T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
FARKLI NOHUT ÇEġĠTLERĠNĠN BÖRÜLCE TOHUM BÖCEĞĠ ( Callosobruchus maculatus
F.)(Coleoptera: Bruchidae)’NE KARġI DAYANIKLILIĞININ BELĠRLENMESĠ
Osman ÇAĞIRGAN
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ BĠTKĠ KORUMA ANABĠLĠM DALI
Ekim-2010 KONYA Her Hakkı Saklıdır
TEZ BĠLDĠRĠMĠ
Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.
DECLARATION PAGE
I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work.
Osman ÇAĞIRGAN Tarih: 07/10/2010
I
ÖZET
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
FARKLI NOHUT ÇEġĠTLERĠNĠN BÖRÜLCE TOHUM BÖCEĞĠ ( Callosobruchus maculatus F.)(Coleoptera: Bruchidae)’NE KARġI
DAYANIKLILIĞININ BELĠRLENMESĠ Osman ÇAĞIRGAN
Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Anabilim Dalı
DanıĢman: Prof. Dr. Meryem UYSAL 2010, 38 Sayfa
Jüri
Prof. Dr. Meryem UYSAL Prof. Dr. Özdemir ALAOĞLU Prof. Dr. Abdurrahman AKTÜMSEK
Bu araĢtırma 17 farklı nohut (Cicer arietinum L.) çeĢidinin börülce tohum böceği (Callosobruchus maculatus F.)’ne karĢı dayanıklılıklarının belirlenmesi amacıyla yapılmıĢtır. Denemeler laboratuar Ģartlarında 30°C, sıcaklık, %12-13,1 tane nemi, %55±5 nispi nem ve karanlık ortamda yürütülmüĢtür. Zararlının geliĢen ergin sayısı, yüzde ağırlık kaybı, bıraktığı yumurta sayısı, ovipozisyon ve postovipozisyon süreleri araĢtırılmıĢtır. Ayrıca free-choice testiyle zararlının ovipozisyon tercihi incelenmiĢtir.
Cevdet Bey 98, IĢık 05 ve Hisar çeĢitlerinin en az ergin çıkıĢına, en düĢük yüzde ağırlık kaybına ve daha uzun geliĢme süresine sahip oldukları görülmüĢtür. Free-choice testinin sonuçları çeĢitlerin hassasiyet düzeyleriyle paralel bulunmuĢtur. Küçük taneli çeĢitlere nazaran Canıtez ve DikbaĢ gibi iri taneli çeĢitler yumurta bırakmak için daha fazla tercih edilmiĢtir. No-choice testinde ise çeĢitler arasında toplam yumurta sayısı bakımından fark bulunmamıĢtır.
Anahtar Kelimeler: Callosobruchus maculatus, dayanıklılık, geliĢme,
II
ABSTRACT
MS THESIS
DETERMINATION OF THE RESISTANCE TO COWPEA WEEVIL (Callosobruchus maculatus F.)(Coleoptera:Bruchidae) ON DIFFERENT
CHICKPEA VARIETIES
Osman ÇAĞIRGAN Selcuk University
Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Plant Protection
Advisor: Prof.Dr. Meryem UYSAL
2010, 38 page Jury
Prof. Dr. Meryem UYSAL Prof. Dr. Özdemir ALAOĞLU Prof. Dr. Abdurrahman AKTÜMSEK
This study was carried out to determine the resistance of 17 different chickpea (Cicer arietinum L. ) varieties to Cowpea Weevil, ( Callosobruchus maculatus F.). The experiments were conducted in laboratory conditions of 30°C , % 12-13,1 grain moisture, %55± 5 RH and continuous dark. The number of adult emergence, loss weight (%), number of egg laid, the duration of oviposition and postoviposition of the pest were tested. Oviposition preference of cowpea weevil was also studied by free-choice test.
The varieties Cevdet Bey 98, IĢık 05 and Hisar had the lowest value of adult emergence and lowest percent weight loses and longer development time. The results of free-choice tests were parallel with the level of susceptibility. According to the varities which have smaller seed, the varieties have bigger ones ( e.g: Canıtez, DikbaĢ) were more preferred for egg laid. In a no-cohoice situation there was not difference of the number total egg among varieties.
Keywords: Callosobruchus maculatus, resistance, development, free-choice, chickpea
III
ÖNSÖZ
Yüksek lisans tez çalıĢmam boyunca yakın ilgisini gördüğüm danıĢmanım Sayın Prof.Dr. Meryem UYSAL ve tecrübelerinden istifade ettiğim Sayın Dr. Hüseyin ÇETĠN’e teĢekkür ederim.
Ayrıca istatistiki analizlerin yapılmasında yardımlarını esirgemeyen Sayın Doç.Dr. Ġsmail KESKĠN ve Sayın Abdullah ÖZKÖSE’ye teĢekkür ediyorum.
Osman ÇAĞIRGAN KONYA-2010
IV ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET I ABSTRACT II ÖNSÖZ III ĠÇĠNDEKĠLER IV 1. GĠRĠġ 1 2. KAYNAK ARAġTIRMALARI 3
2.1. Callosobruchus maculatus(F.)’un Tanımı ve Sistematikteki Yeri 3
2.2. Callosobruchus maculatus (F.)’un Biyolojisi 4
2.3. Callosobruchus maculatus (F.)’un OluĢturduğu Zararlar 6
3. MATERYAL VE METOT 8
3.1. Materyal 8
3.2. Metot 9
3.2.1. Deneme ortamı ve nem içerikleri 9
3.2.2. Callasobruchus maculatus F. erginlerinin ve yumurtalarının temini 9
3.2.2.1.Çıkan ergin sayısının tespiti 10
3.2.2.2. GeliĢme süresinin tespiti 10
3.2.2.3. Ergin çıkıĢ periyodunun tespiti 10
3.2.2.4. Maksimum ergin çıkıĢı 10
3.2.2.5. Ağırlık kaybının tespiti 10
3.2.2.6. EĢey oranlarının tespiti 11
3.2.3. C. maculatus ’un farklı çeĢitlerdeki üreme gücünün tespiti 11
3.2.3.1. Ovipozisyon süresinin tespiti 11
3.2.3.2. Postovipozisyon süresinin tespiti 12
3.2.3.3. Toplam yumurta sayısı 12
3.2.3.4. Ergin ömrünün tespiti 12
3.2.4. Tercih denemesi 12
V
4. ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA 13
4.1. AraĢtırma Sonuçları 13
4.1.1. ÇeĢitlerin toplam çıkan ergin sayıları bakımından karĢılaĢtırılması 13
4.1.2. ÇeĢitlerin zararlının geliĢme süresi bakımından karĢılaĢtırılması 14
4.1.3. ÇeĢitlerin maksimum ergin çıkıĢ günü bakımından karĢılaĢtırılması 15
4.1.4. ÇeĢitlerin ergin çıkıĢ süreleri bakımından karĢılaĢtırılması 16
4.1.5. ÇeĢitlerin ağırlık kayıpları bakımından karĢılaĢtırılması 23
4.1.6. ÇeĢitlerin toplam yumurta sayıları bakımından karĢılaĢtırılması 24
4.1.7. ÇeĢitlerin ovipozisyon süreleri bakımından karĢılaĢtırılması 25
4.1.8. ÇeĢitlerin postovpozisyon süreleri bakımından karĢılaĢtırılması 26
4.1.9. ÇeĢitlerin eĢey oranları bakımından karĢılaĢtırılması 27
4.1.10. ÇeĢitlerin ergin ömürleri bakımından karĢılaĢtırılması 28
4.1.11.ÇeĢitlerin yumurta tercih durumlarının karĢılaĢtırılması 29
4.2. TartıĢma 31
5.SONUÇ VE ÖNERĠLER 34
VI
ġEKĠLLER DĠZĠNĠ
ġekil 2.1.Callosobruchus maculatus (F.)’un ergin bireyi ...3
ġekil 2.2. Callosobruchus maculatus (F.)’un nohut tanelerindeki zararı ...7
ġekil 3.1. Deneme ortamı...9
ġekil 3.2. C. maculatus erkek ve diĢi bireylerinin görünüĢü ... 11
ġekil 4.1. Küsmen çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 17
ġekil 4.2. DikbaĢ çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 17
ġekil 4.3. Gökçe çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 17
ġekil 4.4. Akçin çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı... 18
ġekil 4.5. Er 99 çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 18
ġekil 4.6. Uzunlu çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 18
ġekil 4.7. Aziziye çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 19
ġekil 4.8. Çağatay çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 19
ġekil 4.9. Gülümser çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 19
ġekil 4.10. Cevdet Bey 98 çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 20
ġekil 4.11. Aksu çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 20
ġekil 4.12. Canıtez çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 20
ġekil 4.13. Azkan çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 21
ġekil 4.14. Hisar çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 21
ġekil 4.15. IĢık 05 çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 21
ġekil 4.16. YaĢa 05 çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 22
ġekil 4.17. Ġnci çeĢidinde C. maculatus’un ergin çıkıĢı ... 22
ġekil 4.18. C. maculatus’un free-choice ve no-choice durumda yumurta sayıları ... 30
VII ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ
Çizelge 4.1.Farklı nohut çeĢitlerinde C. maculatus’un çıkan ergin sayısı 13
Çizelge 4.2.Farklı nohut çeĢitlerinde C. maculatus’un geliĢme süresi 14
Çizelge 4.3.Farklı nohut çeĢitlerinde C. maculatus’un mak. ergin çıkıĢı 15
Çizelge 4.4.Farklı nohut çeĢitlerinde C. maculatus’un ergin çıkıĢ periodu 16
Çizelge 4.5.Farklı nohut çeĢitlerinde C. maculatus’un oluĢturduğu ağırlık kaybı 23 Çizelge 4.6.Farklı nohut çeĢitlerinde C. maculatus’un toplam yumurta sayısı 24
Çizelge 4.7.Farklı nohut çeĢitlerinde C. maculatus’un ovipozisyon süresi 25
Çizelge 4.8.Farklı nohut çeĢitlerinde C. maculatus’un postovipozisyon süresi 26
Çizelge 4.9.Farklı nohut çeĢitlerinde C. maculatus’un eĢey oranları 27
Çizelge 4.10.Farklı nohut çeĢitlerinde C. maculatus’un ergin ömürleri 28
1.GĠRĠġ
Yemeklik tane baklagiller (fasulye, nohut, barbunya, börülce, bakla, bezelye) dünyada insan beslenmesinde kullanılan önemli ürün çeĢitleridir. Ġnsanların protein ihtiyacının %70’i bitkisel kökenli olup, %18,5’i baklagillerce karĢılanmaktadır (Tamer, 1996). Bu oran geliĢmekte olan ülkeler için çok daha yüksek değerlere ulaĢmaktadır. Ülkemizde de insan beslenmesinde tahıllardan sonra en önemli yeri baklagiller tutmaktadır. Nohut, tanelerindeki %20-25 protein, %40-60 karbonhidrat, %4,5-5,5 yağ ve ayrıca içerdiği fosfor ve kalsiyum sayesinde besin olarak önemli bir yer tutmaktadır. Yemeklik tane baklagillerin bahsedilen yüksek besleyici özelliklerinin yanı sıra kurak alanlarda toprak verimliliğini düzenlenmesinde yardımcı olmaları sebebiyle yaygın olarak üretimi yapılmaktadır.
