılar Türkler Anadolu'ya gelmeden evvel Anadolu'da da yapılmaktaydı. Bugün Anadolu'nun değişik yörelerinde yapılan arkeolojik kazılarda ortaya çıkartılan, pişmiş toprak ve taştan yapılmış ağırşak (iğ'e takılan ağırlık) ile pişmiş topraktan yapılan tezgâh ağırlıkları bunu doğrulamaktadır. (Deniz, 1998: 9)

Türkler Anadolu'ya geldiklerinde, Ortaasya’daki dokuma geleneğine dayanan, engin bir dokuma kültürleri vardı. Bu dokuma geleneklerini burada da devam ettirdiler. Türklerin Anadolu'ya geldiklerinde dokuma yapmaya devam ettiklerini, Selçuklular döneminde Konya, Kayseri, Sivas, Aksaray gibi yerleşim yerlerinin dokumalarıyla ünlü merkezler olduğunu, çeşitli seyahatname bilgilerinden ve günümüze ulaşan örneklerden anlamaktayız (Deniz, 2000: 49).

(31)

Osmanlı dönemi düz dokuma yaygıları, şema ve motif açısından, Selçuklu dönemi geleneğini sürdürmüştür. Bu motiflerin büyük bir kısmı Selçuklu ve Beylikler dönemi halılarında kullanılan motiflerle aynı karakteri taşımakla birlikte, bir kısmında Ortaasya-Türk gelenekleri ve mitolojisinden kaynaklanan motifler hâkimdir. Büyük bir bölümünde ise, Klâsik Osmanlı Dönemi süslemeleri görülür (Deniz, 2000: 49).

Osmanlı dönemine tarihlendirilebilen ve günümüze kadar gelebilen düz dokuma yaygıların bir kısmı İstanbul Türk-İslâm Eserleri Müzesi ve İstanbul Vakıflar Halı ve Kilim Müzesindedir. Ayrıca, Kahire Millî Müzesi, Macaristan İpar Müvezeti Müzeum'da (El Sanatları Müzesi) bu dönemden kalma çok sayıda kilim örneği mevcuttur (Deniz, 2000: 51)

Kilim dokumalar bugüne kadar Türkiye'nin hemen her yerinde dokunmuş ve dokunmaktadır. Türkiye'nin doğal koşullarının değişik ve tarih boyunca çeşitli etnik gruplara ve kültürlere yuva olmasından dolayı bu dokumalar, teknikleri ve desenleri bakımından çok çeşitlidir. Ancak bölge özellikleri göstermekte ve geleneksel olarak yapıldıkları için bilhassa desen bakımından çok az değişmektedirler. Bu nedenle kolaylıkla tarihlendirilememektedirler. Sadece renklerinden, sentetik boyaların ülkemize giriş tarihi olan 1880 ve 1890 sonrası veya öncesi olarak tarihlendirilebilinirse de her zaman geçerli olmayabilir (Öztürk, 2007: 40).

Bugün Anadolu'da, Müzelerde, özellikle köy camilerinde geçmiş yüzyıllara tarihlenebilecek çok sayıda örnekler bulunmaktadır.

1.5.2. Kilim yapılan çevre yöreler

Doğu Anadolu Bölgesi Düz Dokuma Yaygıları

Doğu Anadolu Bölgesi'nin genelinde görülen dokumalar divan-sedir kilimi gibi uzun boylu ve dar enlidir. Zeminleri sekizgen, altıgen, kare ve eşkenar dörtgen şekilli desenlerle süslüdür. Bunların da içi geometrik motiflerle doldurulmaktadır. Duvar kilimi olarak da kullanılmaktadır. Siyah keçi kılı veya değersiz yünlerden yapılan çul dışındaki örnekler, ilikli kilim tekniklidir. Cicim örnekleri dar ve uzun kuşaklar hâlinde dokunmaktadır.

Erzurum ve Erzincan çevresinin düz dokuma yaygıları arasında tek parça dokunmuş, kilim ve cicim teknikli dokumalar daha çok görülmektedir. İki kuşakla

(32)

çevrelenen zeminde, kenarları çengellerle çevrili, eşkenar dörtgen şekilli, küçük göbekler yer almaktadır. Seccade şeklinde dokunan örneklerinde, kenar suları stilize lâle, karanfil ve hayat ağacı benzeri motiflerle bulunmaktadır. İçlerinde yazılı örnekler de göze çarpmaktadır. Erzurum çevresinde dokunan Bardız kilimlerinde ise bitki motifleri ve hayvan figürleriyle kompoze edilmekte ve koyu renkler kullanılmaktadır.

