International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/16, p. 471-492
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11522 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
This article was checked by iThenticate.
27 MAYIS 1960 DARBESİ DÖNEMİ ÇİZGİSEL MİZAH VE DEMOKRASİ*
Öznur YAŞAR**
ÖZET
Demokrasinin tarihini Antik Yunan’a kadar götürmek
mümkündür. Ancak modern anlamdaki demokrasinin 18. yüzyılın sonlarından itibaren kısa bir geçmişi bulunmaktadır. Modern anlamdaki demokrasinin en açık tanımını 1864 yılında Abraham Lincoln tarafından verilen Gettysburg Söylevi’nde bulmak mümkündür. Burada Lincoln demokrasiyi “Halkın halk tarafından, halk için yönetimi” olarak tanımlamış ve erdemlerinden dolayı övmüştür. Anthony Arblaster ise demokrasinin çok eskilere dayanan tarihinde birçok farklı anlamlarda ve uygulamalarda kullanıldığını söylemektedir.
Demokrasi, insanoğlunun verili tarihinde hep daha demokratik olanı arayan bir idealler manzumesidir. Bu ideaya ulaşmak için toplumlar çaba harcamaktadır. Toplumların demokratikleşme adına harcadıkları çaba ile birlikte çeşitli kırılmalar yaşanmaktadır. Bu kırılmaların onarımı demokrasilerin gelişimine katkı sağlamaktadır. Özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde askeri darbelere gösterilen reaksiyonlar adeta bir demokrasi imtihanı olarak düşünülmektedir.
Bu çalışmada Türkiye’nin demokratikleşme sürecinde önemli kırılma noktalarından biri olan 27 Mayıs 1960 Darbesi çizgisel mizah perspektifinde sosyolojik açıdan ele alınmıştır. Sürecin anlatımı, çizgisel mizah örnekleri ile desteklenmiştir. 27 Mayıs Darbesini açıklamak için üç dönem belirlenmiştir. Bu dönemler; 27 Mayıs 1960 Darbesi öncesi, 27 Mayıs 1960 Darbesi ve 27 Mayıs 1960 Darbesi sonrasıdır.
Toplamda on bir adet çizgisel mizah örneğine yer verilmiştir. Çalışmada verilerin toplanmasında literatür taraması ve dokümantasyon yöntemi kullanılmıştır. Toplanan verilerin yorumlanmasında ise göstergebilimden ve söylem analizinden faydalanılmıştır. Toplanan verilerin analizinde MAXQDA Nitel Veri Analizi Programı kullanılmıştır. Kullanılan çizgisel mizah örnekleri literatür bilgisi de kullanılarak yorumlanmaya çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Demokrasi, Çizgisel Mizah, Karikatür, 27
Mayıs 1960 Darbesi, MAXQDA.
May 27, 1960 COUP PERIOD CARICATURE AND DEMOCRACY ABSTRACT
The history of democracy came from ancient Greece. However, modern democracy has a short history from the end of the 18th century. The clearest definition of modern democracy can be found in the Gettysburg Discourse in 1864 given by Abraham Lincoln. Here, Lincoln praised democracy for its virtues, which he described as "democracy is the government of the people, by the people, and for the people". Anthony Arblaster says that democracy is used in many different meanings and practices in its history based on the most egregious.
Democracy is a vision of ideals that are always seeking more democratic in the given history of mankind. Societies are making an effort to reach this ideal. Various breaks are experienced with the effort of the societies in the name of democratization. The repair of these breaks contributes to the development of democracies. Especially in the developing countries such as Turkey, the reactions that are shown to military conflicts are thought to be a test of democracy.
In this study, one of the most important breaking points in the democratization process of Turkey, The coup in May 27, in 1960, was examined from a sociological standpoint in the perspective of caricature. Continuous expression is supported by examples of caricature. Three terms have been set to explain the May 27 Coup. These periods; Before May 27 1960, May 27 1960 and May 27 1960 after the coup.
Eleven samples of caricature have been provided in total. Literature search and documentation methods were employed in collection of data. Semiology and discourse analysis were utilized in interpretation of the data collected. MAXQDA Qualitative Data Analysis Software was used in analysis of the collected data. The findings of the study were also construed through usage of literature.
STRUCTURED ABSTRACT
Why have the world nations been drawn to democracy for many years, the way water runs down from high cliffs, and consider this regime as a social ideal? Why has democracy, reaching to the zenith in England in the eighteenth century, been the center of attraction for all nations independent of color or race? Is the aforementioned metaphor of the waters running down towards democracy a political fashion, a novelty or a transitory desire; or rather are there real needs that this regime meets? (Başgil, 1961: 67). In order to answer all these questions, it is necessary to examine what democracy is and how it has acquired its current state. It is especially significant to scrutinize the concept of democracy in this study, which specifically investigates the Turkish democracy experience.
A detailed analysis of the concept is required as the title of the study includes the word democracy and the chosen objects, i.e. caricatures, dwell on the themes of democracy.
When looked at the literature, it can be seen that various definitions have been made in different eras. These definitions have been made in order to point to different features of democracy or reinterpret its existing characteristics (Altuntaş, 2004: 37). In this study, first, the etymological definition of democracy will be given.
It was Greeks, who first coined the word democracy or democratia by combining the words demos, “human beings” and kratos, "ruling". Especially the word 'demos' was used to mean the common people. In addition, aristocrats, sometimes, used the word to belittle the common people. Nevertheless, democracy, coined by the combination of two words came to mean the regime in the Greek cities (Dahl, 2010: 20).
One of the primary issues of social life in the political scene is the question of who would make the decisions and establish the rules with regard to the continuity of the society. Each society has always attempted to solve this crucial issue in accordance with the present political system and characteristics of the regime. In the political arena, the answer to the question of "who" is the primary debate subject. When looked at the history of humanity, it can be observed that the group, which makes decisions regarding the future of the society and establishes rules, come from a variety of segments, such as the clergymen, aristocrats, powerful soldiers, monarchs or oligarchic groups. The theory of democracy brings about a significant novelty by handing the responsibility in the making and the application of decisions to the society itself. The way this primary matter functions shows differences in each society. However, it is usually performed by representatives in the society and through specific institutions established for this reason, which are designed to run systematically (Dursun, 1995: 191–192).