Dünya genelinde 2002 yılı itibariyle 9 893 672 ha alanda 7 807 891 ton nohut üretimi gerçekleĢmiĢtir. Aynı yıl verilerine göre Türkiye, Hindistan’dan sonra nohut üretiminde ikinci durumdadır. Yine Türkiye de 2008 yılı itibariyle 505 654 da alanda 518 026 ton nohut üretilmiĢtir (Anonim, 2008).
Nohut taze olarak tüketilmekle beraber, daha çok ambar ve depolarda kısa veya uzun süreli depolanarak kullanılmaktadır. Depolama aĢamasında, zararlı böcekler, kemirgenler ve hastalık etmenleri gibi biyolojik veya nem ve sıcaklık gibi fiziksel faktörler nedeniyle nitelik ve nicelik kayıplar görülmektedir. DepolanmıĢ nohutlardan insanların yararlanmasını engelleyen etkenlerin baĢında böcekler gelmektedir. Nohutta depo aĢamasında zararlı olan baĢlıca böcekler Callosobruchus maculatus F.ve
Callosobruchus chinensis L. (Col:Bruchidae)’dir. Özellikle C. maculatus uygun
koĢullarda sürekli döl verebilmesi ve ergin diyapozunun olmaması sebebiyle oldukça önemli zararlar vermektedir. Nitekim 6 aylık depolama sonucunda zararın %99’a çıktığı kaydedilmiĢtir (Seck 1992).
OluĢabilecek zararları minimize etmek için boĢ depo ilaçlaması ve fumigasyon baĢta olmak üzere çeĢitli Ģekillerde mücadele edilmektedir. Özellikle geliĢmekte olan ülkelerde zararlının mücadelesi sentetik kimyasalların yoğun bir Ģekilde kullanılmasıyla sağlanmaktadır. Ancak bu durum; insan sağlığı açısından oluĢturduğu
problemler ve sosyo-ekonomik olumsuzluklarının yanı sıra zararlılarda insektisitlere karĢı dayanıklılık kazanılmasına da yol açmaktadır. Kimyasallara bağımlılığı azaltmak ve kayıpları en az düzeyde tutabilmek için alternatif kontrol metotları üzerinde durulmaktadır (Seck, 1992). Pestisit kullanılmadan ürünleri korumanın en umut verici yolu ise dayanıklı çeĢitlerin yetiĢtirilmesidir. Zararlıya karĢı dayanıklı çeĢitlerin üretimde kullanılması mücadelede en etkili yol olmanın yanı sıra, çevre sağlığı açısından da en güvenli ve en ekonomik yoldur. Doğal seleksiyonla aktarılan çeĢitli morfolojik ve fizyolojik karakterler bitkinin dayanıklılığında esas teĢkil etmekte ve özellikle morfolojik etkiler böcekler için uyarıcı veya engelleyici özellikte olabilmektedir (Shaheen ve ark., 2006).
Dick ve Creadland(1986), börülce çeĢitleri arasında Callosobruchus maculatus’a karĢı dayanıklılık bakımından önemli farklılıkların olduğunu bildirmektedirler.
Callosobruchus maculatus (F.) ülkemizin hemen her tarafında görülen ve
nohutlarda önemli ölçüde zarar yapan bir türdür. Bu çalıĢmada Türkiye’de araĢtırma kuruluĢlarınca sertifikalandırılmıĢ 17 farklı nohut çeĢidinin söz konusu zararlıya karĢı dayanıklılıklarının belirlenmesi amaçlanmaktadır. Bu çerçevede çeĢitler üzerinde geliĢen ergin sayısı, geliĢme süreleri ve bıraktıkları yumurta sayıları gibi çeĢitli parametrelere bakılmıĢtır. Ayrıca free-choice çalıĢması ile çeĢitler arasındaki muhtemel tercih farkları araĢtırılmıĢtır.
2.KAYNAK ARAġTIRMALARI
2.1.Callosobruchus maculatus (F.)’un Tanımı ve Sistematikteki Yeri
Sınıf: Insecta Takım: Coleoptera Familya: Bruchidae Genus: Callosobruchus
Tür: Callosobruchus maculatus F.
Sinonim: C. quadrimaculatus F., C. ornatus Boh
Türkçede börülce tohum böceği olarak bilinmektedir. Ancak Lodos (1974), polifag bir tür olduğunu belirterek bu isimlendirmenin doğru olmadığını savunur ve lekeli tohum böceği olarak isimlendirir.
Uçan ve uçmayan olmak üzere iki formu bulunmaktadır. Uçucu formunun vücudu oval Ģekillidir ve üzeri kızıl kahve, parlak sarı desenlidir. Uçucu olmayan formunda ise zemin rengi hemen hemen siyahtır ve üzerindeki kıllar gri gibi görünür. Bu formunda ortalama vücut uzunluğu erkekte 2,41mm diĢide ise 3,18mm olup uçucu formlarında daha uzundur. Anten halkalarının ilk dördü kızıl, diğerleri siyah renkte olup, erkeklerde 7. segmenti geniĢlemiĢ durumdadır. Yumurta boyu 0,26-0,32 mm olup bir ucu daha sivri olmak üzere yuvarlağa yakın kremimsi beyaz renktedir (Lodos, 1974).
2.2. Callosobruchus maculatus (F.)’un Biyolojisi
Booker (1967), zararlının geliĢmesinin 24,4°C de 28,6 günde, 25,7°C de 26,9 günde ve 28,5°C de 26,4 günde tamamlandığını, ayrıca %70 nem durumunda geliĢme için 28°C de 24,1 gün ve 25°C de 35,5 gün gerektiğini belirtmektedir. Sıcaklık ve nem arttıkça geliĢmenin hızlandığı görülmektedir. Nem sabit tutularak yapılan bir çalıĢmada 20°C de ilk ergin çıkıĢının 60. günde, 25°C de ise 37. günde olduğu görülmüĢtür (Aldano Alfonso, 1983). Tamer (1996), nohut ve börülcede yaptığı çalıĢmada %70 nemde börülcede ilk ergin çıkıĢının 25°C de 23. gün ve 32°C de 14.günde benzer Ģekilde nohutta 25°C de 27. günde ve 32°C de 18. günde olduğunu kaydetmektedir. Aynı çalıĢmada maksimum ergin çıkıĢları ise börülcede 25°C de 35. gün, 32°C de 22. gün nohutta ise 25°C de 37. gün ve 32°C de 25.gün olarak gerçekleĢmiĢtir. Her iki sıcaklık dikkate alındığında ise nohutta geliĢme eĢiğinin 11,18 °C ve termal konstantının 499,3 gün derece olduğu anlaĢılmıĢtır.
Callosobruchus maculatus (F.) sıcak iklime sahip bölgelerde hem depo
hem tarlada yaĢamını sürdürebilirken daha serin iklimli bölgelerde yalnızca depo, ambar ve benzeri yerlerde hayatını sürdürebilir.
Callosobruchus maculatus (F.)’ un diğer bazı bruchid türlerinde görüldüğü
gibi ergin diyapozu yoktur ve geliĢmesini tamamlayan bireyler hemen çiftleĢirler ve yumurta bırakmaya baĢlarlar. Yumurtalar tarlada tohum kapsüllerine konur depoda ise kuru tanelerin üzerine yapıĢtırılır. Bir diĢi yaklaĢık 70 ±15 yumurta bırakır (Stolk ve ark. 2001). Maksimum yumurta sayısı ise 97 olarak görülmüĢtür (Yang, 2004). Yumurtaların çoğu tanelerin yanak kısımlarına konulmaktadır (Nwanze ve Horber, 1975).
Yeni konulan yumurtalar sarıya yakın beyaz renktedir ve sıcaklıkla neme bağlı olarak birkaç günde açılır. Açılan yumurtaların rengi matlaĢır. Yeni çıkan larva uzun bacaklara ve thorax plakasına sahiptir. Larva yumurtadan çıkar çıkmaz taneye girer ve beslendikten birkaç gün sonra deri değiĢtirerek bacaklarını ve tüylerini kaybeder. Larva geliĢmesi boyunca dört defa deri değiĢtirir ve oburca beslenir. Olgun larva devresinde pupa olmadan önce tohum kabuğuna doğru ilerleyerek kabukta daire Ģeklinde Ģeffaf görünüĢte bir kapak oluĢturur ve kapak arkasında pupa olur. Meydana gelen ergin kapağı itmek suretiyle delerek dıĢarı çıkar. Bu Ģekilde hayat devresini tamamlamıĢ olur. Jenerasyonun tamamlanması yaklaĢık üç haftalık bir zaman alır fakat sıcaklığa, ortam nemine ve tane nemine bağlı olarak değiĢiklik gösterebilir (Creadland, 1987).