Kars çevresindeki Çiğil Türkleri ve Azeri Türkmenlerinin dokumaları çevrede çok yaygındır. Yörede dokuma malzemesi olarak yün kullanılmakta ve çoğu kez, boyanmadan, siyah, kahverengi ve saf beyaz renkli tercih edilmektedir. Ayrıca, siyah, kırmızı ve yeşil renkler de kullanılan renkler arasındadır. Zeminleri, yan yana işlenmiş, kare veya eşkenar dörtgen şekilli göbeklerle süslüdür. İçlerinde, cami tasviri, el motifli ve aslan figürlü örnekleri de vardır. Cicim yörede yaygın bir dokuma türüdür. Cicim dokumalar arasında çözgü yüzlü cicimler de görülür. Kilim teknikli dokumalar, tüm Doğu Anadolu Bölgesi kilimleri gibi, dar enli ve uzun boyludur. Renklerinde kırmızı siyah, kahverengi ve beyaz görülmektedir. Dar bir kuşakla çevrilen zeminde, kenarları çengel şekilli geometrik desenlerle süslü eşkenar dörtgen şekilli motifler yer alır. Bazı örneklerde, zemin, yatay yerleştirilmiş, iki veya daha fazla kuşakla bölünmüştür. Bunlardan her birine, mihrap ya da cami motifi yerleştirilmiştir. Cami tasvirli örneklerde, cami iki yandan, sivri minarelerle kuşatılmış hâlde, gerçeğine yakın bir şekilde tasvir edilmiştir (Deniz, 2000: 99).

Karadeniz Bölgesi Düz Dokuma Yaygıları

Doğu Karadeniz Bölgesi'nde Ordu yöresi Çepni, Peçenek, Kıpçak boylarının yaşadığı bir yerleşim yeri olup genellikle kilim teknikli dokumalar görülmektedir. Örnekleri arasında seccade, divan (sedir) kilimi, yolluk ve duvar kilimi yaygındır. Ordu merkez, Gülyalı, Kabadüz, Ulubey, Perşembe yöresinde rastlanan seccade türü dokumalarda yün kullanılmakta ve doğal boyalar ve bitkilerle sentetik boyaların karışımından elde edilen boyalarla renklendirilmektedir. Genellikle, kırmızı, mor, sarı, kahverengi, turuncu ve beyaz renkler kullanılmaktadır. İlikli kilim tekniğiyle dokunan bu örnekler sac bağı, hayat ağacı, eli belinde, kurtağzı / kurt izi motifleriyle bezenmiştir.

Giresun Şebinkarahisar yöresinde genellikle seccade şeklinde dokunan kilimlerde zemin tek mihrapla ya da saf seccade türünde, yan yana dizilmiş çok sayıda mihrapla

(33)

doldurulmaktadır. Kenar bordürlerinde ise stilize edilmiş lâle, karanfil desenleri görülmektedir. Kırmızı, mavi, yeşil ve kahverengi renkler görülmektedir.

Gümüşhane ve Bayburt çevresinde İlikli kilim tekniğiyle dokunan bu örneklerde kenar sular çiçek desenleriyle, hayat ağacına benzer motiflerle ya da stilize edilmiş top çiçeklerle süslenmektedir. Seccade örneklerinde tek mihrapla belirtilen zemin hayat ağacı motifleriyle doldurulmaktadır. Renklerinde ise kırmızı, kahverengi, siyah, yeşil ve beyaz renkler görülmektedir (Deniz,2000: 143-146).

1.5.3. Kilim Teknikleri

Kilim: Atkı iplikleri tarafından çözgü ipliklerinin tamamen örtüldüğü "atkı yüzlü" veya "atkı görünüşlü" bir dokuma çeşididir. Kalın kıl veya yün ipliğinden dokunmaktadır ve çeşitli renk ve motiflerle bezenmektedir. Çoğunlukla yaygı olarak kullanılır. Fakat kilim tekniği ile dokunmuş "yastık", "heybe", "torba", "çuval" gibi eşyalar da yapılmaktadır.

Kilim kelimesinin Farsçadan geldiği söylenirse de Türkçe bir kelimedir. Farsça da aynı anlama gelen gelim, kelim kelimelerinin Türkçeden alındığı kabul edilmektedir. Tüm Slav dilleriyle Ukrayna ve Güney Rusya dillerine Türkçeden geçmiştir. Ve kilim şeklinde kullanılmaktadır. Kilim kelimesinin ‘Farsça ve Türkçe yazılmış eski metinlerde yere serilen yaygı ve derviş cübbesi anlamına geldiği, bazı eski Türkçe metinlerde de saçaklı kilim kelimesine rastlandığı, asıl bu terimin bugün bizim anladığımız kilim kelimesinin karşılığı olduğu’ belirtilmektedir (Deniz, 2000: 11).

İlikli kilim, iliksiz dikey çizgi olmayan kilimler, eğri atkılı kilim dokuması, normal atkılar arasına ek atkı sıkıştırılması, çift kenetleme ile iliklerin yok edilmesi, atkıların ayın çözgüden geri dönmesi ile iliklerin yok edilmesi, sarma kontur, eğri atkılı kontur olarak sıralanmaktadır.