The principal goal of democracy is not merely the formation of a right political society or abolishing any kind of sovereignty and exploitation. Democracy also expects individuals, groups and social organizations to be independent subjects and the producer of their own histories (Touraine, 2011: 271). In this sense, democracy is within the scope of sociology. It is because the goals of democracy, which aims the best ruling, and sociology intersect at a mutual point.
Giovanni Sartori has also argued that it is meaningful to analyze democracy along with its sociological foundations. According to Sartori, democracy is not a combination of a series of legal and organizational regulations. Moreover, it is also not possible to associate democracy with a certain movement of thought. Democracy, according to a political scientist, is the product of the development of a certain civilization. As such, democracy, rather than expressing a political truth, composes a social ideal that reflects from the result to the political level and can be translated at a political level (Sartori, 2014, 18-28). Therefore, as Anthony Arblaster maintains, democracy is a thought rather than a phenomenon. More clearly, it is an idea to be reached (Arblaster, 1999).
Humor both makes people laugh and think by addressing all aspects of the society, from the social, cultural, economic states to the value systems. One of the limitations of this study is that the political caricatures criticize social and political issues. The critical stand is in relation to the development of democracy.
Caricatures disclose the malfunctions and deformities. However, the cartoonist is also a part of the society. Even though the cartoonist tries to approach the issue with his/her intuition, he/she also has certain boundaries. Especially, in the times of social transformations, the cartoonist may be partial in issues. However, it cannot be claimed that this is always the case; there are also impartial caricatures to events and issues despite the number is limited (Sağlam, 2000: 198). This study attempts to include caricatures that express the development of democracy in their eras by evaluating their situation.
This study uses samples of caricatures that are claimed to represent their eras the best in order to demonstrate the stance of caricatures to critical points in the development of Turkish democracy. In the literature survey, it has been noticed that no comprehensive work exists that studies the relationship between caricatures and democracy. In this sense, the present study would be significant to provide reference for future studies. In total, eleven caricatures have been chosen. In the chosen caricatures, rather than the differences in the ideologies of the cartoonists or the magazines they were published in, the time period and the state of democracy have been taken into consideration. In addition, the purpose is not to evaluate caricatures as art objects but to interpret caricatures from a sociological perspective.
The temporal limitation of the study is the 27 May, 1960 coup d'état era. No doubt democracy has a number of aspects. This study looks at a part of the Turkish Republic's democracy trajectory through the perspective of caricatures. 27 May, 1960 coup d'état has been examined in three headings. These headings are; before the 27 May, 1960 coup d'état, 27 May, 1960 coup d'état and after the 27 May, 1960 coup d'état.
The study has used literature survey and documentation as a method of data collection. For the evaluation of the collected data, the semiological analysis and discourse analysis with a qualitative tendency and hermeneutical perspective have been used. In the evaluation of the caricatures, MAXQDA Quantitative Data Evaluation Program has been used, that is applied in the quantitative research methods. In the theoretical part of the study, related resources have been examined and these resources have been evaluated in terms of the subject of the study.
Keywords: Democracy, Caricature, 1960, May 27 Coup, MAXQDA. GİRİŞ
Neden uzun yıllardır dünya milletleri, suların yamaçlardan enginlere doğru akması gibi, demokrasiye doğru akmakta ve bu rejimi toplum hayatının bir ideali olarak görmektedir? On sekizinci yüzyılda İngiltere’de ulaşabileceği son noktaya ulaşan demokrasi neden her renk ve ırktan milletlerin cazibe merkezi olmaktadır? Bahsedilen suların demokrasi yönüne akması; bir siyaset modası mı, bir yenilik modası mı, geçici bir fantezi midir, yoksa bu yönetim tarzının cevap verdiği
gerçek ihtiyaçlar mı vardır? (Başgil, 1961: 67). Tüm bu soruları yanıtlayabilmek için öncelikle demokrasinin ne olduğunu ve nasıl bir serüvenden geçip günümüzdeki halini aldığını incelemek gerekmektedir. Özellikle demokrasinin Türkiye tecrübesini inceleyen bu çalışmada, demokrasi kavramının incelenmesi anlamlı olmaktadır. Öyle ki çalışmanın başlığında demokrasi olması ve seçilen çizgisel mizah örneklerinin demokrasi temasında seçilmesine dikkat edilmesi kavramın detaylı analizini gerekli kılmıştır.
Literatüre bakıldığında değişik zamanlarda demokrasinin değişik tanımlarının yapılmış olduğu görülmektedir. Bu tanımlamalar demokrasinin farklı özelliklerini ortaya çıkarmak ya da var olan özelliklerini yeniden yorumlamak doğrultusunda olmuştur (Altuntaş, 2004: 37). Bu tanımlamalara öncelikle demokrasinin etimolojik tanımı yapılarak başlanacaktır.
Demos, “insanlar” ve kratos, “yönetmek” sözcüklerini birleştirerek demokrasi ya da demokratia terimini ilk kullanan Yunanlılar olmuştur. Özellikle demos sözcüğü halkı ifade etmek için kullanılmıştır. Bazen de aristokratlar tarafından halkı küçük görme anlamında da kullanılmıştır. Ancak iki sözcüğün birleşimi olan demokrasi her haliyle Yunanistan’daki şehirlerin yönetimini açıklamaktadır (Dahl, 2010: 20).
Toplumsal hayatın siyasal plandaki en temel meselelerinden birisi de toplumun devamlılığıyla alakalı kararların kimler tarafından alınacağı, kuralların kimler tarafından konulacağıdır. Her toplum, bu temel meselesini mevcut siyasal sistem ve rejimin özelliklerine göre çözmeye çalışmıştır. Siyasal alandaki başlıca tartışma konusu bahsedilen “kim ve kimler” sorusuna verilecek cevaptır. İnsanlık tarihine bakıldığında toplumun geleceğine ilişkin karar alan ve kurallar koyan grubun kimi zaman din adamları, kimi zaman asiller, kimi zaman kuvvet sahibi askerler, monarklar, oligarşik gruplar gibi oldukça değişik kesimlerden oluştuğu gözlenmektedir. Demokrasi teorisi bu konuda, söz konusu kararların alınması ve konulması görevini toplumun bizzat kendisine vererek önemli bir yenilik getirmiştir. Bu temel konunun işleyişi topluluklara göre farklılık arz etmiştir. Ancak genellikle toplumda bu işin temsilciler tarafından yerine getirilmesi, bu amaçla oluşturulmuş kurumlar yoluyla belli bir sistematik dâhilinde işlerin yürütülmesidir (Dursun, 1995: 191–192).