Çıkan erginler depoda beslenmezler tarlada ise nektar ve polenle beslense de (Zannau ve ark., 2003), hiçbir zaman önemli ölçüde zarar oluĢturmaz. Diğer bruchid diĢilerinde olduğu gibi üreme için post-embriyonik dönemlerinde hemoliflerinde ve larva dönemlerinde yağ dokularında depoladıkları kaynakları kullanırlar (Lenga ve ark. 1993). Yeni nesillerin devamlı çoğalmaları ile çok bulaĢık bir tohumda larva, pupa ve çıkmaya hazırlanan ergin görmek her zaman için mümkündür.
2.3. Callosobruchus maculatus (F.)’un OluĢturduğu Zararlar
Callosobruchus maculatus (F.) dünya genelinde özellikle tropik ve subtropik
alanlarda yayılmıĢ kozmopolit bir zararlıdır. Polifag bir tür olup börülce ve nohut baĢta olmak üzere bezelye ve mercimek konukçuları olarak sıralanabilir (Lodos 1974). Keyder ve ark.(1973), börülce, bakla, bezelye, mürdümük, mercimek, nohut ve fasulye gibi baklagillerin hemen hepsine yumurta bıraktığını ancak fasulye ve baklada beslenemediğini tespit etmiĢlerdir. Ayrıca fasulyeye çok az yumurta bıraktığı, baklaya bırakılan yumurtaların ise çoğunun birinci larva döneminde öldüğü görülmüĢtür Tamer (1996), fasulye, barbunya ve baklada yumurta bırakmasına rağmen ergin çıkıĢı olmadığı, nohut ve börülcede ise sıcaklık arttıkça geliĢmenin hızlandığı ve zararın arttığı gözlemlemiĢtir. Howe ve Currie (1964), zararlının en iyi börülcede geliĢtiğini ve börülcede önemli zarara neden olduğunu (Caswell, 1981) bildirmektedir. El Sawaf (1956), ise en önemli zararının nohutta olduğunu belirtmektedir.
Callasobruchus maculatus (F.)’un oluĢturduğu zararları ise ağırlık kaybı ve
pazar değeri kaybı ( Javaid ve Poswal, 1995; Elhag, 2000), tohum çimlenme gücünün kaybı ( Baier ve Webster, 1992) ve besleyici özelliğinde bilhassa protein içeriğinde azalma Ģeklinde sıralamak mümkündür.
ÇeĢitli Ģekillerde depoya taĢınan zararlının depoda büyük ölçüde uygun Ģartları bularak sürekli çoğalmasıyla zarar oranı hızla artmaktadır. Depo Ģartları zararlının geliĢmesi için ihtiyaç duyduğu sıcaklık, nem ve besini sağlamaktadır. Ayrıca zararlının yumurta bırakmak için depo gibi karanlık ortamları tercih etmesi (Hoba ve Osuji,1986; Khattak, 1991) de yoğun popülasyonların oluĢmasında bir faktördür. Nitekim tarladaki %1-2’lik bir bulaĢmanın 6 aylık depolama sonucu %80’lik zarara neden olduğu belirtilmiĢtir (Youdeowei, 1989). Benzer Ģekilde depoda zararın 6 ayda %99’a çıktığı (Seck ve ark.,1991) ve sadece Nijerya’da yıllık 2900 ton kuru ağırlık kaybı olduğu kaydedilmiĢtir (Caswell,1981). Yine kalite ve çimlenme gücünde 4 aylık depo süresince % 20 den fazla kayıp olduğu anlaĢılmıĢtır (Seck, 1992). Alebeck (1996), batı Afrika ülkelerinde %20-90 arasında bulaĢma olduğu ve yılda 6-7 döl verdiğini söylemektedir. Lodos (1974), ise bazı ülkelerdeki zararının %50 olduğunu bildirmektedir.
Özar ve Genç (1993), UĢak’ın EĢme ilçesinde yaptıkları survey çalıĢmasında depolarda %42,8 lik bir bulaĢma olduğunu belirtmektedirler. Aynı çalıĢmada hasat döneminde %11,2 lik bir bulaĢma ve %0,087 lik ağırlık kaybı olduğunu 6 aylık depolama sonucunda bulaĢmanın %36,4 ve ağırlık kaybının %0,7 ye ulaĢtığını
gözlemlemiĢlerdir. Yine aynı çalıĢmada zararlı için uygun koĢullarda zararın 2 ay gibi kısa bir sürede %100’ e çıkabildiği ve sadece tarladaki bulaĢmanın bile çimlenmeyi %15 gerilettiği anlaĢılmıĢtır.
Callosobruchus maculatus (F.)’un diğer bazı bruchid türleriyle karıĢık
popülasyonlarının bulunduğu depolarda kısa sürede dominant tür haline geldikleri bildirilmektedir (Bokeer,1967). Amevoin ve ark. (2005), yaptığı bir çalıĢmada
C.maculatus ve C. rhodesianus’un popülasyonlarının birlikte bulunduğu bir depoda C. maculatus’un dominant hale geldiğini gözlemlemiĢ ve bunun nedenini C.maculatus’un
ergin diyapozunun olmamasına ve larvalarının yüksek rekabet yeteneğine bağlamıĢtır.
3.MATERYAL VE METOD
3.1. Materyal
Mevcut çalıĢmada kullanılan Callosobruchus maculatus F. bireyleri Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü laboratuarında stok kültürden elde edilmiĢtir.
Deneme araĢtırma kuruluĢlarınca sertifikalandırılmıĢ 17 nohut çeĢidi üzerinde yürütülmüĢtür.
Bu çeĢitlerden Akçin, Gökçe, Küsmen, Uzunlu, Er 99 ve DikbaĢ çeĢitleri Tarla Bitkileri Merkez AraĢtırma Enstitüsü’nden, YaĢa-05, IĢık-05, Hisar, Azkan ve Canıtez-87 çeĢitleri Anadolu Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü’nden, Çağatay ve Gülümser çeĢitleri Karadeniz Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü’nden, Ġnci çeĢidi Çukurova Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü’nden, Aziziye çeĢidi Doğu Anadolu Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü’nden, Cevdet Bey 98 çeĢidi Ege Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü’nden, Aksu çeĢidi ise KahramanmaraĢ Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü’nden temin edilmiĢtir.
ÇalıĢmalar Mart 2010 ile Temmuz 2010 tarihleri arasında Bitki Koruma Bölümü Entomoloji Laboratuarında yürütülmüĢtür. Erginlerin ayrılması ve yeni kültürlerin oluĢturulmasında kademeli eleklerden yararlanılmıĢtır. YetiĢtirme kabı olarak plastik petriler kullanılmıĢ ve denemeler iklim kabininde gerçekleĢtirilmiĢtir. Tane nemi ölçümünde nemölçer, Free-Choice testi için yuvarlak, bölmeli plastik bir düzenek kullanılmıĢtır.
3.2.Metot
3.2.1.Deneme ortamı ve nem içerikleri
Tane nemi nemölçer cihazı ile ölçülmüĢtür. Ġlk ölçümlerde tüm çeĢitlerin nem değerleri %10’un altında çıkmıĢ ve su ilavesiyle %12-13 aralığına ayarlanmıĢtır. Tüm çalıĢmalar 5 tekerrürlü olarak 30±0,5 °C sıcaklık, %55±5 ortam nemi ve sürekli karanlık Ģartlardaki iklim kabininde yürütülmüĢtür. Free-choice testi için plastik bir kap kullanılmıĢ ve araları eĢit açılı olacak Ģekilde 17 bölmeye bölünmüĢtür.
ġekil 3.1. Deneme ortamı
3.2.2. Callosobruchus maculatus F. erginlerinin ve yumurtalarının temini
YapmıĢ olduğumuz ön çalıĢmalarda yeni çıkan erginlerin aynı gün içerisinde çiftleĢip yumurta bıraktığı gözlemlenmiĢ ve böylece tüm çalıĢmalarımızda bir günlük erginler kullanılmıĢtır. Bunun için çalıĢmaya baĢlamadan önce yetiĢtirilen stok kültürlerdeki erginler elenerek uzaklaĢtırılmıĢ ve ertesi gün tekrar elenerek bir günlük erginler elde edilmiĢtir. Erginlerden 5 erkek ve 5 diĢi böcek alınarak ve ilk olarak içinde 10 adet nohut bulunan petrilerde 24 saat süreyle çiftleĢerek yumurta bırakmalarına izin verilmiĢtir. Ertesi gün erginler uzaklaĢtırılmıĢtır. Bırakılan yumurtalar mümkün mertebe tane üzerinde homojen dağılacak bir Ģekilde ve her tane üzerinde 5’er adet olacak Ģekilde bırakılmıĢ fazla olan yumurtalar bir toplu iğne yardımıyla hafifçe oyularak embriyoları tahrip edilmiĢ ve bu suretle açılmalarına izin verilmemiĢtir. ÇalıĢmamızın ilk aĢamasını oluĢturan bu kısımda, toplam geliĢen ergin sayısı, geliĢme süresi, ergin
çıkıĢ periyodu, maksimum ergin çıkıĢı, eĢey oranları ve ağırlık kaybı değerleri hesaplanmıĢtır.
3.2.2.1.Çıkan ergin sayısının tespiti
Yukarda anlatıldığı Ģekilde her petriye 10 adet nohut ve her taneye 5 adet yumurta bırakılmıĢtır. Bu sayede baĢlangıç Ģartları eĢitlenmiĢ ve tane içinde oluĢabilecek larva rekabetinin asgari düzeye indirilmesi hedeflenmiĢtir. ÇeĢitlerde geliĢme son ergin çıkıĢı oluncaya kadar günlük olarak takip edilmiĢ ve günlük çıkan ergin sayısı kaydedilmiĢtir.
