Ordumuzda Garb Musikisi
Y eniçerilerle b e ra b e r M eh terh an e d e k a ld ırılm ış v e II. M ahm ud, garb u su lü n d e k u ru la n y en i o rd u için b ir b an d o tesisini istem işti. H ü k ü m d a rın b u a rzu su ü z erin e İsta n b u ld a k i S a r d u n y a S efiri M arq u is G ro p ella'y a, T ü rk ıy e d e g a rb m usikisi te d ris e d e cek v e T ü rk s a n a tk â rla r y etiştirecek b ir İtaly an ü sta d ın getirilm esi y o lu n d a b ir m üı-aeaatte b u lu n u lm u ştu . S a rd u n y a lı d iplom at v aziy eti m em lek e tin e yazm ış ve S a rd u n y a h ü k ü m eti 1828 y ılın d a Istaııb u la m aestro v e b estek âr G aétan D o n izetti'n in b ü y ü k k ard eşi Jo sep h A. D o n izetti’yi gönderm işti.
B ir y ab an cı m ü ellif İtaly an sa n a t k ârd an v e b u v azifesinden şöyle b a h setm ek ted ir. (Ş a rk ta h a k ik î m ü z i ğin ilk to h u m la rın ı A n n a Bolena operası m ü ellifin in k a rd eşi Jo zef D o- n izetti atm ıştır. Jozef D oııizetti e v velce N apoléon I. id aresin d e d e m ü zik p ro fesö rü o lara k h izm et gö rm ü ş tü.
1828 y ılı o rtasın a d o ğ ru Ista n b u la gelen D onizetti İm p ara to rlu k m ızıka sının başına geçirilm iş v e b u vazife sinde b ü y ü k g ü ç lü k le rle k arşılaşm ış tı. Italy ad an a y rılırk e n ıslah edilecek b ir sistem le karşılaşacağ ın ı zanneden sa n a tk â r, Ista n b u ld a tam am en y a n ıl dığını. ses ve icra b a k ım ın d an yeni b ir nesil y e tiştirm e k m ev k iin d e b u lu n d u ğ u n u an lam ıştı.
F a k a t sa n a tın d a p ek m alıir olan ve y o ru lm a k bilm iy en azim k ar profesör b ir y ıld a n d ah a az b ir zam an d a zor lu k la rı yen m iş, m üzik sa n a tın ın ace m isi olan ta le b e le ri g arb tiy a tro su n u n
r
Y a z a n :
t
Halûk
Y.
Şeh
en m eşh u r p a rça la rın ı icra etm eğe b aşlam ışlardı. B u ra d a p ro fesö rü n m a- lıaıetile b e ra b e r tale b elerin u y an ık z ek âların ı d a zik re tm e k y erin d e olu r.) (1).
II. M ah m u d u n em rile E n d eru n g en çlerin d en y e n i o rk e stra için a y r ı lan gençler g arb m u sikisinde h a k ik a ten b ü y ü k b ir m a h a re t g österm işler ve kısa b ir zam an d a bazı m ühim p a rça la rı m u v affa k iy e tle çalm ağa başlam ışlardı.
1829 R us h a rb i m ü n aseb etile T a-ra b y ad a k i k a a-ra rg â h ın d a b u lu n a n II. M ah m u d u n g ü n lü k h ay atın d an bah seden b ir İngiliz deniz su b ay ı E n d e r u n g en çlerin in m ah a retin d en şöyle b ah setm ek ted ir: (... B ird en b ire T ü rk a sk erî b an d o su K arad en iz Boğazı sa h ilin d e R o ssini'nin h a v a la rın ı çalm a ğa başladı. B ando m u allim i olan p ro fesör S in y o r D on izetti'y e g erçekten şeref v erecek k a d a r güzel çalıyordu. Y em ekten k a lk a ra k b an d o n u n çal m ak ta b u lu n d u ğ u sa ray rıh tım ın a g ittik . B u ra d a b an d o y u te rtib eden T ü rk le rin n e k a d a r gene o ld u k la rm ı ve a la fran g a sazları n e b ü y ü k b ir a lışk an lık la k u lla n d ık la rın ı görerek h a y re t içinde kaldım . B u gene m ı zık acıların sadece p ad işah a çalm ak
üzere talim görm üş E n d ııru n lu la r o l d u k ların ı öğrenince h ay retim b ü sb ü tü n a rttı.