Demokrasinin başlıca amacı sadece doğru bir siyasal toplum oluşturmak ya da her tür egemenlik ve sömürü biçimini ortadan kaldırmak değildir. Demokrasi ayrıca bireylerin, grupların ve toplu düzenlenimlerin özgür birer özne olmalarını, kendi tarihlerinin üreticileri olmalarını istemektedir (Touraıne, 2011: 271). Bu anlamda demokrasi sosyolojinin inceleme alanına girmektedir. Çünkü insanların iyi yönetimini amaçlayan demokrasi ile sosyolojinin amaçları ortak bir yerde kesişmektedir.
Giovanni Sartori de demokrasiyi sosyolojik temelleriyle birlikte ele almanın anlamlı olduğunu savunmaktadır. Ona göre demokrasi sadece bir dizi hukuki ve organizasyonel düzenlemeler bütününden ibaret değildir. Dahası demokrasiyi belirli bir fikir akımıyla özdeşleştirmek de mümkün değildir. Demokrasi, bir siyaset bilimcisine göre, belirli bir medeniyetin gelişmesinin bir ürünü olmaktadır. Bu haliyle de demokrasi, siyasi bir gerçeği ifade etmekten ziyade sonuçtan siyasi düzeye yansıyan ve siyasi düzeyde tercüme edilecek bir toplumsal ideali oluşturmaktadır (Sartori, 2014, 18-28). Dolayısıyla Anthony Arblaster’inde belirttiği gibi demokrasi bir olgu olmaktan çok bir düşüncedir. Daha açık bir ifade ile ulaşılması gereken bir ideadır (Arblaster, 1999).
Mizah toplumların sosyal, kültürel, ekonomik durumlarını, değer yargılarını; kısaca her yönünü ele alarak, insanları hem güldürmekte hem de düşündürmektedir. Bu çalışmanın sınırlılıklarından biri olan siyasal çizgisel mizah ise toplumsal ve siyasal olayları eleştirmektedir. Bahsedilen eleştirel duruş, demokrasinin gelişimi ile ilintili olmaktadır.
Çizgisel mizah aksaklıkları ve çarpıklıkları açığa çıkarmaktadır. Ancak çizer de o toplumun bir üyesidir. Çizer, olaylara ne kadar sezgisi ile yaklaşmaya çalışsa da onun da belirli sınırları bulunmaktadır. Özelikle toplumsal dönüşüm dönemlerinde, çizer de bu dönemlerde tarafgir olabilmektedir. Ancak her zaman durumun böyle olduğu söylenemez; her ne kadar sınırlı da olsa olaylara ve durumlara tarafsız bakan çizgisel mizahlar bulunmaktadır (Sağlam, 2000: 198). Bu çalışmada da, durum tespiti yapan ve bu şekilde dönemlerinin demokrasi gelişimini anlatan çizgisel mizahlara yer verilmeye çalışılmıştır.
Esasında siyasal anlamdaki çizgisel mizah ile demokrasi kardeştir1. Çünkü siyasal çizgisel
mizah sadece gülümseme aracı değildir. Gülümseme ile düşünmeyi harekete geçiren muhalif bir bakış açısıdır. Çizgisel mizah bir yandan kamuoyu bilgilendirme işlevini yerine getirirken, bir yandan da günün koşullarını ve siyasi liderlerin tutumlarını yorumlama görevini üstlenmiştir.
Bu çalışmada; Türk demokrasisinin gelişiminin kırılma noktaları olarak belirlenen dönemlerdeki olaylar ile çizgisel mizahın bu olaylara yaklaşımını göstermek için, belirtilen dönemleri en iyi anlattığı düşünülen çizgisel mizah örneklerine yer verilmiştir. Çalışmanın literatür taraması aşamasında, çizgisel mizah ile demokrasi arasındaki ilişkiyi açıklayan kapsamlı bir çalışma olmadığı görülmüştür. Bu anlamda daha sonra yapılacak çalışmalara yol göstermesi açısından önemlidir. Toplamda on bir çizgisel mizah örneği kullanılmıştır. Yer verilen çizgisel mizah örneklerinde, çizerlerin ya da kullanılan dergilerin görüş farklılıklarından ziyade, dönemi ve demokrasinin durumunu anlatması göz önünde bulundurulmuştur. Ayrıca şunu belirtmek gerekir ki amaç çizgisel mizah örneklerini sanatsal bir eser olarak değerlendirmek değil, çizgisel mizah örneklerini sosyolojik açıdan yorumlamaktır.
Çalışmanın dönemsel olarak sınırlaması, 27 Mayıs 1960 Darbesi dönemidir. Demokrasinin kuşkusuz birçok yönü bulunmaktadır. Bu çalışma Türkiye Cumhuriyetinin siyasetinin demokrasi serüveninin bir kısmına çizgisel mizah penceresinden bakmaktadır. 27 Mayıs 1960 Darbesi üç başlıkta incelenmiştir. Bu başlıklar; 27 Mayıs 1960 darbesi öncesi, 27 Mayıs 1960 darbesi ve 27 Mayıs 1960 darbesi sonrasıdır.
Çalışmada veri toplama yöntemi olarak literatür taraması ve dokümantasyon, toplanan verilerin değerlendirilmesinde ise -nitel bir eğilim ve hermeneutik bir bakış açısı ile- göstergebilimsel analiz ve söylem analizi yöntemi kullanılmıştır. Çizgisel mizah örneklerinin değerlendirilip yorumlanmasında nitel araştırma yöntemlerinde kullanılan MAXQDA Nitel Veri Değerlendirme Programı’ndan faydalanılmıştır. Çalışmanın teorik kısmının oluşturulmasında konuya ilişkin kaynaklar incelenmiş, incelenen ve toplanan kaynaklar çalışmanın konusu bağlamında değerlendirilmiştir. Bu anlamda geniş bir literatür ve doküman taraması yapılmıştır. Ancak, sadece çalışmada kullanılacak olanlara yer verilmiştir.