3.2.2.2. GeliĢme süresinin tespiti
GeliĢme süreleri yumurta bırakıldığı günden baĢlanarak ilk ergin çıkıĢının olduğu gün kadar olan süre olup, erginin geliĢebilmesi için gerekli olan süre gün olarak hesaplanmıĢtır.
3.2.2.3.Ergin çıkıĢ periyodunun tespiti
Ġlk ergin çıkıĢının olduğu günden baĢlanarak ergin çıkıĢının bittiği zamana kadar olan süre olarak hesaplanmıĢtır.
3.2.2.4. Maksimum ergin çıkıĢı
En fazla ergin çıkıĢının görüldüğü gün olup, ağırlıklı ergin çıkıĢı yöntemiyle hesaplanmıĢtır. Ağırlıklı ergin çıkıĢı ise, her günün sayısal değeri, o gün çıkan ergin sayısıyla çarpılarak, bulunan değer toplam ergin sayısına bölünerek bulunmuĢtur.
3.2.2.5. Ağırlık kaybının tespiti
Ergin çıkıĢları tamamlandıktan sonra kaybolan ağırlığın yüzde olarak ifadesi olup, Shaheen ve ark.(2006),’larının belirttiği Ģekilde aĢağıdaki formülle hesaplanmıĢtır.
3.2.2.6. EĢey oranlarının tespiti
Çıkan erginlerin cinsiyetleri Brown ve Downhower (1988)’in belirttiği ayırım esas alınarak tayin edilmiĢ ve toplam diĢi ve toplam erkek olarak sayılmıĢ ve diĢi/erkek olarak hesaplanmıĢtır. Burada erkek bireylerin abdomen sonları tek renk iken diĢi bireylerde Ģerit gibi iki siyah çizginin varlığı ayrıcı kriterdir.
ġekil 3.2. Callosobruchus maculatus (F.) erkek ve diĢi bireylerinin görünüĢü (Brown ve Downhower 1988)
3.2.3. Callosobruchus maculatus’un farklı çeĢitlerdeki üreme gücünün tespiti
Sulehrie ve ark.(2002)’nın yaptığı çalıĢma esas alınmıĢ ve her çeĢitten çıkan bir günlük bir diĢi stok kültürde yetiĢmiĢ ve aynı Ģartlardaki bir günlük bir erkekle petri kabına konulmuĢtur.
Burada diĢinin yumurta bırakması için her petriye ilgili çeĢitten iki adet nohut bırakılmıĢ ve diĢi ölünceye kadar her gün taneler üzerindeki yumurtalar sayılmıĢ ve taneler değiĢtirilmiĢtir.
Bu çalıĢmada da ovipozisyon süresi, toplam yumurta sayısı, post ovipozisyon süresi ve ergin ömrü değerlerine bakılmıĢtır.
3.2.3.1. Ovipozisyon süresinin tespiti
DiĢinin günlük yumurta durumu takip edilerek, kaç gün boyunca yumurta koyduğunun tespit edilmesiyle hesaplanmıĢtır.
3.2.3.2. Postovipozisyon süresinin tespiti
DiĢinin yumurta koymayı bıraktıktan ölümüne kadar geçen sürenin hesaplanmasıyla bulunmuĢtur.
3.2.3.3. Toplam yumurta sayısı
DiĢinin ömrü boyunca koyduğu yumurtaların toplam değeridir.
3.2.3.4. Ergin ömrünün tespiti
DiĢinin ölünceye kadar günlük olarak takiplerinin yapılması sonucu, öldüğü gün olarak tespit edilmiĢtir.
3.2.4. Tercih denemesi
Tercih denemesi için plastik bir kaptan dairesel bir düzenek oluĢturulmuĢ ve karton mukavvalarla eĢit aralıklı 17 bölme tesis edilmiĢtir. Her bir bölmeye ilgili çeĢitten 10 adet tane bırakılmıĢ ve düzeneğin merkezine bir günlük 10 erkek ve 10 diĢi böcek konulmuĢ ve üzeri tamamen tül ile kapatılmıĢtır. Bu sayede böceğin tercih ederse bir çeĢit ile yetinebilmesi, hem de 10 diĢi konularak da bütün çeĢitlerin dolaĢılmasının sağlanması hedeflenmiĢtir. Böcekler ölünceye kadar düzenekte serbest bırakılmıĢtır. Tercih durumu her çeĢit üzerindeki toplam yumurta sayılarına bakılarak tespit edilmiĢtir.
3.2.5. Ġstatistiki analizler
Denemelerden elde edilen sonuçların istatistiksel analizleri MINITAP programı ile yapılmıĢ ve varyans analizleri JMP istatistik paket programı kullanılarak p< 0,05 düzeyinde gerçekleĢtirilmiĢtir.
4. ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA 4.1. AraĢtırma Sonuçları
4.1.1. ÇeĢitlerin toplam çıkan ergin sayıları bakımından karĢılaĢtırılması
ÇeĢitler arasındaki en önemli farklılıklar toplam ergin sayılarında çıkmıĢ olup çizelge 4.1’de istatistiki bilgiler verilmiĢtir. Verilere göre geliĢen birey sayısı en fazla 42,40±1,57 adet (Canıtez) ve en az 31,40±1,57 adet (Cevdet Bey 98) olarak bulunmuĢtur. Cevdet Bey (31,40±1,57), IĢık 05 (33,00±1,48) ve Hisar (35,00±2,26) çeĢitleri söz konusu zararlıya karĢı daha dayanıklı çeĢitler olarak görünmektedir. En hassas olarak görülen Canıtez (42,40±1,57), Gökçe (41,20±0,80) ve Gülümser (40,20±0,37) çeĢitleri tane irilikleriyle de dikkat çekmektedir.
Çizelge 4.1.Farklı nohut çeĢitlerinde Callosobruchus maculatus’(F.) un çıkan ergin sayısı
ÇeĢitler En az En çok Ortalama
Canıtez 37 46 42,40±1,57 a Gökçe 40 44 41,20±0,80 ab Gülümser 39 41 40,20±0,37 abc Aziziye 35 43 39,60±1,54 abcd DikbaĢ 37 42 39,20±0,86 abcde Ġnci 37 43 39,00±1,14 abcde Er–99 36 40 38,20±0,66 bcdef Aksu 35 41 38,00±1,00 bcedf Azkan 33 40 37,20±1,16 cdef Küsmen 34 39 36,60±1,03 cdefg Uzunlu 32 40 36,60±1,40 cdefg YaĢa–05 33 40 36,00±1,30 defg Akçin 34 37 35,80±0,80 efg Çağatay 30 41 35,60±1,72 efg Hisar 30 41 35,00±2,26 fgh IĢık–05 28 36 33,00±1,48 gh Cevdet Bey 29 36 31,40 ±1,50 h
4.1.2. ÇeĢitlerin zararlının geliĢme süresi bakımından karĢılaĢtırılması
Çizelge 4.2.’de görüldüğü gibi geliĢme süreleri açısından çeĢitler arasında farklılık nispeten daha az çıkmıĢ olup 3’ü geliĢen ergin sayısı bakımından en dayanıklı görünen (Cevdet Bey 98, IĢık 05 ve Hisar) çeĢitler olmak üzere 10 çeĢit ( IĢık 05, Hisar, Canıtez, Cevdet Bey, Çağatay, Uzunlu, Er 99, Gökçe, Küsmen, Ġnci) arasındaki farklılık istatistiki olarak önemsiz bulunmuĢtur. En kısa geliĢme süresi ise Akçin (20,00±0,00) çeĢidinde görülmüĢtür. Her bir çeĢit için geliĢme süreleri ve günlük ergin çıkıĢ grafikleri Ģekil 4.1-17’de özetlenmiĢtir.
Çizelge 4.2. Farklı nohut çeĢitlerinde Callosobruchus maculatus (F.)’un geliĢme süreleri(gün)
ÇeĢitler En az En çok Ortalama
Akçin 20,00 21,00 20,00±0,00 c Aksu 20,00 21,00 20,20±0,20 bc Gülümser 20,00 21,00 20,40±0,25 abc Aziziye 20,00 21,00 20,40±0,25 abc YaĢa-05 20,00 21,00 20,80±0,20 ab Azkan 20,00 21,00 20,80±0,20 ab DikbaĢ 20,00 21,00 20,80±0,20 ab IĢık-05 21,00 21,00 21,00±0,00 a Hisar 21,00 21,00 21,00±0,00 a Canıtez 21,00 21,00 21,00±0,00 a Cevdet Bey 21,00 21,00 21,00±0,00 a Çağatay 21,00 21,00 21,00±0,00 a Uzunlu 21,00 21,00 21,00±0,00 a Er-99 21,00 21,00 21,00±0,00 a Gökçe 21,00 21,00 21,00±0,00 a Küsmen 21,00 21,00 21,00±0,00 a Ġnci 21,00 21,00 21,00±0,00 a
4.1.3. ÇeĢitlerin maksimum ergin çıkıĢ günü bakımından karĢılaĢtırılması
Maksimum ergin çıkıĢının olduğu gün LSD testine göre varyans analizleri yapılmıĢ ve istatistiki bilgiler çizelge 4.3.’de verilmiĢtir. GeliĢme sürelerinin en kısa olduğu çeĢitler olan Akçin ve Aksu çeĢitleri benzer Ģekilde maksimum ergin çıkıĢının en erken olduğu çeĢitler olmuĢtur (Çizelge 4.3.). benzer Ģekilde en dayanıklı görünen Hisar ve IĢık çeĢitlerinin maksimum ergin çıkıĢının olduğu gün bakımından aralarındaki fark önemsiz bulunmuĢtur. Cevdet Bey (23,64±0,08) çeĢidinde ise bir miktar daha uzun süreye sahip olduğu görülmektedir. ( ayrıca bk; Ģekil 4.10 ve 4.15). en uzun maksimum çıkıĢ süresi ise gökçe çeĢidinde ( 24,04±0,05) bulunmuĢtur.