2. MATERYAL VE YÖNTEM

2.1. Materyal

Bu araştırmanın materyalini Şavşat ilçe merkezi başta olmak üzere Şalcı köyü, Yavuz köyü, Çayağzı köyü, Kocabey köyü, Saylıca köylerindeki kilim dokumalar

(34)

oluşturmaktadır. Kilim dokuma ile uğraşan kişilerden elde edilen örneklerin görsel materyalleri ve bu kişilerle karşılıklı görüşme yoluyla elde edilen bilgiler oluşturmaktadır. Ayrıca incelenen tezgâh ve yardımcı araçların fotoğrafları, gözlemde elde edilen bulgulara yer verilmiştir. Dokuma ve dokumada kullanılan motifler ile ilgili kaynaklar taranmış, elde edilen bilgiler konu başlıklarının teknik alt yapısını oluşturmakta kullanılmıştır. Bu araştırma sürecinde 150 örneğe ulaşılmış ancak 45 i incelenerek tez kapsamına alınmıştır. 45 örnek içinde 33 yer yaygısı, 4 kedel sergisi (duvar), 4 saf seccade (namazlık) ve 4 yastık ayrıntılı olarak incelenmiştir. Örnekler yöre özelliğini gösteren motif ve farklı kompozisyonlar içinden seçilmiş ve genellikle eski tarihli olan kilimler incelenmeye çalışılmıştır.

2.2. Yöntem

Yörede kilim dokumalara ulaşmak için 21.05.2011 ile 28.05.2011 tarihleri arasında araştırma gezisi düzenlenmiştir. Araştırma konusu olan kilim dokumalar ile ilgili kaynak kişilerden, yerel yönetimlerden ve devlet kuruluşlarından bilgi alınmıştır. Kaynak kişilerle mülakat yapılmış ve konu ile ilgili yayınlanmış olan kaynaklar değerlendirilmiştir. Konu ile ilgili ürünler yerinde tespit edilmiş, genel, detay ve saçak fotoğraflarına yer verilmiştir. Her bir örnek için aşağıda verilen gözlem fişi örneği kullanılmış ve kaynak kişi künyesi oluşturulmuştur. Kilim dokumaların en, boy ve saçak ölçümleri yapılırken çelik metre kullanılmıştır. Teknik, motif, kompozisyon ve renk özellikleri ise sübjektif değerlendirme yöntemi ile tespit edilmiştir. Elde edilen veriler tablo ve grafik ile değerlendirilmeye çalışılmıştır. Dokumalarda görülen motif isimleri yöreden alınan bilgilere göre değerlendirilmiş ve literatürde yer alan isimlerine parantez ( ) içerisinde yer verilmiştir.

(35)

Gözlem Fişi Örneği Örnek No : Fotoğraf No : İnceleme Tarihi : İlgili Koleksiyon : Koleksiyonun Adresi : Koleksiyondaki Yeri : Tarihlendirme : Onarım Görüp Görmediği : Dokuyan Kişi : Ayrıntılı Tanım :

Tür-Cins : Kaynak Kişi :

Boyutları : En: Boy :

Saçak Uzunluğu: Kullanılan Malzeme : Kullanılan Renkler : Kullanılan Motifler : Kullanılan Teknikler : Kompozisyon :

(36)

Kaynak Kişi Künyesi Örneği

Adı :………..

Soyadı :………..

Doğum Yeri ve Yılı :……….. Mesleği :………..

Öğrenim Durumu :……….

(37)

(38)

Örnek No : 1 Fotoğraf No : 4 - 7 İnceleme Tarihi : 26.05.2011 İlgili Koleksiyon : Gündüz Atabek

Koleksiyonun Adresi : Yeniköy mah. Hükümet cad. Butik otel. Şavşat Koleksiyondaki Yeri : Sandıkta

Tarihlendirme : 1800 Sonrası

Onarım Görüp Görmediği : Onarım görmemiştir. Dokuyan Kişi : Rana Atabek

Ayrıntılı Tanım :

Tür-Cins : Yer yaygısı Kaynak Kişi : Gündüz Atabek Boyutları : En: 156 cm. Boy: 317 cm.

Saçak Uzunluğu: 2 cm. Kullanılan Malzeme : Atkısı ve çözgüsü yündür.

Kullanılan Renkler : Kırmızı, bej, beyaz, siyah, yeşil, narıncı (turuncu).

Kullanılan Motifler : Hayvan figürlü motifler (at, keçi, civciv, karınca), kuş motifleri (keklik, kartal, şahin, serçe) bukağı motifi (kelpet), saçbağı motifi (üçayak), haç motifi (korut), canavar ayağı motifi, muska motifi (nuska), koçboynuzu motifi (çengel), tarak motifi (taraklı), göz motifi (semaver), göz motifi (pencere) çengel motifi, akrep motifi (irip), terazi motifi.

Kullanılan Teknikler : İlikli kilim, iliksiz kilim, zili - sarma (cicim) tekniği.