Söylem analizinden faydalanılan kısımda çizgisel mizah örneklerinde yazan yazılar (kimi zaman baloncukların içindeki) yorumlanmıştır. Ayrıca göstergebilim yöntemi çizgisel mizah örneklerini yorumlamada yardımcı olmuştur. Bu çalışmada göstergebilimi kullanmak görünenin
altında görünmeyeni anlama çabasından kaynaklanmıştır. Çizgisel mizahta semboller ve simgeler sıklıkla kullanılmaktadır. Ayrıca sosyal, siyasal ve tarihi bir olguyu açıklamak üzere birçok çalışmada göstergebilimden faydalanıldığı görülmüştür.
Özellikle göstergebiliminin iki öncüsünden biri olan Charles Sanders Peirce bireysel yoruma öncelik vermesinden dolayı bu çalışmada yol göstericidir. Pierce göstergenin oluşturulmasında gösterilen ve gösteren arasındaki bağıntının yeterli olmayacağını ve bireysel yorumun gerekli olduğunu belirtmiştir (Sayın, 2014: 72-80). Bu sebeple kullanılan çizgisel mizah örneklerinin yorumları çizgilerin ve baloncuklarının içindeki söylemlerin analizi ile yapılmıştır.
Çizgisel mizah örneklerinin değerlendirilip yorumlanmasında; başta da belirtildiği gibi MAXQDA Nitel Veri Analizi Programı kullanılmıştır. MAXQDA programının tercih edilme nedeni ham veriyi analiz etmede metin ya da görsel verilerin, kodlanması, sınıflandırılması, kategoriler elde edilmesi sürecini daha sistematize edilerek sunulmasını sağlamasıdır (Merriam, 2013: 185-188). Bu program kullanılırken öncelikle görsel dökümanlar “Create Dokuments” segmesinden bir doküman dosyası açılarak yüklenmiştir. Sonrasında ise; dönemler numaralandırılıp, “Data Editör” segmesi ile işlem yapılacak bölüme aktarılmıştır. Daha sonra görsel öğeler “Code System” segmesinden “New Code” segmesiyle kodlandırılmıştır. En son aşamada ise; “Max Map” segmesinden döneme özgü kod ve haritalar oluşturulmuştur.
Kullanılan çizgisel mizah örnekleri numaraları, dönemleri ve kodları aşağıdaki gibidir: Çizgisel
mizah No
Dönemler Kod İsimleri
1 27 Mayıs 1960 Darbesi Öncesi Yeter Söz Milletindir
2 27 Mayıs 1960 Darbesi Öncesi Demirkırat
3 27 Mayıs 1960 Darbesi Darbe
4 27 Mayıs 1960 Darbesi Cemal Gürsel ve Demokrasi
5 27 Mayıs 1960 Darbesi Türk Demokrasisi
6 27 Mayıs 1960 Darbesi Cici Demokrasi
7 27 Mayıs 1960 Darbesi Yassıada ve Menderes
8 27 Mayıs 1960 Darbesi Biçimsel Demokrasi
9 27 Mayıs 1960 Darbesi Sonrası 1961 Anayasası
10 27 Mayıs 1960 Darbesi Sonrası Cumhur Başkanı Cemal
Gürsel
11 27 Mayıs 1960 Darbesi Sonrası Yeni Kurulan Partiler
27 Mayıs 1960 Darbesi Öncesi Çizgisel Mizah ve Demokrasi
Türkiye’de Cumhuriyet’in kurulduğu günden itibaren demokrasinin olumlu kazanımları olduğu konusunda hemen herkes hemfikirdir. Özellikle Demokrat Parti döneminde demokrasinin gelişimi adına adımlar atıldığı görülmektedir. Demokrat Partililerin bu konudaki en önemli faaliyeti; çok partili hayata geçiş konusunda ısrarcı olmaları ve demokrasinin yerleşmesi için halkın seçimiyle iktidarın değişmesi gerektiğine inanmalarıdır. (Kayış,2009: 80). Bu anlamda Demokrat Parti’nin lideri olan Adnan Menderes Türk demokrasisinin önderi olarak anılmaya başlamıştır.
1946-1950 döneminde DP yöneticileri yerleşik otoriter ve vesayetçi yönetim anlayışına karşı şartsız halk egemenliği savunusunu aktif bir biçimde yapmıştır. Örneğin DP’nin seçim kampanyasında kullandığı “Yeter söz milletindir!” sloganı, çizimiyle birlikte ikonlaşmış ve o
döneme damgasını vurmuştur (Demirel, 2005: 481). Ancak tüm gayretlerine rağmen DP seçimi kaybetmiştir.
Çizgisel Mizah:12(27 Mayıs 1960 Darbesi Öncesi)/ Yeter Söz Milletindir / Gösterenler: El, Türk Bayrağı. DP 1946 yılında seçim arenasına girdiğinde halk iktidardaki yönetimden oldukça şikâyetçidir. Özellikle kendilerinin önemsenmemesinden dert yanmaktadır. Öyle ki Ankara’da Meclis’in çok yakınlarındaki mahallelerde oturan halk dahi şikâyetlerini rahatça vekillere ulaştıramamaktadır. Tüm bu durumun farkında olan DP, seçimde “Yeter söz milletindir” sloganını, görsel olarak da “dur” işareti yapan bir el kullanılmıştır.
1946–1950 dönemi Türk demokrasisi için bir bakıma bir ulusun tarihinden, kültüründen ve demokratik geleneğinden gelen deneyimleri ve özlemleri, Batı demokrasilerinin faaliyetlerini birleştirerek kendi ihtiyaçlarına uygun bir demokrasi kurma mücadelesidir. Bu, hem alttan gelenlerin hem de orta sınıfın mücadelesi olarak görülmektedir. (Karpat, 2013: 52).