P ro fesö r D onizetti’n in a n lattığ ın a göre b u g en çlerin m u sik iy i ö ğrenm e de heves v e istid a d ları Italy ad a bile h a y re ti m u cib olacak dereced e y ü k sekti. B u gö steriy o r k i T ü rk le r y a ra dılışta m u sik i ile alâk ad a rd ırla r.) (2). D onizetti (A ğalar O rk estrası) ism i v erilen gene n d u ru n lu la rd a n m ü te şekkii m ü zik to p lu lu ğ u n u b u şekilde y e tiştird ik te n so n ra 1831 y ılın d a S u l ta n M ahm ud için b ir m arş d a b este lem işti. (B u su re tle b ir O sm anlı h ü k ü m d arı ad ın a, g arb u su lile b ir m arş b estelen m iş oluyor, b u (S u ltan M .ıh- m u d M arsı) (831 y ılın ın ilk b a h a rın d ı B ey lerb ey i S a ra y ın d a b u la n a n h ü k ü m d arın h u z u ru n d a (A ğalar O rk es trası) ta ra fın d a n çalm ıyordu. K endi
ad ın a yap ılan b u m arşta n pek m em n u n k alan S u ltan M ahm ud Don zet- ti ’ye b ir n işan la b e ra b e r (Bey) u n v a n ım d a v erm işti.) (3).
D o n izetti'n in k u rd u ğ u saray o rk es tra s ı h e r g ü n öğleden so m a saray ın p e n ce rele ri altın d a en güç v e çeşidli m üzik p a rça la rın ı çalıyor ve bizzat S u ltan M ahm ud ta ra fın d a n teşv ik ve tak d ir g ö rü y o rd u .
1839 tem m u zu n d a tah ta ,ık a n A b- d ülm ecid, b ab asın ın giriştiği ıslah at h a re k e tle rin i ile ri götürm eğe cehdet- miş v e b u a rad a g arb m u sik isin e k a r şı b ü y ü k b ir anlayış ve y ak ın lık gös term işti. G ene h ü k ü m d a r g arb rau - sikisile bizzat m eşgul o lu y o r ve sev diği b u m usik in in m em lek ete y a y ıl m asını istiyordu. B u bak ım d an D oni zetti’n in k u rd u ğ u , M ızıkai- H ü m a y u n d an , o rd u m ızık aların d an başka, saray d a v e lsta n b u ld a tan ın m ış aile lerin a rasın d a garb m usikisi ‘alısili d e ilerlem iş, bu d ev ird e İstan b u la b ir çok tan ın m ış g arblı s a n a tk â rla r da k o n se rler v erm ek ü zere gelm iş lerdi.
1847 yılın d a Listfin İsta n b u la geli şini D onizetti oğluna yazdığı 9 tem m uz 1847 ta rih li b ir m ek tu b la şöyle a n la tıy o rd u : (... D ü n k ü gün L ist şeh rim ize geldi. Bu h ab eri P ad işah a u - laştırm ak için istical gösterdim ve b ir k a ç sa a t sonra da sa n a tk â r A v u s tu ry a sefareti B a şteıc ü m a m re fa k a tin d e h ü k ü m d a r ta ra fın d a n k a b u l edildi. H aşm etm eab ay n ı g ü n ü n a k şam ı Ç ırağan S aray ın d a h u z u ru n d a çalm asını istedi.
B u e m ir ü zerin e d erh al E rard p i yano evim den saray a n ak led ild i, b u su re tle b u âlet S u ltan A bdülm ecidin h u z u ru n d a L is t’in p a rm a k la r ile ça lın m ak şe refin e n a il oldu.) (4).
L ist’den b ir y ıl so n ra B elçikalı k e m an v irtü ö z ü H en ry V iex tem p s da İsta n b u a gelm iş v e gene Ç ırağan S a ra y ın d a S u lta n M ecidle, m aiy e- tin d ek ilere b ir k o n ser v erm işti. S a n a tk â r p ek b eğ en ilen b u k o n se rin so n u n d a pad işah ta ra fın d a n yirm i b in k u r u ş a tiy e ve b ir iftih a r n işanile
ta ltif o lu n m u ştu .
D onizetti, g arb m u sik isin in h am isi olan A bdülm ecid n am ın a da y e n i b ir m arş y apm ış ve b u n d a n dolayı p a d i şah k e n d isin e ü zeri b ü y ü k p ırla n ta la rla tu ğ ra işlenm iş a ltın b ir enfiye k u tu s u h ediye etm işti.