Kompozisyon : Kırmızı zemin ile siyah bordürü ayıran beyaz renkli tarak motifi (taraklı) bulunmaktadır. Siyah bordürde koçboynuzu (çengel) ve tarak (taraklı)

(39)

motifleri sıralanmıştır. Kırmızı zeminde beş adet altıgen göbek birbirine birleştirilmiştir. Altıgenler içinde altıgen motifi tekrarlanmış ve içinde irip motifleri (akrep) ortasında ise papyon motifleri (muska) görülmektedir. Altıgenlerin içindeki bej, turuncu, siyah, zemininde, semaver motifi (göz), kelpet motifi (bukağı), korut motifi (haç), canavar ayağı motifi, üçayak motifi (saçbağı), yılan motifi, hayvan motifleri (at, keçi, karınca, civciv, serçe) serbest düzende yerleştirilmiştir. Kırmızı zeminde ise nuska motifi (muska), cicim tekniğiyle dokunmuş pencere motifi (göz), kuş motifi (keklik, şahin, kartal, serçe), korut motifi (haç), yılan motifi, havyan figürleri (karınca, civciv) taraklı motifleri (tarak) serbest olarak yer almaktadır. İlikli kilim, iliksiz dikey çizgi olmayan kilim ve cicim teknikleri kullanılarak dokunmuştur. Bazı kısımlarında yırtıklar ve saçaklarında dökülmeler mevcuttur.

Kaynak kişi

Adı : Gündüz

Soyadı : ATABEK

Doğum Yeri ve Yılı : Artvin

Mesleği : Memur - Esnaf Öğrenim Durumu : Lise Mezunu

Adresi :Yeniköy mah. Hükümet cad. Butik otel. Şavşat.

(40)

Fotoğraf No: 4 Örnek 1’in Genel görünüşü

(41)

Fotoğraf No: 5 Örnek 1’in detay görünüşü

Fotoğraf No: 6 - 7 Örnek 1’in detay ve saçak görünüşü

(42)

Örnek No : 2 Fotoğraf No : 8 - 10 İnceleme Tarihi : 22.05.2011 İlgili Koleksiyon : Fehminaz Yılmaz

Koleksiyonun Adresi : Okullar cad. Yüzyıl sok. No: 12 Şavşat Koleksiyondaki Yeri : Kullanılmıyor.

Tarihlendirme : XX. yy tarihlidir. Onarım Görüp Görmediği : Onarım görmüştür. Dokuyan Kişi : Fetha Demiral

Tür-Cins : Yer yaygısı Kaynak Kişi : Fehminaz Yılmaz Boyutları : En: 110 cm. Boy: 156 cm.

Saçak Uzunluğu: Yoktur. Kullanılan Malzeme : Atkısı ve çözgüsü yündür.

Kullanılan Renkler : Siyah, kırmızı, yeşil, beyaz, narıncı (turuncu), mavi.

Kullanılan Motifler : Göz motifi, taraklı motifi (tarak), gibilo motifi (suyolu), nuska motifi (muska), piyade motifi (yıldız), çengel motifi (koçboynuzu).

Kullanılan Teknikler : İlikli kilim, iliksiz kilim.

Kompozisyon : Siyah zemin üstünde turuncu taraklı motifi(tarak), gibilo motifi (suyolu) bulunmaktadır. Birbirini kovalayan çengel motifleriyle (koçboynuzu) göbekler oluşturulmuştur. Ortasında göz motifi içinde piyade motifleri (yıldız) görülmektedir. Aralarda nuska motifi (muska), taraklı motifi (tarak) ve geometrik motifler yer almaktadır. İlikli kilim, iliksiz dikey çizgi olmayan kilim tekniği ile

(43)

dokunmuştur. Yıpranmış, rengi solmuş ve yırtıkları bulunduğu için beş göbekten ikisi kesilmiştir. Üç göbeği kalmış ve kenarları kumaşla kapatılmıştır. Şu anda kullanılmamaktadır.

Kaynak kişi

Adı : Fehminaz

Soyadı : YILMAZ

Mesleği : Ev Hanımı

Öğrenim Durumu : İlköğretim

(44)

(45)

Fotoğraf No: 9 Örnek 2’nin detay görünüşü

(46)

Örnek No : 3 Fotoğraf No : 11 - 14 İnceleme Tarihi : 24.05.2011 İlgili Koleksiyon : Fehminaz Yılmaz

Koleksiyonun Adresi : Okullar cad. Yüzyıl sok. No: 12 Şavşat Koleksiyondaki Yeri : Kullanılıyor.

Tarihlendirme : XX. yy.

Onarım Görüp Görmediği : Onarım görmemiştir. Dokuyan Kişi : Ağca Yılmaz

Saçak Uzunluğu: 21 cm.

Kullanılan Malzeme : Çözgüsü yün ve kıl, atkısı yündür.