Demokrasi her şeyden önce ayrı düşünceleri uzlaştıran ve farklılıkları hoş gören bir yapıya sahiptir. Buna “demokrasi kültürü” denilmektedir. Türkiye açısından düşünüldüğünde bu kültürün yerleşmesi uzun zaman almıştır. Türkiye’de demokrasinin yerleşmesini kolaylaştıran en önemli siyasi gelişme güvenilir seçim mekanizmasının 1949’da çok zor bir mücadeleden sonra kabul edilmesidir. Çünkü 1946 seçimlerinde “açık oy, gizli sayım” yapılmıştır. Ancak kabul edilen yasa ile seçimler “gizli oy, açık sayım” ile yapılacaktır (Karpat, 2013: 53). Bu yasa ile birlikte ayrıca partilere devlet radyosundan eşit propaganda yapma olanağı sağlanmakta ve seçimin tüm evrelerini yargı güvencesine bağlanmaktadır (Çavdar2, 2013: 14). Güvenilir seçim kanunu Meclis’te kabul edildikten sonra 1950 yılında DP seçimleri kazanmıştır. Bu noktada Demokrat Parti’nin ülkeye demokrasi adına getirdiği en önemli katkı; muhalefet anlayışı ve oyların gizli verilip açık sayılmasıdır.
Çok partili hayatın ikinci seçimleri 14 Mayıs 1950 yılında yapılmıştır. DP oyların büyük çoğunluğunu almıştır3. Seçim sonucundan sonra 29 Mayıs 1950’de meclis konuşmasında Adnan
Menderes demokrasi vurgusunu şu şekilde yapmıştır:
“Birçok açıdan dokuzuncu Büyük Millet Meclisi tarihimizde ayrı bir yere sahip olacaktır. Tarihimizde ilk defa, milli iradenin tam ve serbest tecellisinin bir sonucu olarak, bu güzide meclis
2Mehmet Ö. Alkan Arşivinden.
3 Seçim sonuçları: Kayıtlı Seçmen: 8.905.743
:Oy Kullananlar: 7.953.055 :Seçime Katılma Oranı:%89.3 CHP’nin Oyu:3.176.561 (%39)
Çıkardığı Millet Vekili Sayısı: 69 Demokrat Partinin Oyu: 4.242.393(%53.3) Çıkardığı Millet Vekili Sayısı: 408
milletin kaderini belirleyebilecek bir duruma gelmiştir. Bu tarihi gün (14 Mayıs 1950) sadece partimizin değil, Türk demokrasisinin de zafer günü olarak hatırlanacaktır” (Ahmad, 2010: 55).
Demokrat Parti’nin ilk yılları umut ile beklenen yıllardır. Çünkü Demokrat Partinin iktidara gelmesiyle toplum artık demokrasinin geldiğini ve sorunların ortadan kalkacağını düşünmüştür. Esasında 1950 yılında ilk defa aşağıdan yukarıya doğru demokratik bir reform yapılmıştır. Halk ilk defa iktidarda söz sahibi olabileceğini görmüştür. Bu Türk demokrasisinin gelişimi adına büyük bir adımdır (Eroğlu, 1989: 279).
Çizgisel Mizah:24 /(27 Mayıs 1960 Darbesi Öncesi)/ Demirkırat / Gösterenler: At ve Adnan Menderes.
DP’nin sembollerinden biri de “Demirkırat” ismi verilen attır. Bu ata “Demirkırat” ismi verilmesi dönemin özelliklerini anlamak açısından çok anlamlıdır. Esasında “Demirkırat” halkın söylemlerinden ortaya çıkmış bir yakıştırmadır. Kastedilen ise at değildir. Demokrasi kelimesine alışık olmayan halk, demokrasiyi telaffuz etmekte zorlandığı için “Demirkırat” demiştir. Daha sonrasında da “Demirkırat” Demokrat Partinin simgelerinden biri olmuştur. Sadece partinin simgesi olmakla kalmayıp demokrasinin de simgesi haline gelmiştir. Çizgisel Mizah 2’de yukarıda bahsedilen konu ele alınmıştır. Adnan Menderes Demokrat Parti’nin simgelerinden olan Demirkırat’a binmiş olarak çizilmiştir. Özellikle 1950 seçimleri, Demirkırat’ın şahlanması anlamına gelmektedir. Demirkırat’ı süren süvari ise Adnan Menderes’tir.
14 Mayıs günü yapılan genel seçim sonucunda Türkiye’de iktidar değişmiştir. İktidar değişikliği çok partili hayata geçiş sürecinin de sonu anlamına gelmiştir. Seçim sonuçları ayrıca Türkiye’de “Milli Şef Dönemi’nin ve Tek Parti yönetiminin aşamalı olarak sonlandığını gösteren bir dönüm noktasıdır (Koçak, 1997: 154).
DP’liler en başından itibaren kendilerini güvensiz hissetmişlerdir. Her ne kadar iktidarın sahibi kendileri olsalar da tamimiyle devlete hâkim olmadıklarını düşünmüşlerdir. Bu güvensizliklerinin sebebi merkezi ve yerel bürokrasinin, Silahlı Kuvvetler’in, yargının, üniversitelerin, basının kendi kontrollerinde olmadığı düşüncesidir. Bu anlamda Devletin çeşitli organlarından yeterli desteği alamadıklarını düşünen DP’liler güçlerini aldıkları “milli iradeye” sürekli vurgu yapmaktadır (Ahmad, 2010: 58).
Adnan Menderes hükümetine darbe yapma planlarının ise Mayıs ayından önceki tarihlere dayandığı kesinlik taşımaktadır. Ancak Mayıs ayında, artık durumun ileri bir aşamada olduğu söylenebilir. CHP ve DP’liler bunun işaretlerini almışlardır. Bu anlamda tahkikat encümeni orduyu izlemeye almıştır. Adnan Menderes ise yönünü tamamen halka çevirmeye karar vermiştir (Ahmad, 2010: 99).