Çizelge 4.3. Farklı nohut çeĢitlerinde Callosobruchus maculatus’(F.) un maksimum ergin çıkıĢının olduğu süre(gün)
ÇeĢitler En az En çok Ortalama
Akçin 22,02 22,78 22,48±0,13 e Aksu 22,54 23,20 22,95±0,14 de Azkan 22,89 23,24 23,09±0,06 cd DikbaĢ 22,73 23,47 23,20±0,14 bcd YaĢa-05 23,11 23,75 23,31±0,11 bcd Gülümser 23,14 23,57 23,42±0,08 bcd Küsmen 23,02 23,74 23,43±0,16 bcd Canıtez 23,00 23,66 23,44±0,13 bcd Aziziye 23,34 23,80 23,50±0,08 abcd Hisar 23,07 23,86 23,51±0,14 abcd IĢık-05 23,32 23,90 23,52±0,11 abcd Çağatay 23,32 23,86 23,54±0,10 abc Er-99 23,28 23,80 23,57±0,09 abc Ġnci 23,06 23,89 23,59±0,15 abc
Cevdet Bey 23,44 23,89 23,64±0,08 abc
Uzunlu 23,39 23,94 23,69±0,11 ab
4.1.4. ÇeĢitlerin ergin çıkıĢ süreleri bakımından karĢılaĢtırılması
Ergin çıkıĢ periyotlarının LSD testine göre varyans analizleri yapılmıĢ ve istatistiki bilgiler çizelge 4.4’de verilmiĢtir. Ergin çıkıĢ periyodu en kısa 4,00±0,55 gün (Azkan) ve en uzun 8,60±0,40 gün (Gökçe) olarak gerçekleĢmiĢtir (Ģekil:4.3.). Ergin çıkıĢ süresi bakımından Uzunlu, Canıtez 87, ,Küsmen, YaĢa 05, Çağatay, Aksu, Ġnci, Cevdet bey ve DikbaĢ çeĢitleri arasında önemli bir farklılığın olmadığı anlaĢılmaktadır.
Çizelge4.4. Farklı nohut çeĢitlerinde Callosobruchus maculatus (F.)’un ergin çıkıĢ periyodu (gün)
ÇeĢitler En az En çok Ortalama
Azkan 3,00 6,00 4,00±0,55 d Hisar 4,00 5,00 4,40±0,25 d Akçin 4,00 6,00 4,60±0,40 cd Uzunlu 4,00 6,00 5,00±,32 bcd Canıtez 4,00 6,00 5,20±0,37 bcd Küsmen 4,00 7,00 5,40±0,60 bcd YaĢa-05 4,00 7,00 5,60±0,51 bcd Çağatay 4,00 7,00 5,60±0,51 bcd Aksu 5,00 7,00 5,80±0,37 bcd Ġnci 5,00 7,00 6,00±0,37 bcd Cevdet Bey 5,00 7,00 6,00±0,45 bcd DikbaĢ 5,00 8,00 6,00±0,63 bcd Gülümser 5,00 8,00 6,20±0,58 bcd Er-99 6,00 8,00 7,00±0,31 abc IĢık-05 4,00 9,00 7,00±0,89 abc Aziziye 5,00 9,00 7,20±0,74 ab Gökçe 8,00 10,00 8,60±0,4 a
0 10 20 30 40 50 60 70 80 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün ade t küsmen
ġekil 4.1. Küsmen çeĢidinde Callosbruchus maculatus (F.)’un ergin çıkıĢı
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün ade t dikbaş
ġekil 4.2. DikbaĢ çeĢidinde Callosbruchus maculatus (F.)’un ergin çıkıĢı
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün ade t gökçe
0 10 20 30 40 50 60 70 80 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün ade t akçin
ġekil 4.4.Akçin çeĢidinde Callosbruchus maculatus (F.)’un ergin çıkıĢı
0 10 20 30 40 50 60 70 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün ade t er 99
ġekil 4.5. Er 99 çeĢidinde Callosbruchus maculatus (F.)’un ergin çıkıĢı
0 10 20 30 40 50 60 70 80 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün a d e t uzunlu
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün a d e t aziziye
ġekil 4.7. Aziziye çeĢidinde Callosbruchus maculatus (F.)’un ergin çıkıĢı
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün a d e t çağatay
ġekil 4.8. Çağatay çeĢidinde Callosbruchus maculatus (F.)’un ergin çıkıĢı
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün a d e t gülümser
0 10 20 30 40 50 60 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün a d e t cevdetbey 98
ġekil 4.10. Cevdet Bey 98 çeĢidinde Callosbruchus maculatus (F.)’un ergin çıkıĢı
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün a d e t aksu
ġekil 4.11.Aksu çeĢidinde Callosbruchus maculatus (F.)’un ergin çıkıĢı
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün a d e t canıtez 87
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün a d e t azkan
ġekil 4.13. Azkan çeĢidinde Callosbruchus maculatus (F.)’un ergin çıkıĢı
0 10 20 30 40 50 60 70 80 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün a d e t hisar
ġekil 4.14. Hisar çeĢidinde Callosbruchus maculatus (F.)’un ergin çıkıĢı
0 10 20 30 40 50 60 70 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün a d e t ışık 05
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün a d e t yaşa 05
ġekil 4.16. YaĢa 05 çeĢidinde Callosbruchus maculatus (F.)’un ergin çıkıĢı
0 10 20 30 40 50 60 70 80 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 gün a d e t inci
4.1.5. ÇeĢitlerin ağırlık kayıpları bakımından karĢılaĢtırılması
Ağırlık kayıpları ile ilgili verilerin LSD testine göre varyans analizleri yapılmıĢ ve istatistiki bilgiler çizelge 4.5’de verilmiĢtir. Çizelgeye göre 11 çeĢit ( YaĢa-05, Gökçe, Aziziye, IĢık-05, Gülümser, Er-99, Canıtez-87, Akçin, Uzunlu, Azkan ve küsmen) arasındaki fark istatistikî olarak önemsiz bulunmuĢtur. Ayrıca en az erginin geliĢtiği Cevdet Bey 98 çeĢidi en az ağırlık kaybına uğrayan çeĢit olmuĢtur. Yine benzer Ģekilde Hisar 9,03± 0,18 lik bir değerle en az ağırlık kaybına uğrayan ikinci grupta yer almıĢtır.
Çizelge 4.5. Farklı nohut çeĢitlerinde beslenen Callosobruchus maculatus (F.)’un oluĢturduğu yüzde ağırlık kaybı
ÇeĢitler En az En çok Ortalama
Ġnci 13,09 15,45 13,98±0,40 a Aksu 10,93 18,90 13,07±1,50 ab YaĢa-05 11,37 12,92 12,24±0,28 abc Gökçe 11,65 13,75 12,18±0,39 abc Aziziye 10,23 13,15 11,70±0,62 abc IĢık-05 7,52 18,71 11,53±1,90 abc Gülümser 7,60 12,61 11,07±0,89 abc Er-99 2,71 16,41 10,71±2,22 abc Canıtez 7,86 12,49 10,66±0,79 abc Akçin 9,40 11,42 10,62±0,43 abc Uzunlu 9,06 11,46 10,46±0,47 abc Azkan 9,09 11,70 9,95±0,46 abc Küsmen 8,92 11,21 9,91±0,41 abc DikbaĢ 8,70 10,78 9,26±0,39 bc Hisar 8,47 9,40 9,03±0,18 bc Çağatay 7,07 9,36 8,45±0,38 bc Cevdet Bey 7,41 8,61 7,92±,27 c
4.1.6. ÇeĢitlerin toplam yumurta sayıları bakımından karĢılaĢtırılması
En fazla yumurta bırakılan çeĢitler DikbaĢ ( 76,00±8,61), Ġnci (67,20±2,97) ve Aziziye (66,40±3,57) çeĢitleri olarak bulunmuĢtur. En az yumurta bırakılan çeĢitler ise IĢık 05 (54,80±3,48), Küsmen (55,20±1,36) çeĢitleri olduğu gözlemlenmiĢtir. Daha iri çeĢitlerde nispeten daha fazla yumurta bırakıldığı görülmektedir. Ancak yine de no-choice durumlarda bırakılan yumurta sayısının arasındaki farkın önemsiz olduğu anlaĢılmaktadır.
Çizelge 4.6. Farklı nohut çeĢitlerinde beslenen Callosobruchus maculatus (F.)’un bıraktığı toplam yumurta sayıları
ÇeĢitler En az En çok Ortalama
dikbaĢ 61,00 107,00 76,00±8,61 a Ġnci 56,00 73,00 67,20±2,97 a Aziziye 59,00 77,00 66,40±3,57 a Er-99 46,00 86,00 65,80±6,51 a Gülümser 55,00 76,00 65,80±4,49 a Uzunulu 53,00 70,00 62,80±2,96 a Çağatay 53,00 74,00 62,80±3,62 a Aksu 49,00 75,00 62,80±5,40 a Hisar 57,00 65,00 62,40±1,47 a Akçin 49,00 77,00 60,60±5,18 a Canıtez 52,00 68,00 60,20±2,62 a YaĢa 05 40,00 69,00 60,20±5,15 a Cevdetbey 98 50,00 74,00 59,80±4,78 a Azkan 40,00 68,00 59,00±4,94 a Gökçe 44,00 62,00 55,40±3,22 a Küsmen 52,00 60,00 55,20±1,36 a IĢık 05 48,00 68,00 54,80±3,48 a
4.1.7. ÇeĢitlerin ovipozisyon süreleri bakımından karĢılaĢtırılması
Zararlının farklı çeĢitler üzerindeki oviposizyon süreleri ile ilgili verilerin LSD testine göre varyans analizleri yapılmıĢ ve istatistiki bilgiler çizelge 4.7.’de verilmiĢtir. En kısa ovipozisyon süresi Küsmen ( 3,00± 0,00) ve en uzun oviposizyon süresi Er 99 ( 4,20±0,20) çeĢitlerinde gerçekleĢmiĢtir. ÇeĢitler arasındaki farklılığın istatistiki olarak önemli düzeyde olmadığı gözlemlenmiĢtir.