Kullanılan Renkler : Siyah, kırmızı, narıncı (turuncu), sarı, yeşil, krem, lacivert. Kullanılan motifler : Çift çengel motifi (koçboynuzu), taraklı motifi (tarak), sandık motifi, stilize çiçek motifi, kartal motifi (kuş), pisikdoti motifi (pıtrak), S motifi (çengel), pencere motifi (göz), kilim yaprağı motifi (yıldız), kelpet motifi (bukağı). Kullanılan Teknikler : İlikli kilim, iliksiz kilim, cicim tekniği.

Kompozisyon : Dokuma kompozisyonu ince ve kalın bordürlerden ve zemin göbeklerden oluşmaktadır. Dış bordür siyah tasarlanmış, içe doğru kırmızı ve krem taraklı motifleri (tarak) kullanılarak ince bordürler oluşturulmuştur. Kalın bordür ise turuncu olarak tasarlanmış, bordürde çift çengel motifi (koçboynuzu) sandık motifi,

(47)

kilim yaprağı motifi (yıldız), pisikdoti motifi (pıtrak), stilize çiçek motifleri görülmektedir. Kırmızı zemin içinde eşkenar dörtgenlerden oluşan üç göbek ve simetrik kartal motifleri (kuş) yer almaktadır. Zemine kuş motifi, pisikdoti motifi (pıtrak), S motifi (çengel), cicim tekniğinde dokunmuş pencere motifi (göz), kilim yaprağı motifi (yıldız), mendil motifi (sandıklı), kelpet motifi (bukağı), değişken tekrarlı olarak yerleştirilmiştir. İlikli kilim ve iliksiz dikey çizgi olmayan kilim tekniği kullanılarak dokunmuştur. Saçak kısımları bağlanarak temizlenmiştir ve bazı kısımlarında yırtıklar görülmektedir.

Kaynak kişi

Adı : Fehminaz

Soyadı : YILMAZ

Mesleği : Ev Hanımı

Öğrenim Durumu : İlköğretim

(48)

(49)

Fotoğraf No: 12 Örnek 3’ün detay görünüşü

Fotoğraf No: 13 - 14 Örnek 3’ün detay ve saçak görünüşü

(50)

Örnek No : 4 Fotoğraf No : 15 - 17 İnceleme Tarihi : 26.05.2011 İlgili Koleksiyon : Ali Naci Yıldız

Koleksiyonun Adresi : Yeniköy mah. Fatih kop. Şavşat Koleksiyondaki Yeri : Sandıkta saklanıyor.

Tarihlendirme : XX. y.y.

Onarım Görüp Görmediği : Onarım görmüştür. Dokuyan Kişi : Bilinmiyor. Ayrıntılı Tanım :

Tür-Cins : Yer yaygısı Kaynak Kişi : Ali Naci Yıldız Boyutları : En: 116 cm. Boy: 300 cm.

Saçak Uzunluğu: 16 cm. ve 2 cm. Kullanılan Malzeme : Atkısı ve çözgüsü yündür.

Kullanılan Renkler : Kırmızı, sarı, kahverengi, beyaz, mavi. Kullanılan Motifler : Göz motifi.

Kullanılan Teknikler :İliksiz kilim, atkıların aynı çözgüden dönmesiyle iliklerin yok edilmesi tekniği.

Kompozisyon : Dokuma zemininde diyagonal olarak bölünmüş ve kenarları basamaklandırılmış eşkenar dörtgenler yer almaktadır. Kırmızı zemin içinde göz motifleri görülmektedir. Yerleştirme düzeninde sonsuzluk ilkesi göze çarpmaktadır. İliksiz kilim ve atkıların aynı çözgüden geri dönmesi ile iliklerin yok edilmesi

(51)

tekniğinde dokunmuştur. Zengsiz (iliksiz) kilim olarak nitelendirilen dokumanın saçaklarında dökülmeler mevcuttur. Kenarları dikilerek tamir edilmiştir.

Kaynak kişi

Adı : Ali Naci

Soyadı : YILDIZ

Mesleği : Şavşat İlçe Kütüphane Müdürü Öğrenim Durumu : Lise Mezunu

(52)

(53)

Fotoğraf No: 16 Örnek 4’ün detay görünüşü

(54)

Örnek No : 5 Fotoğraf No : 18 - 20 İnceleme Tarihi : 26.05.2011 İlgili Koleksiyon : Gündüz Atabek

Koleksiyonun Adresi : Yeniköy mah. Hükümet cad. Butik otel. Şavşat Koleksiyondaki Yeri : Kullanılmıyor.

Tarihlendirme : 1921

Onarım Görüp Görmediği : Onarım görmüştür Dokuyan Kişi : Şama Atabek

Kullanılan Renkler : Siyah, sarı, yeşil, pembe, beyaz, kırmızı, bordo.