Başbakan Adnan Menderes 11 Nisan 1960 yılında DP’ye yapılan haksızlıkları araştırmak ve bunlara bir anlamda son vermek amacıyla “tahkikat komisyonu” kuracağını açıklamıştır. Ancak bu durum muhalefet tarafından “diktatörlük” olarak algılanmıştır. Özellikle İnönü, hürriyetlerin elden gittiğini iddia etmiştir (Kocabaş, 2009: 5). Dolayısıyla bu durum darbe sürecinin hızlanmasına sebep olmuştur.
2 Mayıs’ta NATO Bakanlar Konseyi Toplantısı İstanbul’da yapılmıştır. O gün herhangi bir gösteri yapılmaması için (Çünkü daha önce hükümet ile ilgili gösteriler yapılmıştı) İstanbul’da sokağa çıkma yasağı konmuştur. Ancak semtin ara sokaklarına sızmış ve saklanmış gençler, NATO üyeleri toplantıya giderken “hürriyet”, “kahrolsun diktatörler” diye bağırmaya başlamışlardır. Bu gösteriler o günün şartlarına göre çok cesurca gösterilerdir. Yayın yasaklarına rağmen bu gösterilerin halkta yankısı çok etkili olmuştur. Ankara’da ise hemen her akşam benzer gösterilere rastlanmaktadır. Gösterilerden biri de 555K diye bilinmektedir. Bu gösterinin parolasının açılımı 5. Ayın 5’inde saat 5’te Kızılay önünde buluşulmasıdır. Denilen gün saat ve yerde göstericiler buluşup aynı türküyü söyleyip 5 gösteri yaparlarken Adnan Menderes oradan geçmektedir. Arabasından
inerek “öldürün beni” diye bağırmaya başlamıştır. 21 Mayıs günü de harp okulu öğrencileri Atatürk Bulvarı’nda yürüyüş yapmışlardır. Böylece darbe hazırlıkları olgunlaştırılmıştır. Neticede 27 Mayıs sabahında Silahlı Kuvvetler yönetime el koymuştur (Çavdar2, 2013: 78-79).
27 Mayıs 1960 Darbesi Çizgisel Mizah ve Demokrasi
27 Mayıs 1960 sabahı erken saatlerde radyolardan Milli Birlik Komitesi üyesi Albay Alparslan Türkeş tarafından okunan bildiri:
"Sevgili Vatandaşlar, Bugün demokrasimizin içine düştüğü buhran ve son müessif hadiseler dolayısıyla kardeş kavgasına meydan vermemek maksadıyla Türk Silahlı Kuvvetleri, memleketin idaresini ele almıştır. Bu harekâta Silahlı Kuvvetlerimiz; partileri içine düştükleri uzlaşmaz durumdan kurtarmak ve partiler üstü tarafsız bir idarenin nezaret ve hakemliği altında, en kısa zamanda adil ve serbest seçimler yaptırarak idareyi, hangi tarafa mensup olursa olsun, seçimi kazananlara devir ve teslim etmek üzere girişmiş bulunmaktadır.
Girişilmiş olan bu teşebbüs, hiçbir şahsa veya zümreye karşı değildir. İdaremiz, hiç kimse hakkında şahsiyata müteallik tecavüzkâr bir fiile müsaade etmeyeceği gibi, edilmesine de asla müsamaha etmeyecektir. Kim olursa olsun ve hangi partiye mensup bulunursa bulunsun, her vatandaş; kanunlar ve hukuk prensipleri esaslarına göre muamele görecektir. Bütün vatandaşların, partilerin üstünde aynı milletin, aynı soydan gelmiş evlatları olduklarını hatırlayarak ve kin gütmeden birbirlerine karşı hürmetle ve anlayışla muamele etmeleri, ıstıraplarımızın dinmesi ve milli varlığımızın selameti için zaruri görülmektedir.
Kabineye mensup şahsiyetlerin, Türk Silahlı Kuvvetleri'ne sığınmalarını rica ederiz. Şahsi emniyetleri kanunun teminatı altındadır.
Müttefiklerimize, komşularımıza ve bütün dünyaya hitap ediyoruz. Gayemiz, Birleşmiş Milletler Anayasası'na ve insan hakları prensiplerine tamamen riayettir. Büyük Atatürk'ün 'Yurtta sulh, cihanda sulh' prensibi bayrağımızdır.
Bütün ittifaklarımıza ve taahhütlerimize sadığız. NATO ve CENTO'ya inanıyoruz ve bağlıyız. Düşüncemiz 'Yurtta sulh, cihanda sulh'tur."
5 “olur mu böyle olur mu?
Kardeş kardeşi vurur mu? Kahrolası diktatörler Bu dünya size kalır mı?
Görüldüğü gibi bildiride, müdahalenin amacı, demokrasiyi yeniden kurmak ve serbest seçimlere gitmek olarak açıklanmaktadır. Her ne kadar hiçbir kurumu hedef almadığı belirtilse de Demokrat Parti’ye karşı yapıldığı bir gerçektir. 27 Mayıs 1960 Darbesi Türkiye Cumhuriyeti’nde gerçekleştirilmiş ilk darbedir. Darbenin dikkat çeken yönlerinden birisi emir komuta zinciri içerisinde yapılmamış olmasıdır. 37 kişilik bir grup subayın planları ile yapılmıştır. Bu subaylar öncelikle ordudaki komuta kademesini etkisiz hale getirmiş sonrasında Cumhurbaşkanı ve hükümet üyelerini tutuklamıştır. 27 Mayıs 1960 Darbesi’ni takip eden süreç, Türk siyasal, toplumsal ve ekonomik hayatında yeni bir dönem başlatmıştır (Kalsın, 2015: 23-25).
27 Mayıs 1960’da çıkan gazeteler darbeye başlıklarında yer vermiştir. Gazetelerin ortak noktası ise; iktidarın yanında olanlarında, muhalif olanların da darbe ile ilgili olumlu manşet atmış olmalarıdır. Bunlardan birkaçı aşağıdaki gibidir:
“Kahraman Türk Ordusu bütün memlekette dün gece sabaha karşı idareyi ele aldı” (Cumhuriyet). “Türk Ordusu vazife başında: silahlı kuvvelerimiz bütün yurtta idareyi ele aldı.” (Hürriyet). “Ordu idarede” (Milliyet).
