Prof. Dr. Taşar Altan.
III. KOYUNLARDA BAKIR YETMEZLİGI VE ANEMİE*
Çetinkaya Şendil**
III. Copper deficiency and anaemia in sheep
Suznmary: In the control sheep that we obtained a 63.63 % incidence of enzootic ataxia as an average in their lambs, the erythrocyte and leucocyte counts, the hemoglobin contents and the hematocrit values were found to be within the normal ranges both in the middle and advanced periods of gestation.
Özet: Kuzularında enzootik ataxie olaylarının ortalama % 63.63 şekillendiğini tesbit ettiğimiz kontrol koyunlarında, gerek gebelik ortasında ve gerekse gebeliğin ileri dönemle-rinde erythrocyte,leucocyte sayıları, hemoglobin miktarları ve ertyhrocyte volümleri normal sınırlar içinde bulunmuştur.
Giriş
Bakır, doğa'da çok yaygındır. Suda, toprakta, bitki ve hayvan hücrelerinde bulunur. Hayati önemi olan fonksiyonların sürdürülme-sinde rol oynar. Haematopoiesis için gereklidir, katalizatör rolü vardır ve çeşitli enzimlerin yapısına girer I 3.
Bakır, daha önceleri sanıldığı gibi demirin absorbsiyonu, hareketi ve kemik iliğine iletilmesi konusunda direkt olarak rol oynamaz. Ba-kırın belli bir miktarı, demirin hemoglobin yapımında kullanılması için gereklidir; fakat hemoglobinin yapısına girmez ı 1,13.
Koyunlarda, bakır yetmezliğinde macrocytic hyperchromic tipte anemi görülmektedir2. Bakır yetmeliğinde görülen anemi, hea-topoiesis'in aksamasından ileri gelmektedir 4.
* Bu araştırma, "Samsun ve çevresinde kuzularda görülen Enzootik Ataxie hastalığı
üzerinde profilaktik tedavi denemeleri" isimli habiltasyon tezinin bir bölümünde özetlen-miştir.
Beck'el göre bakır yetmezliği tesbit edilen koyun ve sığırlarda, kandaki düşük bakır seviyesi ile aneminin meydana gelmesi arasında bir korelasyon yoktur; fakat kandaki bakır miktarı o. ı - 0.2 mg. / litrede'a düşerse genellikle anemi görülür.
Anemi, primer bakır yetmezliğinde çoğunlukla görülmesine ra ğ-men, sekonder bakır yetmezliğinde pek görülmez 3 ve kandaki bakır seviyesi uzun süre 0.2 - 0.3 mg. /litrede'da kalmasına rağmen anemi görülmemiştir I .
Innes ve Shearer 7, bakır yetmezliği gösteren koy unlarda anemi
görmemişlerdir.
Howell 6 ise, deneysel olarak bakırdan yoksun gıdalarla beslenen koyunlarda, kontrol hayvanlarına kıyasla aneminin meydana geldiğini ve bu durumun bakır verilmek suretiyle düzeltildiğini bildirmiştir. Green5de, kuzularında enzootik ataxie gördüğü koyunlarda anemi tesbit etmemiştir.
Bennets ve Chapman2, normal koyunlarda Hb. miktarlarmın ı 1.5 gr / I oo ml. ve erythrocyte sayısının da I I milyon olduğunu tesbit etmişlerdir. Batı Avustralya'da normal koyunlardaki hemoglobin miktarı 9.3 - 17.4 gr. / I oo ml. arasında bulunmuştur'.
Karagözoğlu 9, hasta kuzu doğuran 5 koyunda, Jensen ve arkada
ş-ları8 da, enzootik ataxie olaylarının görüldüğü sürülerdeki koyunlarda hemoglobin miktarlarının normal sınırlar içinde kaldığını bildirmiş -lerdir.
Bennets ve Chapman2, bakır yetmezliği tesbit edilen koyunlarda leucocyte sayısını 4.800-ı ı .25o arasında, ortalama 7.400 olarak sap-tamışlardır.
Enzootik ataxie'li kuzu doğuran 20 koyunda formül leucocyter'in normal sınırlar içinde olduğu görülmüştür9.
Materyal ve Metod
Hiçbir şekilde bakır vermiyerek kontrol olarak bıraktığımız 99 koyunun 5o tanesinden tahminen gebelik ortasında, 20 sinde de ilk kan alınmasından 6o gün sonra, kan alarak serumlardaki bakır miktar-larını, erythrocyte, leucocyte sayılarını, erythrocyte volümlerini ve hemoglobin miktarlarını tesbit ettik.Böylece serumdaki bakır seviye-lerindeki değişmelerin belirtilen kan değerlerinde bir azalmaya ve dolayısıyla anemiye neden olup olmadığını araştırdık.