Kullanılan Motifler : Figürlü motifler (at, kuş, insan), çengelli çark motifi (koçboynuzu), purne motifi (stilize çiçek), tarak motifi (taraklı), pıtrak motifi (pisikdoti), el motifi, beşik motifi (pıtrak), hamaylı motifi (aşk ve birleşim), yaprak motifi (pıtrak), civan kaşı motifi (suyolu), çeşitli imler.

Kullanılan Teknikler :İlikli kilim, iliksiz kilim.

Kompozisyon : Zemini çevreleyen iki adet kuşak ve zeminde göbekler bulunmaktadır. Dış kuşakta civankaşı motifleri (suyolu), iç kuşakta beşik motifi (pıtrak) sıralanmıştır. Kuşakları taraklı motifleri(tarak) sınırlamaktadır. Kırmızı

(55)

zeminde dört adet basamaklı göbek ve bu göbeklerin köşelerinde çengelli çark motifleri (koçboynuzu) ortalarında ise pisikdoti motifleri (pıtrak) görülmektedir. Zemine figürlü motifler (insan, at, kuş), pisikdoti motifi (pıtrak), beşik motifi (pıtrak), yaprak motifi (pıtrak), çeşitli imler, el motifi, hamaylı motifi (aşk ve birleşim), taraklı motifi (tarak) ve purne motifleri (stilize çiçek) serbest olarak yerleştirilmiştir. İlikli kilim ve iliksiz dikey çizgi olmayan kilim tekniğiyle dokunmuştur. Bir kenarında 1921 tarihli bir kitabe yer almaktadır. Dokumanın hasarları kumaşla kapatılmıştır. Kenarları saçaklarla temizlenmiştir. Bazı kısımlarında yırtıklar göze çarpmaktadır.

Kaynak kişi

Adı : Gündüz

Soyadı : ATABEK

(56)

Fotoğraf No: 18 Örnek 5’in genel görünüşü

(57)

Fotoğraf No: 19 Örnek 5’in detay görünüşü

(58)

Örnek No : 6 Fotoğraf No : 21 - 23 İnceleme Tarihi : 26.05.2011 İlgili Koleksiyon : Gündüz Atabek

Onarım Görüp Görmediği : Onarım görmemiştir. Dokuyan Kişi : Sultan Altunal

Kullanılan Renkler : Siyah, kırmızı, açık yeşil, koyu yeşil, mor, sarı, turuncu (narıncı), beyaz.

Kullanılan Motifler : Çengel motifi (canavar ayağı), kesme şeker motifi (suyolu), pencere motifi (göz), tuba ağacı motifi (hayat ağacı), sandıklı motifi, pisikdoti ve yaprak motifi (pıtrak), dolaplı motifi (sekiz kollu yıldız), taraklı motifi (tarak), el motifi, S motifi(çengel), çengel motifi (koçboynuzu).

Kullanılan Teknikler :İlikli kilim, iliksiz kilim, atkıların aynı çözgüden geri dönmesiyle iliklerin yok edildiği kilim, sarma kontur.

(59)

Kompozisyon : Enine kesme şeker motiflerinin (suyolu), boyuna taraklı motiflerinin (tarak) sınırlandırdığı turuncu yeşil kuşakta çengel motifleri (canavar ayağı) bulunmaktadır. Mor zemin üzerinde turuncu, açık yeşil renkli dolaplı motifinden (sekiz kollu yıldız) üç göbek oluşturulmuştur. Göbeklerin içinde simetrik olarak tuba ağacı motifi (hayat ağacı), taraklı motifi (tarak), çengel motifi (koçboynuzu) ortada ise sandıklı motifi içinde S motifleri (çengel) bulunmaktadır. Mor renkli zemin üzerinde yaprak motifi (pıtrak), el motiflerinin çevrelediği, pisikdoti motifi (pıtrak), cicim tekniğiyle dokunmuş S motifi (çengel) ve pencere motifleri (göz) belli bir düzende yer almaktadır. İlikli kilim, iliksiz dikey çizgi olmayan kilim, atkıların aynı çözgüden geri dönmesiyle iliklerin yok edildiği kilim tekniği ve sarma kontur tekniği kullanılarak dokunmuştur. Yöreden edinilen bilgiye göre yıldızın içindeki motifler güney, kuzey, doğu ve batıyı anlatmaktadır. Orta güneşin sembolüdür. Kilimin kısa kenarlarının birinde 7.4.1952 tarihli kitabe yer almaktadır. Saçakları burgu ile temizlenmiştir ve bazı kısımlarında yırtıkları bulunmaktadır.

Kaynak kişi

Adı : Gündüz

Soyadı : ATABEK

(60)

Fotoğraf No: 21 Örnek 6’nın genel görünüşü

(61)

Fotoğraf No: 22 Örnek 6’nın detay görünüşü

Fotoğraf No: 23 Örnek 6’nın saçak görünüşü

(62)

Örnek No : 7 Fotoğraf No : 24 - 27 İnceleme Tarihi : 24.05.2011 İlgili Koleksiyon : Gündüz Atabek

Onarım Görüp Görmediği : Onarım görmemiştir. Dokuyan Kişi : Sultan Altunal

Tür-Cins : Yer yaygısı Kaynak Kişi: Gündüz Atabek Boyutları : En: 145 cm. Boy: 282 cm.