Çizgisel Mizah:36/ (27 Mayıs 1960 Çizgisel Mizah:47/ (27 Mayıs 1960
Darbesi) /Darbe / Gösterenler: Darbesi)/ Cemal Gürsel ve Demokrasi/
Duvar, Çekiç, Adnan Menderes Portresi. Gösterenler:Kalp, Demokrasi Kadını, Celal Bayar 27 Mayıs 1960’ta yapılan darbe ile birlikte idareyi askeri yönetim almıştır. Çizgisel Mizah 3’de bu durum ele alınmıştır. Adnan Menderes’in adım adım ilerleyişi çizilmiştir. Birinci adımda Adnan Menderes’in resmi asılarak onun iktidarda kalma süreci anlatılmıştır. İkinci adımda ise Silahlı Kuvvetlerin idareyi ele aldıkları anlatılarak Adnan Menderes’in resmi çıkartılmaya başlanması ile iktidarının son bulması anlatılmıştır. İkinci resmin duvarında “Silahlı Kuvvetler idareyi ele aldı” yazmaktadır. Üçüncü adımda ise; resim tamamen indirilmiş ve portredeki Adnan Menderes’in kafası aldığı darbeden dolayı şişmiştir. Çizgisel mizah 4’de ise darbeden sonra Cemal Gürsel’in cumhurbaşkanı seçildikten sonraki durumu anlatmaktadır. Cemal Gürsel Demokrasi Kadını’na
6 Akbaba, 24.11.1960. 7 Tef, 23.11.1960.
elindeki kalp içinde 27 Mayıs Darbesi’ni hediye etmektedir. Bu da ironik bir şekilde -daha sonra yapılacak darbelerde olduğu gibi- 27 Mayıs Darbesi’nin demokrasi için yapıldığını anlatmaktadır.
Bir ordunun savunma ve güvenlik konsepti içerisinde kendisini sivil yönetime müdahale hakkına sahip görmesi ancak şu üç sebeple olabilir. Birincisi, o toplumda kurumsal ve işlevsel farklılaşmanın çok düşük düzeyde olmasından dolayı ordunun hâkim konumda olmasıdır. İkincisi, ordunun bu hâkim konumu değişen şartlara rağmen bırakmak istememesi ve sivil liderlikle rekabete girmesidir. Üçüncüsü ise; o toplumun kamu yararının, belli bir şahıs, grup veya mutlak bir ideoloji ile özdeşleştirilmiş olmasıdır (Sarıbay2, 1998: 19). 27 Mayıs Darbesi ve diğer darbe ve muhtıralar genel olarak saydığımız gerekçeler öne sürülerek gerçekleştirilmiştir.
27 Mayıs sabahı Türkiye, radyoda yayımlanan Silahlı Kuvvetlerin yönetime el koyduğu anonsuyla uyanmıştır. Radyodaki ilk anons ile birlikte sokağa çıkma yasağı da ilan edilmiştir. Darbe, en yüksek rütbelisi albay olmak üzere, bir grup subay tarafından planlanmıştır. Lider olarak da Orgeneral Cemal Gürsel belirlenmiş, bu durum kendisine uygun bir dille bildirilmiştir. Ancak Cemal Gürsel izne ayrılarak İzmir’e gitmiştir. Bu sebeple darbe bir kez daha ertelendikten sonra gerçekleştirilmiştir. 27 Mayıs sabahında Cumhurbaşkanı Celal Bayar, TBMM Başkanı Refik Koraltan, İçişleri Bakanı Namık Gedik başta olmak üzere DP milletvekilleri gözaltına alınarak harp okulu binasına götürülmüştür. Menderes ise o esnada Eskişehir de bulunmaktadır. Sabahın ilk saatlerinde Ankara’da bir hareketin olduğunu öğrenerek Kütahya üzerinden Ege illerine doğru kaçma girişiminde bulunmuştur. Ancak Kütahya’da durdurularak bir uçakla Ankara’ya getirilmiştir (Çavdar2, 2013: 86).
Çizgisel Mizah:58/ (27 Mayıs 1960 Darbesi)/ Türk Demokrasisi/ Gösterenler: Silah, Filiz. 27 Mayıs’ta Türk Silahlı Kuvvetleri’nin yönetime el koyması demokrasi açısından olumlu bir gelişme olmamıştır. Çizgisel mizah 5 Türk Ordusu’na ithaf edilerek, silahla destelenen bir demokrasi anlayışı anlatılmıştır. Yeni filizlenen bir ağaca benzetilen Türk demokrasinin silahla desteklenmesi esasında demokrasinin tanımına ters düşmektedir. Ancak o günün şartlarında çizilen bu çizgisel mizah ile ordunun desteklendiği görülmektedir.
27 Mayıs günü akşama doğru sokağa çıkma yasağı kısa bir süreliğine kaldırılmıştır. Bu sırada Ankara meydanlarındaki halk asker lehine ve düşürülen iktidarın aleyhine sloganlar atmaya başlamıştır. Basın üzerindeki yasakların da kalkması üzerine gazeteler darbeyi şu başlıklar ile halka duyurmuşlardır: “Ordu Gençlik El Ele”, “Ordu Millet El Ele” (Çavdar2, 2013: 86).
Dönemin genel bir değerlendirmesi yapıldığında savunulan iki ana tez bulunmaktadır. Birinci tez; Türkiye'nin toplumsal yapısının batılı anlamdaki demokrasinin işlemesine elverişli olmadığı savunulmaktadır. İkincisinde ise Türkiye’de demokrasiyi yerleştirmek için köklü değişiklikler olması gerektiği savunulmaktadır. Bu tezlerden birincisini savunanlar özellikle Yön
Dergisi etrafında toplanmıştır ve eleştirel anlamda “Cici demokrasi” kavramını geliştirmişlerdir (Tunçay, 1997: 212).
Çizgisel Mizah:69/(27 Mayıs 1960 Darbesi)/ Cici Demokrasi / Gösterenler: At, Kurdele.