Çizelge 4.7. Farklı nohut çeĢitlerinde beslenen Callosobruchus maculatus (F.)’un ovipozisyon süreleri(gün)
ÇeĢitler En az En çok Ortalama
Küsmen 3,00 3,00 3,00±0,00 a Azkan 2,00 4,00 3,20±0,37 a Uzunlu 3,00 4,00 3,40±0,24 a Akçin 3,00 4,00 3,40±0,24 a YaĢa05 3,00 4,00 3,60±0,24 a Canıtez 3,00 4,00 3,60±0,24 a Aksu 3,00 4,00 3,60±0,24 a Ġnci 3,00 4,00 3,80±0,20 a Cevdet bey 98 3,00 4,00 3,80±0,20 a Gökçe 3,00 5,00 3,80±0,37 a DikbaĢ 2,00 5,00 3,80±0,58 a IĢık 05 3,00 4,00 3,80±0,20 a Çağatay 3,00 5,00 4,00±0,31 a Aziziye 4,00 4,00 4,00±0,00 a Hisar 4,00 5,00 4,20±0,20 a Gülümser 4,00 5,00 4,20±0,20 a Er 99 4,00 5,00 4,20±0,20 a
4.1.8.ÇeĢitlerin postovipozisyon süreleri bakımından karĢılaĢtırılması
Zararlının farklı çeĢitler üzerindeki postovipozisyon süreleri ile ilgili verilerin LSD testine göre varyans analizleri yapılmıĢ ve çizelge 4.8’de verilmiĢtir. Verilere göre en uzun postoviposizyon süreleri 1,80±0,20 gün ile Küsmen, Akçin ve Azkan çeĢitlerinde gerçekleĢmiĢtir. En kısa postovipozisyon süresi ise 1,00±0,32 gün ile Er 99 ve Gülümser çeĢitleri olmuĢtur. Ancak çeĢitler arsındaki mevcut farklılık istatistiki olarak önemsiz bulunmuĢtur.
Çizelge 4.8. farklı nohut çeĢitlerinde Callosobruchus maculatus (F.)’un postovipozisyon süreleri (gün)
ÇeĢitler En az En çok Ortalama
Küsmen 1,00 2,00 1,80±0,20 a Akçin 1,00 2,00 1,80±0,20 a Azkan 1,00 2,00 1,80±0,20 a DikbaĢ 0,00 3,00 1,80±0,58 a Çağatay 1,00 2,00 1,60±0,24 a Canıtez 1,00 3,00 1,60±0,40 a Gökçe 0,00 3,00 1,40±0,51 a Aziziye 0,00 2,00 1,40±0,40 a Cevdet bey 98 1,00 2,00 1,40±0,24 a Uzunlu 1,00 2,00 1,20±0,20 a Aksu 1,00 2,00 1,20±0,20 a Hisar 1,00 2,00 1,20±0,20 a IĢık 05 1,00 2,00 1,20±0,20 a YaĢa 05 1,00 2,00 1,20±0,20 a Ġnci 1,00 2,00 1,20±0,20 a Er 99 0,00 2,00 1,00±0,32 a Gülümser 0,00 2,00 1,00±0,32 a
4.1.9.ÇeĢitlerin eĢey oranları bakımından karĢılaĢtırılması
ÇeĢitler üzerinde geliĢen ergin bireyler cinsiyetlerine göre ayrılmıĢ ve diĢi/ erkek olacak Ģekilde eĢey oranları hesaplanmıĢtır. Verilerin LSD testine göre varyans analizleri yapılmıĢ ve çizelge 4.9’da verilmiĢtir. En yüksek eĢey oranı Aksu (3,09±1,61), Gülümser (1,80±0,18) ve DikbaĢ (1,78± 0,23) çeĢitlerinde görülmüĢtür. En düĢük eĢey oranları ise Cevdet Bey (1,10±0,17), Aziziye (1,19±0,08) ve Hisar (1,25±0,15) çeĢitlerinde gerçekleĢmiĢtir. ÇeĢitler arasında istatistiki olarak önemli bir farklılığın olmadığı gözlemlenmiĢtir.
Çizelge 4.9. Farklı nohut çeĢitlerinde beslenen Callosobruchus maculatus (F.)’un eĢey oranları
ÇeĢitler En az En çok Ortalama
Aksu 1,37 9,52 3,09±1,61 a Gülümser 1,27 2,15 1,80±0,18 a DikbaĢ 1,21 2,63 1,78±0,23 a YaĢa 05 1,20 2,07 1,66±0,14 a Er 99 0,90 2,16 1,52±0,21 a Çağatay 1,11 2,72 1,52±0,30 a Akçin 1,05 1,83 1,49±0,13 a inci 0,86 2,36 1,48±0,25 a Küsmen 0,85 1,83 1,46±0,19 a Azkan 0,65 1,85 1,39±0,22 a IĢık 05 1,00 2,00 1,38±0,18 a Canıtez 0,87 1,80 1,35±0,17 a Uzunlu 1,22 1,50 1,32±0,05 a Gökçe 1,10 1,56 1,28±0,08 a Hisar 0,84 1,72 1,25±0,15 a Aziziye 0,95 1,38 1,19±0,08 a Cevdet bey 98 0,52 1,41 1,10±0,17 a
4.1.10. ÇeĢitlerin ergin ömürleri bakımından karĢılaĢtırılması
Ergin ömürleri ilgili verilerin LSD testi ile varyans analizleri yapılmıĢ istatistiki bilgiler çizelge 4.10’da verilmiĢtir. En kısa ergin ömrü 6,20±1,30 gün ile Küsmen çeĢidinde, en uzun ergin ömrü ise 6,60±0,89 gün ile Ġnci çeĢidinde bulunmuĢtur. Ancak çeĢitler arasındaki fark istatistiki bakımdan önemsiz bulunmuĢtur.
Çizelge 4.10. Farklı nohut çeĢitlerinde Callosobruchus maculatus (F.)’un ergin ömrü(gün)
ÇeĢitler En az En çok Ortalama
Küsmen 4 7 6,20± 1,30 a DikbaĢ 6 8 6,80± 0,83 a Gökçe 5 9 6,80± 1,78 a Akçin 7 9 7,60± 0,89 a Er 99 6 9 7,20± 1,30 a Uzunlu 5 9 6,60± 1,51 a Aziziye 6 8 6,80± 0,83 a Çağatay 6 8 6,80± 0,83 a Gülümser 6 9 7,00± 1,22 a Cevdet bey 98 6 8 6,80± 0,83 a Aksu 6 7 6,60± 0,54 a Canıtez 6 9 7,20± 1,30 a Azkan 6 7 6,80± 0,44 a Hisar 7 8 7,60± 0,67 a IĢık 05 6 7 6,80± 0,44 a YaĢa 05 6 9 7,20± 1,09 a Ġnci 6 8 6,60± 0,89 a
4.1.11.ÇeĢitlerin yumurta tercih durumlarının karĢılaĢtırılması
Free-choice çalıĢması sonucunda çeĢitler arasında oldukça önemli farklılıklar çıkmıĢ olup, istatistiki bilgiler çizelge 4.11 de verilmiĢtir. Veriler göre en çok tercih edilen çeĢitler Canıtez (67,00±14,10), DikbaĢ (63,20±6,30) ve Gökçe (60,60±6,48) olmuĢtur. En az tercih edilen çeĢitler ise Hisar (21,20±2,87), Aziziye (29,20±10,09), Cevdet Bey 98 (30,60±2,12) ve ıĢık 05 (31,60±3,08) olarak gerçekleĢmiĢtir. Free- choice testinin sonuçları diğer çalıĢmaların sonuçlarıyla büyük ölçüde paralellik göstermiĢtir. Örneğin diğer parametrelerde (geliĢen ergin sayısı, ağırlık kaybı vb.) en dayanıklı olarak görünen IĢık 05 ve Cevdet Bey 98 çeĢitleri arasındaki tercih farklılığının önemli düzeyde olmadığı ve Hisar çeĢidiyle beraber en az tercih edilen çeĢitler olduğu görülmektedir. Benzer Ģekilde en fazla ergin geliĢiminin görüldüğü çeĢitler olan Canıtez, DikbaĢ ve Gökçe çeĢitleri de en fazla tercih edilen çeĢitler olmuĢlardır. Ayrıca iri tanelerin daha fazla tercih edildiği gözlemlenmiĢtir.