S a ra y o rk e strası ve o rd u b an d o ları tesis etm ek vazifelerin i m u v a ffa k i y etle b aşaran D o nizetti (ay n ı zam an da tale b elerin e İtalyanca şa rk ıla r •öğretiyor, b u su re tle T ü rk iy e y e Dan te ’n in a h en k li lisan ın ı da sokm uş o - lu y o rd u .) (5)
D onizetti sa ray d a k i çalışm aların ı 17 ocak 1846 ta rih li b ir m e k tu b u n d a b ir dostuna şöylee n ak led iy o rd u : (O ğlum size T ü rk tale b elerin in İta l yanca ş a rk ıla r söy led ik lerin i şü p h e siz b ild irm iştir. S u ltan b ir k aç ope re t görm eği arzu ediyor. İyi o p e ret leri n e red e n tem in edeceğim i b ilm i y o ru m .) (6)
D onizetti b u m e k tu b u y azd ık tan kısa b ir zam an sonra saray d a ope re tle r oynam ağa d a m u v affak olm uş tu . (S aray ın salo n ların d an b irin e bir sahne k u ru ld u ve su ltan ın h u z u ru n da saray ın taleb elerin d en teşk il e d i len am atö r a k tö rlerle l}azı o p e retle r tem sil edildi. D aha sonra b u sahne b ü y ü ltü ld ü ve k ü ç ü k b ir tiy a tro y a tah v il edildi. Bu tiy atro d a o p eretler, m eslek ten s a n a tk â rla r ta ra fın d a n da o p e ralar tem sil edildi.) (7)
M üzikal H ü m ay u ıi D o nizetti’nin İdaresindeydi. A yrıca o rd u m ızıka ları için de A v ru p ad an m ü teh assıs lar g etirtilm işti. 1848 yılın d a İsta n b u l o rd u su sü v a ri m ızık aları m uallim liği n e P ru s y a d a n K ari von Şfe celbolun m uştu. A yrıca M uzikai H ü m ay u n t a leb e lerin e de A v ru p ad an g elen bazı h o calar d ers verm ek tey d i. 1854 y ılın
da (g larn eta ü stad ı) F ran çesk o , bo ra za n hocası Doos, p iy an o m u allim i F re e l v e k em an ü sta d ı V els ve B ııg - vani, m u sik i n a zariy atı hocası H a u - zen’di. B u n ların başında da (ü stad ı evvel) diye an ılan G u v a telli b u lu n u y o rd u .
M uzikai H ü m ay u n doksan k işiden m ü rek k e b d i. B u n ların k ırk sekizim çavuş v e on b aşılar teşk il e d iy o rlar dı. M uzikai H ü m ay u n ders p ro g ram la rın d a m u sik i d erslerin d en b aşk a tü ık ç e , arab ca, fransızca ve yazı ders le r v ard ı. A bdülm ecid. D o nizetti P aşay ı m irliv alığ a te rfi ettirm iş, a y n ı zam anda® M uzikai H ü m a y u n u n meşhuf~- şah siy etlerin d en olan N ecib B ey de P aşa olm uştu. M uzikai H ü m ay u n d a k i istid ad lı g en çler gittik çe b ire r b ire r y abancı h o caların y e rle ri ni alıy o rlard ı. 1861 de ik i y abancı ho can ın y e rin e m u zik a m ü lâzim le- rin d e n Ş ev k et B eyle, Ç avuş H ü srev ağa (eh il ve erb ab ) g ö rü n d ü k le rin den tay in . edilm işlerdi.
19. a srın b irin ci y arısın d a ord u d a, saray d a, k o n a k la rd a İsta n b u lu n b a zı u m u m î y e rle rin d e g arb m usikisi y e r alm ış ve benim senm iş b u lu n u y o r, saray d a h e rg ü n çalan m ızıkadan
başka ala y ların , o rd u la rın m ızıka ta k ım la rı da h e rg ü n ik in d i saatlerin d e k u m an d a n d a ireleri ön ü n d e m u h te lif g a rb p arçaları tere n n ü m e d iy o r la rd ı (8).
(1) A ntonio B ra tta C o stantinopli n el 1831
(2) A m iral A. S lad e’in A li Rıza Sey fioğlu tara fın d a n tü rk çe y e çevrilm iş (T ü rk iy e S ey ah atn am esin d en ) (3, 4, 5, 6. 7) G. D onizetti; H istoire de la refo rm e de la m u siq u e en T u rq u ie (8) C u m h u riy e t gazetesi. Îs ta n b u l- da g arb m usikisi, 18.3.1956
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