Haematokrit değerlerin bulunması, erythrocyte, leucocyte say ım-ları ve hemoglobin miktarlarının tesbiti için kan, içinde Heller ve Paul'un çift oxalate'lı antikoagulantı bulunan küçük şişelere alınmış ve her sayımdan önce aşağı yukarı hareketlerle tahminen 25-3o kez karıştırılmasına dikkat edilmiştir.
Erythrocyte volüm tayininde Arthur H. Thomas firmasının Wint-robe hemotokrit tüpleri ve doldurma pipetleri kullanılmıştır. Tüpler, dakikada 4.000 devir yapan santrüfüjde 45 dakika döndürülmüştür. Erythrocyte ve leucocyte sayımlarında Thoma sayma lâmı ve pipetleriyle Hayem ve Türk sulandırma sıvıları kullanılmıştır.
Hemoglobin miktarı, Sahli haemometre'si ile tayin edilmiştir. Ayrıca, çalışmamızı yaptığımız koyunların otladıkları mer'anın çeşitli yerlerinden topladığımız otları ve toprağı Berlin'e, göndererek bitkide Cu, Mo ve S ile toprakta Cu ve Mo tayinlerini yaptırdık. Böy-lece, bölgedeki bakır yetmezliğinin primer (basit) mi, yoksa sekonder
(komplike) mi olduğunu öğrenmeye çalıştık.
Sonuçlar
Kuzularında enzootik ataxie'nin % 63.63 oranında şekillendiğini gördüğümüz kontrol koyunlarında tesbit ettiğimiz serumdaki bakır miktarları, erythrocyte, leucocyte sayıları, erythrocyte volümleri ve hemoglobin miktarları tablo I. de gösterilmiştir.
TABLO 1.
Kan örneklerinde tesbit ettiğimiz değerler. Kan alma zamanı
Bakır verilmeden tah- minen gebeliğin or-
tası
Hiç bakır verilmeyen koyunlarda ilk kan alınmasından 60 gün sonra Hayvan sayısı 50 20 Serumda bakır (pg /100 ml.) Değişim sınırları MM. — Max. 12,5 — 120,0 5,0 — 155,0 Ortalama 66,30 13,45 41 ,25 ± 8,08 Erythrocyte (10 6 mmk.) Değişim snurları MM. — Max. 5,180 — 10,44-0 5,280 - — 10,120 Ortalama 8,356 ± 0,171 7,452 ± 0,289 Leucocyte (10 3 mıtık.) Değişim sınırları MM. — Max. 6;200 — 10 ;800 6 ,200 — 11,400 Ortalama 8,224 ± 0,165 8,700 ± i 0,338 Hematokrit (%) Değişim sınırları MM. — Max. 22 — 40 17 , — 34 Ortalama 32,40 ± 0,62 26,25 ± 1 y 22 (gr.,1100 ml.) Hb. Değişim sınırları Min. — Max. 7 ,68 -- 12 ,16 6 40 — 10,72 48 — 76 40 — 67 (%) Ortalama 10,04 ± 0,17 8,61 ± O ,27 62,76 ± 1,08 53,85 ± 1,70
Çalışmamızı yaptığımız koyunların otladıkları mer'anın ot ve toprak analiz sonuçları :
Toprakta :
Cu (ppm) : 16.3
Mo : Yok (Analizde tesbit edilebilen miktarda
değil) Mer'a otlarında :
Cu (ppm) 14.6
Mo : Yok (Analizde tesbit edilebilen miktarda
değil)
SOK
(mg. /gr.) : 4- 6Yazın aynı mer'adan kesilerek kurutulup, kışın hayvanlara yediri-len kuru otta :
Cu (ppm) : 8. ı
Mo : Yok (Analizde tesbit edilebilen miktarda
değil) (mg. /gr.) : 4.1 bulunmuştur.
Tart
ış
ma
Çalışmamızda kontrol hayvanlarına ait bulduğumuz ortalama erythrocyte, leucocyte sayıları, erythrocyte volümleri ve hemoglobin miktarları, normal koyunlar için bildirilen 1 , 2 , 7,12 değerler içinde kaldı.
Bennets ve Chapman2, Innes ve Shearer7, Jensen ve arkadaşları8 ve Karagözoğlu 9 da, hem enzootik ataxie'li kuzu doğuran koyunlarda, hem de hastalığın görüldüğü sürülerdeki koyunlarda erythrocyte, leucocyte sayılarını, hemoglobin miktarlarını ve erythrocyte volüm-lerini normal sınırlar içinde bulmuşlardır.
Kontrol olarak bıraktığımız koyunların kuzularında ortalama °,/,, 63.63 oranında enzootik ataxie olayları şekillenmesine rağmen, hiç bakır vermediğimiz bu hayvanlarda anemi teşekkül etmedi. Gerçi, koyunlarda bakır yetmezliğinde aneminin meydana geldiğini bildiren araştırıcılar olduğu gibi7,4, anemi tesbit etmeyenler de vardır', 3, 5 , 7 .