Çizelge 4.11. Callosobruchus maculatus (F.)’un farklı nohut çeĢitlerdeki tercih durumu (adet yumurta)
ÇeĢitler En az En çok Ortalama
Canıtez 53 90 67,00±14,10 a DikbaĢ 58 74 63,20± 6,30 ab Gökçe 50 67 60,60± 6,48 abc YaĢa 05 53 61 56,80± 3,04 abc Uzunlu 50 61 54,00 ± 4,84 bcd Azkan 46 59 51,60 ± 5,04 cd Ġnci 43 60 50,00 ± 6,96 cde Er 99 41 48 45,20 ± 3,12 def Akçin 35 51 43,20 ± 7,36 defg Küsmen 35 48 40,60 ± 5,14 efgh Gülümser 30 43 35,20 ± 4,97 fghı Çağatay 25 37 32,40 ± 4,69 ghı Aksu 25 44 32,00 ± 7,51 hıj IĢık 05 28 35 31,60 ± 3,08 hıj Cevdet bey 98 28 33 30,60 ± 2,12 hıj Aziziye 19 41 29,20 ± 10,09 ıj Hisar 19 25 21,20 ±2,87 j
0 10 20 30 40 50 60 70 80 Hi sa r Az iz iy e Ce vd et b ey 9 8 Iş ık 05 Aks u Ça ğa ta y G ü lü m se r K ü sm en Akç in Er 9 9 İn ci Az ka n Uz u n lu Ya şa 0 5 G ö kç e Di kb aş Ca n ıtez free- choice no-choice
4.2. TartıĢma
Endophagus böceklerin konukçuyu tanıma ve ayırt etme yeteneklerinin çok iyi olduğu bilinmektedir (Yang ve ark., 2006). Senegal’de 80 varyete üzerinde yapılan bir çalıĢmada çıkan ergin sayısında önemli farklılıklar bulunmuĢtur (Seck, 1992). Yine Dick ve Creadland (1986) yaptıkları benzer bir çalıĢmada geliĢen ergin sayısı bakımından oldukça önemli farklılık olduğunu bildirmektedirler. ÇalıĢmamızda da 17 çeĢit arasında ergin sayısı bakımından önemli farklılık olduğu gözlemlenmiĢtir. En az ergin çıkıĢı Cevdet Bey (31,40± 1,50), IĢık 05 (33,00±1,48) ve Hisar (35,00±2,26) çeĢitlerinde gerçekleĢirken en fazla ergin çıkıĢı Canıtez (42,40±1,57), Gökçe (41,20±0,80) ve Gülümser (40,20±0,37) çeĢitlerinde görülmüĢtür. Benzer bir çalıĢmada dayanıklı bir börülce çeĢidi olan VC6089A üzerinde yaptıkları çalıĢmada zararlı yumurtalarının ancak %4’ünün ergin olabildiğini ve aynı değerin hassas çeĢitlerde ise %85 olduğunu belirlemiĢlerdir. ÇalıĢmamızda da her çeĢit üzerinde bırakılan 50 yumurtadan en az ergin çıkan Cevdet Bey de 31,40 adet (% 62,80), en fazla ergin çıkıĢı Canıtez 42,40 (%84,80) olarak bulunmuĢtur.
Dayanıklılık çalıĢmalarında bir çeĢit ne kadar dayanıklı ise o ölçüde az bireyin geliĢmesi, geliĢme süresinin daha uzun olması, maksimum ergin çıkıĢının daha ileri bir zamanda gerçekleĢmesi, ergin çıkıĢ periyodunun daha geniĢ bir aralığa yayılması ve ağırlık kaybının daha az olması beklenmektedir.
Bu açıdan bakıldığında çalıĢmamızda en az ergin geliĢen üç çeĢit Cevdet Bey 98, IĢık 05 ve Hisar çeĢitlerinden Cevdet Bey 98’in aynı zamanda en az ağırlık kaybına uğrayan çeĢit olduğu ve geliĢme süresi bakımından da yine en uzun geliĢme süresine sahip çeĢitlerden olduğu görülmektedir. Hisar çeĢidinde ise ağırlık kaybı ve dayanıklılık bakımından ikinci sıradaki Çağatay’la arasındaki fark önemsiz çıkmıĢ ve geliĢme süresi de Cevdet Bey’le aynı olmuĢtur. Benzer Ģekilde ıĢık 05 ve Cevdet Bey’le aynı geliĢme süresine sahipken ağırlık kaybı bakımından en az ağırlık kaybına uğrayan çeĢitlerden Küsmen’le farkının önemsiz olduğu görülmektedir. Maksimum ergin çıkıĢının olduğu gün bakımından karĢılaĢtırıldığında Cevdet Bey’in dayanıklılık bakımından üçüncü olduğu, IĢık 05 ve Hisar çeĢitlerinin arasındaki farkının önemsiz olduğu, ancak her iki çeĢitte Cevdet Bey’e göre biraz daha kısa olduğu anlaĢılmaktadır.
Dayanıklılık açısından bakıldığında en fazla ergin çıkan Canıtez’in en fazla ağırlık kaybına uğrayan üçüncü çeĢit olan YaĢa 05 ile farkının önemsiz olduğu ergin çıkıĢ periyodu bakımından baĢlardaki Uzunlu ve maksimum ergin çıkıĢının olduğu gün
için bakıldığında dördüncü sıradaki DikbaĢ’la önemsiz düzeyde farklı olduğu görülmektedir.
Maksimum çıkıĢ olduğu gününün erken oluĢu ve geliĢme süresinin kısalığıyla dikkati çeken Akçin çeĢidinin anlaĢılır Ģekilde ergin çıkıĢ periyodu bakımından baĢtan üçüncü olması ağırlık kaybı bakımından da baĢtan dördüncü sırada olması, hassasiyetine iĢaret etmektedir. Öte yandan geliĢen ergin sayısı bakımından sonlarda olması bir çeliĢki gibi görünmektedir. Ancak sözü edilen çeĢidin diğerlerine nazaran tane iriliği bakımından ufak yapılı bir çeĢit olması sebebiyle geliĢme sırasındaki larva rekabetinin yüksek olmasına ve rekabeti kaybeden larvaların geliĢememesine bağlanabilir.
Tohum böceklerinin konukçu üzerindeki mevcut yumurta miktarını tanıyarak farklı düzeylerde yumurta koyduğu (Wilson 1988, Messina ve ark.,1992) ve C.
maculatus’un endophagus ve kozmopolit bir tür olarak, konukçunun türüne, miktarına,
yüzeysel olarak büyüklüğüne ve üzerindeki yumurta sayısına bakarak yumurta koyma davranıĢını hızlı bir Ģekilde ayarlama yeteneğinde olduğu gözlemlenmiĢtir (Messina ve Renwick 1985, Mitchell,1975). Zararlının yumurta koyma davranıĢında konukçu büyüklüğünü ayırt ederek daha iri taneleri tercih ettiği anlaĢılmaktadır. Nitekim Yang ve Fushing (2008),yumurta sayısı üzerinde öncelikle konukçu büyüklüğünün daha sonra önceden bırakılmıĢ yumurta sayısının etkili olduğunu belirtmektedirler. Credland ve ark (1986), daha ağır tanelerde beslenen erginlerin daha çok yumurta bırakacağını iddia etmektedirler ancak Sulehrie ve ark.(2003), 5 farklı çeĢitle yaptıkları çalıĢmada free-choice durumlarda pürüzsüz ve yüzey alanı fazla olan çeĢitlerin daha fazla tercih edildiğini fakat no-choice durumlarda yumurta sayıları arasında fark olmadığı gözlemlemiĢlerdir. Yine Shazali (1990) no-choice durumlarda fark olmadığını belirtmektedir.
ÇalıĢmamızda da benzer durum görülmüĢ ve no-choice durumlarda bırakılan yumurta sayıları arasındaki fark istatistikî olarak önemli bulunmamıĢtır. Ancak önceki çalıĢmalarda da görüldüğü gibi free-choice durumlarda çeĢitler arasında önemli farklılıkların olduğu gözlemlenmiĢtir. Ayrıca free-choice çalıĢmamızın sonuçları geliĢen ergin sayısı baĢta olmak üzere diğer parametrelerin sonuçlarıyla büyük ölçüde paralel bulunmuĢtur. ÇeĢitli parametrelerce ( geliĢen ergin sayısı, ağırlık kaybı vb.) en dayanıklı görünen Cevdet Bey, IĢık 05 ve Hisar çeĢitleri en az tercih edilen çeĢitler olmuĢlardır. En hassas görünen Canıtez, DikbaĢ ve Gökçe çeĢitlerinin de en çok tercih
edilen çeĢitler olduğu gözlemlenmiĢtir. Yumurta bırakmak için daha fazla tercih edilen çeĢitlerin aynı zamanda nispeten daha iri çeĢitler olduğu anlaĢılmıĢtır. Ancak tüm bu çeĢitler arasında no-choice durumlardaki yumurta sayısında istatistiki olarak önemli düzeyde bir farklılık olmadığı görülmektedir. Free-choice çalıĢmasının en dikkat çeken bir diğer sonucu da en az tercih edilen Hisar çeĢidinin tane renginin diğer çeĢitlere nazaran koyu ve kızılımsı kahverengi bir renkte olmasıdır. Bu durum söz konusu çeĢidin en az tercih edilmesinde bir faktör olarak değerlendirilebilir. Nitekim Chavan ve ark.(1997) da tane renginin yumurta bırakmayı etkilediğini söylemektedirler.
ÇeĢitler arasında ovipozisyon ve postoviposizyon süreleri, ergin ömürleri ve eĢey oranları arasındaki gözlemlenen farklılıklar ise istatistiki olarak önemsiz bulunmuĢtur.
5.SONUÇ VE ÖNERĠLER
Nohut yüksek besleyicilik özelliği sayesinde insan beslenmesinde vazgeçilmez gıdalar arasındadır. Fakat özellikle depolama aĢamasında zararlı etmenler tarafından nitelik ve nicelik olarak kayba uğratılmaktadır. Sözü edilen bu zararları önlemek için çeĢitli yollarla mücadele edilmektedir. Özellikle boĢ depo ilaçlaması eskiden beri en sık kullanılan metot olmuĢtur. Ancak insektisitlerin neden olduğu sosyo-ekonomik olumsuzluklar ve kamuoyunda geliĢen bilinçlenme sebebiyle kimyasal olmayan kontrol yöntemleri üzerinde daha fazla durulmaya baĢlanmıĢtır. Bu bağlamda zararlılara dayanıklı çeĢitlerin üretimde kullanılması en pratik yol olarak gözükmektedir. Nitekim farklı ülkelerden araĢtırmacılar Callosobruchus maculatus’a dayanıklılık bakımından nohut çeĢitleri arasında önemli farklılıklar olduğunu bildirmektedirler.