Kullanılan Renkler : Kırmızı, siyah, sarı, eflatun (güvezi), beyaz, yeşil, gri, turuncu (narıncı).

Kullanılan Motifler : Çengel motifi (canavar ayağı), çengelli çark motifi (koçboynuzu), taraklı motifi (tarak), göz motifi, el motifi, hamaylı motifi (aşk ve birleşim) çeşitli imler, pisikdoti motifi (pıtrak), kelpet motifi (bukağı).

Kullanılan Teknikler :İlikli kilim, iliksiz kilim, atkıların aynı çözgüden geri dönmesiyle iliklerin yok edilmesi tekniğinde kilim.

Kompozisyon :Dokumanın dış ve iç kuşağında çengel motifleri (canavar ayağı) sıralanmaktadır. iki bordürü tarak motifi (taraklı) sınırlamaktadır. Zeminde kenarları

(63)

kademelendirilmiş üç adet eşkenar dörtgen göbek (çark) bulunmaktadır. Göbeklerin kenarlarında turuncu çengelli çark motifleri (koçboynuzu) yer almaktadır. Göbeklerin içinde, ortasında tarak motifi bulunan karşılıklı iki adet pıtrak motifi ve karşılıklı iki adet el ve bukağı motifi kompozisyon oluşturmuştur. Zemin boşluklarında ise el motifleri, çeşitli imler, hamaylı motifi (aşk ve birleşim), göz motifi, pisikdoti motifi (pıtrak) serbest düzende göze çarpmaktadır. İlikli kilim, iliksiz kilim, iliksiz dikey çizgi olmayan kilim ve atkıların aynı çözgüden geri dönmesiyle iliklerin yok edilmesi tekniğinde dokunmuştur. Dokunan eserin bir kenarında H. 1923 tarihli kitabe yer almaktadır. Yörede ‘çarklı kilim’ olarak bilinmektedir. Saçakların bir tarafı bükülmüş diğer kısmı ise bağlanarak temizlenmiştir. Bazı kısımlarında yırtıkları mevcuttur.

Kaynak kişi

Adı : Gündüz

Soyadı : ATABEK

(64)

Fotoğraf No: 24 Örnek 7’nin genel görünüşü

(65)

Fotoğraf No: 25 Örnek 7’nin detay görünüşü

Fotoğraf No: 26 Örnek 7’nin detay görünüşü

(66)

Örnek No : 8 Fotoğraf No : 28 - 32 İnceleme Tarihi : 24.05.2011

İlgili Koleksiyon : Fikriye Hatipoğlu Keskin

Koleksiyonun Adresi : Köprübaşı mah. Cumhuriyet cad. No:56 Şavşat Koleksiyondaki Yeri : Kullanılmıyor.

Onarım Görüp Görmediği : Onarım görmemiştir. Dokuyan Kişi : Feride Keskin

Tür-Cins : Yer yaygısı Kaynak Kişi : Fikriye Hatipoğlu Keskin Boyutları : En: 175 cm. Boy: 383 cm.

Kullanılan Malzeme : Çözgüsü keçi kılı ve yün, atkısı yündür.

Kullanılan Renkler : Kahverengi, kırmızı, beyaz, sarı, turuncu (narıncı), siyah, mor (güvezi), pembe.

Kullanılan Motifler :Kelpet motifi (bukağı), eşkenar dörtgen, çengel motifi (koçboynuzu), S motifi (çengel), göz motifi, nuska motifi (muska), kurtağzı motifi, üçayak motifi (saç bağı), taraklı motifi (tarak), yılan motifi, piyade motifi (yıldız), kuş motifi, çaydanlık (ibrik motifi), küpe motifi, pencere motifi (göz).

Kullanılan Teknikler :İlikli kilim, iliksiz kilim.

Kompozisyon : Kilimin uzun kenarındaki bordürde kurtağzı motifi, kısa kenarında ise kelpet (bukağı) motifleri düzenli olarak sıralanmakta ve kuşağı taraklı

(67)

motifleri (tarak) sınırlamaktadır. Dokuma zemininde boyuna zikzaklar içinde birbirini takip eden eşkenar dörtgenler çengelli çark (koçboynuzu) motifleriyle bezenmiştir. Değişken tekrar eden motiflerle kompozisyon oluşturulmuştur. Ortada dört eşkenar dörtgen içinde çengel motifleri (koçboynuzu), göz motifi ve nuska motifi (muska) bulunmaktadır. Zeminde düzensiz olarak S motifi (çengel), üçayak motifi (saç bağı), küpe motifi, yılan motifi, ibrik motifi, koçboynuzu motifi (çengel), kuş motifi, kelpet motifi (bukağı), yıldız motifi (piyade), muska motifi (nuska), tarak motifi (taraklı), pencere motifleri (göz) yer almaktadır. İlikli kilim ve iliksiz dikey çizgi olmayan kilim tekniğiyle dokunmuştur. Bir kenarında 936 tarihli kitabe göze çarpmaktadır. Saçaklarında ve zeminde yırtıklar görülmektedir.