Beck'el göre, bakır yetmezliği tesbit edilen koyunlarda, kandaki düşük bakır seviyesi ile aneminin meydana gelmesi arasında bir korelasyon yoktur; fakat kandaki bakır miktarı o. 1-0.2 mg. /litre'a kadar düşerse genelllikle anemi görülür. Aynı araştırıcı kandaki bakır seviyesi uzun süre o.2-0.3 mg /litre'da kalmasına rağmen, anemi görmediğini bildirmiştir. Bizim hiç bakır vermediğimiz koyunlarda,
gerek gebeliği ortasında ve gerekse gebeliğin ileri döneminde serum-larda saptadığımız ortalama bakır seviyeleri bu kadar düşük bulun-mamıştır.
Çalışmamızı yaptığımız koyunların otladıkları mer'anın çeşitli yerlerinden topladığımız bitkilerdeki ve topraktaki bakır miktarları-nın, bildirilen 3,13 normal sınırlar içinde olduğunu tesbit ettik. Gerek
Kehrer 1 gerekse Urman ve arkadaşları 14, Samsun ve çevresindeki mer'alardan topladıkları ot ve toprak örneklerinde de bakın normal sınırlar içinde bulmuşlardır. Halbuki anemi, çoğunlukla primer bakır yetmezliğinde oluşmasına rağmen, sekonder bakır yetmezliğinde pek görülmemektedir 3.
Teşekkür
Çalışmam sırasında yardımlarını gördüğüm hocalarım Prof. Dr. Yaşar Altan, Prof. Dr. Cahit Özcan ve mesai arkadaşlarıma, mü-tehassıs vet. hek. Leylâ Kalaycıoğlu'na, Doç. Dr. Mahmut Akkılıç'a, Prof. Dr. Ahmet Noyan'a, Schering firmasına, Prof. Dr. H. Saim Ken-dir ve Dr. Ersoy Canküyer'e, koyunları üzerinde çalışmama müsaa-de emüsaa-den sürü sahiplarine ve laboratuvar çalışmalarım sırasında gerekli olanakları sağlayan Samsun Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüsü Müdürü Suphi Çetin'e teşekkürü bir borç bilirim.
Literatür
Beck, A. B. (1941): Studies on the blood copper of sheep and of cows.
Austral. J. exp. Biol. med. Sci., 19, 249-2 54-
2 Bennette, H. W. and Chapman, F. E. (1937): Copper deficiency in sheep in Western Australia: A preliminary account of the
aetio-logy of enzootic ataxia of lambs and anaemia of ewes. Austral. vet. J., 13, ı3 8-ı49.
3. Blood, D. C. and Henderson, J. A. (1963): Veterinary Medicine. 2 nd. Ed., Williams and Wilkins Co., 933-943, ro36-1039. 4. Gallagher, C. H. (1957): The pathology and biochemistry of
copper
deficiency. Austral. vet. J., 33, 3ı ı -3 ı 7.
5. Green, H. H. (1951): Copper and molybdenum in relation to diseases of cattle and sheep in Great Britain. Proc. Specialist Conference in
6. Howell, J. McC. (1968) : The effect of experimental copper deficiency on growth, reproduction and haemopoiesis in the sheep. Vet. Rec., 83,
226-227.
7. Innes, J. R. M. and Shaerer, G. D. (194o): "Swayback": A demyelinating disease of lambs with affinities to Schilder' s Encephalitis in man. J. comp. Pathol., 53, 1-41.
8. Jensen, R., et al. (1958): Enzootic ataxia from copper deficiency in sheep in Colorado. J. amer. vet. med. Assoc., 133, 336-34o. 9. Karagözoğlu, A. G. (1962): Samsun ve kazalarında kuzular
ara-sında seyreden-çarpık-hastalığı üzerinde yapılan araştırmalar. Türk
Vet. Hek. Dern. Derg., 32, 324-346.
ı o Kehrer, A. (197o): Die Kupfermangelkrankheit bei Schafen in der Türkei. Berl. Münch. tierrztl. Wschr., 83, 371-378.
11 . Ogilvie, D. D. (1954): "Chronic" copper poisoning of sheep. Vet. Rec., 66, 27 9-282.
19 . Sina, M. ve Miller, T. E. (1968): Biyokimya yönünden Türkiyedeki koyunların kan analizleri ve bilinen bazı hububatlarla mer' alardaki iz elementler üzerinde bir çalışma. Pendik Vet. Kont. ve Araşt. Enst. Derg. I., 137-145•
13. Underwood, E. J. (1966): The Mineral Nutrition of Livestock.
Food and Agriculture Organization of the United Nations by Commonwealth Agricultural Bureaux, 12o-146.
14. Urman, H. K., et al. (1971): Enzootic ataxie' de bakırın rolü üzerinde araştırma. Ank. Üniv. Vet. Fak. Derg. 18, 276-298.