Türkiye’de sertifikalı 17 farklı nohut çeĢidi üzerindeki çalıĢmamızda da, çeĢitler arasında zararlıya dayanıklılık bakımından önemli farklılıkların olduğu gözlemlenmiĢtir. Özellikle Cevdet Bey 98, Hisar ve IĢık 05 çeĢitleri en az ergin çıkıĢının olması, en az ağırlık kaybına uğramaları ve en önemlisi yumurta bırakmak için en az tercih edilmeleriyle diğer çeĢitlere nazaran dayanıklı görünmektedir. Söz konusu çeĢitlerin üretimlerinin – özellikle zararlının yoğun olduğu yerlerde- teĢvik edilmesi oluĢan depolama kayıplarını azaltacak ve bu suretle ülke ekonomisine katkı sağlanacaktır.
6.LĠTERATÜR
Alebeek, F.A.N . 1996. Natural suppression of bruchid pests in stored cowpea (Vigna
unguiculata (L.) in west africa. International Journal of Pest Management 42:
55-60.
Aldona Alfonso, H.M. 1983. Effect of temperature on the development and mortality of the immature stages of Callosobruchus maculatus F. (Coleoptera: Bruchidae) in chick peas. Revista Colombiana de Entomologia, 9 (14). 27-30.
Amevoin, K., Glitho, I.A., Monge, J.P., Huignard, J.2005. Why Callosobruchus
rhodesianus causes limited damage during storage of cowpea seeds in a tropical
humid zone in Togo.Entomologia Experimentalis et Applicata 116: 175-182,2005. Anonim, 2008. DĠE 2008 yılı tarımsal üretim verileri
Baier, H., Webster, B.D. 1992. Control of Acanthoscelides obtectus Say (Coleoptera: Bruchidae) in Phaseolus vulgaris L. seed stored on small farms: II. Germination and cooking time. J. Stored Prod. 25:1-8.
Boeke, S.J., Loon, J.A., Huis, A., Dicke, M. 2002. Host preference of Callosobruchus
maculatus : a comparison of life history characteristics for three strains of beetles
on two varieties of cowpea. Journal of Entomology 1439:390-396.
Booker, R.H. 1967. Observations on three bruchids associated with cowpea in northern Nigeria. Journal of Stored Product Research 3:1-15
Brown, L., And Downhower, J.F. 1988. Analyses in behavioral ecology: A manual for lab. And field. Sinaver Associates Publishers, Sunderland, MA.
Brower, J.H., Vail, P.V., Flinn, P.W. 1996. Biological control. In: B. Subramanyam, D.W. Hagstrum(eds), Integrated Management of Insect in Stored Products. Marcel Dekker, Inc., New York, pp. 223-286.
Caswell,G.H. 1981. Damage to stored cowpea in the northern part of Nigeria. Samaru Journal of Agricultural Research 11:11-19.
Credland, P.F., Dick, K.M., Wright, A.W. 1986. Relationship between larval density, adult size and egg production in the cowpea seed beetle, Callosobruchus
maculatus. Ecological Entomology 11:41-50.
Credland,P.F. 1987. Effects of host change on the fecundity and development of an unusual strain of Callosobruchus maculatus (F.)(Coleoptera: Bruchidae). J. Stored Prod. Res. 23: 91-98.
Credland, P.F., Wright, A.W. 1990. Oviposition deterrents of Callosobruchus
maculatus( Coleoptera: Bruchidae). Physiological Entomology 15:285-298.
Chavan, P.D., Sıngh, Y., Sıngh, S.P. 1997. Ovipositional preference of Callosobruchus
chinensis for cowpea lines. Indian J. Entomol. 59: 295-303.
Elhag, E.A., 2000. Deterrent effects of some botonical products on oviposition of the cowpea bruchid Callosobruchus maculatus (F.) (Coleoptera: Bruchidae). International Journal Pest Management 46: 109-113.
El Sawaf, S.T. 1956. Some factors affecting the longevity, oviposition and rate of development in cowpea weevil. Callosobruchus maculatus F. (Col: Bruchidae) Bull. Sec. Ent. Egyptc. 40:29-95.
Giga, D.P., Canhao, J.1997. Interspecies interference of oviposition behaviour in the cowpea weevils Callosobruchus rhodesianus and Callosobruchus maculatus(F.). Insect Science and its Application 17: 251-255.
Hoba, B.N., Osuji, F.N.C. 1986. Light and oviposition in Callosobruchus maculatus. Nigerian Journal of Entomology 7:14-17.
Howe, R.W., Currie, J.E. 1964. Some laboratory observations on the bates of development, mortality and oviposition of several species of Bruchidae breeding in stored pulses. Bull. Ent.Res. 55(3): 437-477.
Javaid, I., Poswal, M.A.T. 1995. Evaluation of certain spices for the control of
Callosobruchus maculatus (Coleoptera: Bruchidae) in cowpea seeds. African
Entomol. :87-89.
Keyder, S., Baycıoğlu, E., Mene, C. 1973. Marmara bölgesinde börülce tohumböceği
Callosobruchus maculatus F.(Col:Bruchidae)’nin yayılıĢı, biyolojisi ve
mücadelesi: Tarım Bakanlığı Zirai Mücadele ve Zirai Karantina genel Müdürlüğü AraĢtırma ġubesi Zir. Müc. AraĢt. Yıllı. 7: 58-59.
Khattak, A.S. 1991. Effect of continuous light and complete darkness on longevity and reproductive potential of Callosobruchus maculatus (F.). Pakistan Journal of Zoology 23: 367-368.
Lenga, A., Glitho, I., Huignard J. 1993. Intreractions between photoperiod, relative humidity and host plant cues on the reproductive diapause termination of Bruchidius atrolineatus. Invertebrate Reproduction and Development 24: 87-96. Lodos, N. 1974. Türkiye Entomolojisi . E.Ü. Ziraat Fakültesi, Bornova, Ġzmir 1998.
Messina F.J., Renwick J.A. 1985 Ability of ovipositing seed beetles to discriminate between seeds with differing egg loads. Ecological Entomology 10: 225-230. Messina F.J., Kemp J.L., Dickinson J.A. 1992. Plasticity in the eggspacing behaviour
of the seed beetle: effects of host deprivation and seed patchiness( Coleoptera: Bruchidae). Journal of Insect Behaviour 5:609-621.
Mitchell R. 1975. The evolution of oviposition tactics in the bean weevil
Callosobruchus maculatus (F.). Ecology 56: 696-702.
Mitchell R. 1990. Behevioral ecology of Callosobruchus maculatus. Bruchids and Legumes: Economics, Ecology and Coevolution(ed. by K. Fujii, M.R. Gatehouse, CD Johnson, R. Mitchell, T. Yoshida), pp.317-330. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, The Netherlands.
Nwanze, K.F., Horber, E. 1975. Laboratory techniques for screening cowpeas for resistance to Callosobruchus maculatus F. Environ. Entomol. 4: 415-419
Özar, A.Ġ., Genç, H. 1993. Ege bölgesinde tarla döneminde börülce tohum böceği (Callosobruchus maculatus F.)(Coleoptera, bruchidae)’nin kimyasal savaĢım yöntemi üzerine araĢtırmalar. Türk Entomol. Derg. 1993, 17(2).95-98.
Seck, D. 1992. Resistance to Callosobruchus maculatus F.(Col., Bruchidae) in some cowpea varieties from Senegal. J. Stored Prod. 29: 49-52.
Schoeller, M. 1998. Integration of biological and non- biological methods to control arthropods infesting stored products. In: C. Adler, M. Schoeller (eds.), Integrated Protection of Stored Products. IOBC WPRS Bulletin 21: 13-25.
Shazali, M. E.H. 1990. Faba bean ( Vicia Faba L.) seed coat colour, tanin content and susceptibility to bruchids. Insect Sci. Appl. 11: 855-859.
Shaheen, F.A., Khaliq,A., Alsam, M. 2006. Resistance of chickpea ( Cicer arietinum L.) cultivars aganist pulse beetle. Pak. J. Bot., 38(4):1237-1244.
Stolk, C., Stein, A., Slumpa, S.B., Tiase, S.K., Huis, A. 2001.Exploring the foraging environment of a natural enemy of Callosobruchus maculatus : Spatial egg distribution in stored cowpea. Entomologia Experimentalis et Applicata 101: 167-181.
Sulehrie, M.A.Q., Golob, P., Tran, B.D.M., Farrell,G. 2003. The effect of attributes of
Vigna spp. on the bionomics of Callosobruchus maculatus. Entomologia
Tamer, A. 1996. Acanthoscelides obtectus(Say) ve Callosobruchus maculatus F.’un geliĢme süresi üzerine sıcaklığın ve besinin etkilerinin araĢtırılması. Türkiye 3. Entomoloji Kongresi 24-28 Eylül 1996, Ankara
Yang R.L. 2004. Egg laying decisions by the bean weevil Callosobruchus maculatus. Ecological Entomology 13:107-118.
Yang R.L., Fushing H., Horng S.B. 2006. Effect of search experience in a resource-hetorogeneous environment on the oviposition decisions of the seed beetle,
Callosobruchus maculatus (F.). Ecological Entomology 31:285-293.
Yang, R.L., Fushing H. 2008. Quantifying the effect of host discrimination on egg-laying decision of the cowpea seed beetle, Callosobruchus maculatus. Entomologia Experimentalis et Applicata 129: 325-331, 2008
Youdeowei, A. 1989. Major arthropod pest of food and industrial crops in Africa and their economic importance. In: J.S. Yaninek, H.R. Herren (eds.), Biological Control : a sustainable solution to crop pest problems in Africa, IITA, Abidjan, pp. 31-50.
Wilson K. 1988. Egg laying decisions by the bean weevil Callosobruchus maculatus. Ecological Entomology 13: 107-118.
Zannou, E.T., Glitho,J.A., Huignard, J., Monge, J.P. 2003. Life history of flight morph females of Callosobruchus maculatus F. Evidence of a reproductive diapause. Journal of Insect Phsiology 49:575-582.