Kaynak kişi

Adı :Fikriye

Soyadı :HATİPOĞLU KESKİN

Doğum Yeri ve Yılı :Artvin, 1945 Mesleği :Ev Hanımı Öğrenim Durumu :İlköğretim

(68)

(69)

(70)

(71)

Örnek No : 9 Fotoğraf No : 33 - 36 İnceleme Tarihi : 25.05.2011 İlgili Koleksiyon : Hafize Turan

Koleksiyonun Adresi : Armutlu mah. Şavşat Koleksiyondaki Yeri : Kullanımda

Onarım Görüp Görmediği : Onarım görmemiştir. Dokuyan Kişi : Elveda Turan, Necibe Yılmaz Ayrıntılı Tanım :

Tür-Cins : Yer yaygısı Kaynak Kişi : Hafize Turan Boyutları : En: 145 cm. Boy: 330 cm.

Kullanılan Renkler : Siyah, beyaz, bordo, kırmızı, pembe, yeşil, narıncı (turuncu), mor (güvezi), eflatun.

Kullanılan Motifler : Tuba ağacı (hayat ağacı), çengelli çark motifi (koçboynuzu), sandıklı motifi, S motifi (çengel), kurtağzı motifi, terazi motifi, kilim yaprağı motifi (yıldız), sekiz parmak motifi (bukağı), pisikdoti motifi (pıtrak).

Kullanılan Teknikler :İlikli kilim, iliksiz kilim, atkıların aynı çözgüden geri dönmesiyle iliklerin yok edilmesi.

Kompozisyon : Zemin bir bordür ve iki göbekten oluşmaktadır. Siyah zemin üzerinde kısa kenarda kurtağzı motifleri, uzun kenarda ise sekiz parmak motifleri

(72)

(bukağı) ortasında S motifleri (çengel) sıralanmıştır. Zeminde iki eşkenar dörtgen çengelli çark motifleri (koçboynuzu) ile çevrelenmiştir. Dörtgenler içinde kilim yaprağı motifleri (yıldız) ve sandıklı motifi, içinde terazi motifleri bulunmaktadır. Kırmızı zemin üzerinde enine bir tarafında pisikdoti motifleri (pıtrak) içinde koçboynuzu motifleri ve tuba ağacı (hayat ağacı) görülmektedir. İlikli kilim, iliksiz dikey çizgi olmayan kilim ve atkıların aynı çözgüden geri dönmesiyle iliklerin yok edilmesi tekniğinde dokunmuştur. Saçakları bağlanarak temizlenmiştir. Bazı yerlerinde yırtıkları vardır.

Kaynak kişi

Adı :Hafize

Soyadı :TURAN

Doğum Yeri ve Yılı :Artvin, 1951 Mesleği :Çiftçi Öğrenim Durumu :İlköğretim

(73)

(74)

Fotoğraf No: 34 Örnek 9’un detay görünüşü

(75)

(76)

Örnek No : 10 Fotoğraf No : 37

İnceleme Tarihi : 24.05.2011 İlgili Koleksiyon : Fehminaz Yılmaz

Koleksiyonun Adresi : Okullar cad. Yüzyıl sok. No: 12 Şavşat Koleksiyondaki Yeri : Kullanımda

Onarım Görüp Görmediği : Onarım görmemiştir. Dokuyan Kişi : Hafiye Yılmaz

Kullanılan Malzeme : Çözgüsü keçi kılı ve yün, atkısı yündür.

Kullanılan Renkler : Kırmızı, narıncı (turuncu), siyah, yeşil, krem, mavi, pembe. Kullanılan Motifler : Purne motifi (stilize çiçek), kilim yaprağı motifi (yıldız), parmaklı motifi (yıldız), armut nakışı motifi (koçboynuzu) , gibilo motifi (suyolu), hamaylı (aşk ve birleşim), çengel motifi (koçboynuzu), yaprak motifi (pıtrak) .

Kullanılan Teknikler :İlikli kilim, iliksiz kilim, atkıların aynı çözgüden geri dönmesiyle iliklerin yok edilmesi.

Kompozisyon : Dokuma bir kuşak ve altı göbekten oluşmaktadır. Siyah uzun ve kısa kenarında yörede purne motifleri denilen stilize çiçek motifleri yer almaktadır. Zeminde altı adet sekizgen göbek gibilo motifiyle (suyolu) çevrelenmiştir. Turuncu, krem, altıgenler içinde armut nakışı motifi (koçboynuzu), yaprak motifi (pıtrak) ,