Dönemin siyasi gelişmelerinden demokrasi ile ilgili iki görüş olduğu görülmektedir. Birinci görüşe göre Türkiye Batılı anlamda bir demokrasiye henüz hazır değildir. Çünkü Batı’nın dinamikleri ile Türkiye’nin dinamikleri birbirinden çok farklıdır. Bu sebeple Batı’nın demokrasi anlayışı birebir örnek alınmamalıdır. İkinci görüşe göre ise Türkiye’de demokrasiyi oturtmak için köklü bir reforma ihtiyaç vardır. İşte bu köklü reformlar neticesinde oluşan demokrasi “Cici demokrasi” olarak adlandırılmaktadır. Çizgisel Mizah 6’da bu konu işlenmektedir. Kurdeleler ile süslenmiş olarak ilerleyen atın altında “Cici demokrasi” yazmaktadır. Ancak bu konu sadece 27 Mayıs’ta gündeme gelen bir konu değildir. Hemen hemen tüm darbeler sonrasında konuşulan bir konudur. Yüksek Adalet Divanı Başkanlığına Salim Başol, Başsavcılığa da Altay Egesel getirilmiştir. Duruşmalar, 14 Ekim 1960’da başlamıştır. On bir ay boyunca 588 kişi yargılanmıştır. Temel dava “Anayasanın ihlalidir”. Ancak itibarı zedelemek ve gözden düşürmek içinde önemli olmayan yargılamalar yapılmıştır10. Sonuçta Yüksek Adalet Divanı,
on beş kişi hakkında idam, otuz bir kişi hakkında müebbet hapis, dört yüz iki kişi hakkında çeşitli cezalar vermiştir (Çavdar2, 2013: 96).
Başbakan, Dışişleri ve Maliye Bakanları11 dışındakiler hakkında verilen ölüm cezaları
değiştirilmiştir. Üç idam kararından vazgeçilmemiştir. 16-17 Eylül tarihlerinde infaz edilmişlerdir. İdamlar Türk demokrasi tarihi ve gelecek yılların siyasi ortamında daima gündeme getirilen bir tartışma konusu olmuştur (Eraslan, 2008: 580).
Adnan Menderes Yassıada’ya getirildiği andan itibaren ölüm korkusu yaşamaktadır. Menderes’in Yassıada duruşmalarındaki ürkek hali, kendini kurtaramadığı ölüm korkusunun göstergesidir. Nitekim Adnan Menderes’in aşağıdaki sözleri bu korkunun dışa vurumudur.
“Herhalde bizi aceleye getirmez ve tarihe ışık tutacak ifadelerimizi alırsınız…”
Adnan Menderes “-Aceleye getirmez” derken hemen idam edilip edilmeyeceğini öğrenmek istemektedir (Aydemir, 1989: 440-441). Bu korkusu dönemin çizgisel mizahına da yansımıştır.
9Akbaba, 06.01.1971.
10 Afkan Köpeği, Alman Hemşire, Gayri Meşru Çocuk 11 Adnan Menderes, Fatin Rüştü Zorlu, Hasan Polatkan
Çizgisel Mizah:712 / (27 Mayıs 1960
Darbesi)/ Yassıada ve Menderes / Gösterenler: Adnan Menderes, Ada, Deniz, Papatya.
Yassıada duruşmaları sonrasında birçok kişinin yargı süreci başlamıştır. Bunlardan en dikkat çekeni ise dönemin Başbakanı Adnan Menderes’in sürecidir. Çizgisel mizah 7’de Yassıada’daki Adnan Menderes anlatılmaktadır. Çizgisel mizahta Adnan Menderes papatya adasının üzerinde oturur vaziyettedir. Çizgisel mizahta Adnan Menderes’in sürekli idam edilme korkusu içerisinde olduğu ve akli melekelerini tam kullanamamaya başlamasını anlatmaktadır. Bu durum elindeki papatya ile gösterilmiştir. Adnan Menderes asılıp asılmayacağı ile ilgili papatya falı bakmaktadır. Fala bakarken de “-Asmayacaklar, asacaklar, asmayacaklar, asacaklar…” demektedir. Bu durum Menderes’in korkusunu, içinde bulunduğu belirsizliği ve psikolojik durumunu göstermektedir.
27 Mayıs Darbesi ile aynı zamanda çok partili siyasetin doğal akışı durdurulmuştur. Bunalım zamanlarında sistemi yeniden üretme amacı güden demokratik mekanizmalar (erken seçim veya seçimlerin yenilenmesi) yerine hegemonya aracı olarak darbeciliğin ve askeri rejimlerin olağanlaştırılmasının yolu açılmıştır (Özdemir, 1997: 201). Bir anlamda gerçek demokrasinin yerine biçimsel demokrasi geçmiştir.
Biçimsel demokrasilerin özelliklerini üç maddede açıklamak mümkündür. Bunlardan birincisi; biçimsel demokrasiler halkı bireyler yığını olarak görmektedir. Biçimsel demokrasinin buna bağlı ikinci özelliği; karşıt hiçbir görüşe izin vermemesidir. Üçüncü özelliği ise; geniş bir yetki devrine dayanmasıdır (Eroğul, 1989:181).
27 Mayıs’ın özgürlükçü bir anayasa getirmesi, yasama, yürütme ve yargı düzenlemeleri yapması, yasal görüşlerin hepsinin TBMM’de temsil gücünü artırması, Anayasa Mahkemesi kurması gibi demokrasi adına getirdiklerinin yanında; bu darbe ile askeri darbelerin artık meşrulaştığı, ordunun devlet içindeki yerinin genişlediği, askerin her an sivilleri etkileme yolu açtığı, Cumhuriyet Dönemi’nde darbe geleneği başlattığı göz ardı edilemez bir durumdur (Mazıcı, 2009: 569). Dolayısıyla 27 Mayıs’ın biçimsel anlamda demokrasiyi getirdiğini ancak gerçek anlamda demokrasiye çok zarar verdiği anlaşılmaktadır.
Çizgisel Mizah:813 / (27 Mayıs 1960 Darbesi)/ Biçimsel Demokrasi / Gösterenler: Zırh, Ölmüş İnsan, Kılıç.
Çizgisel mizah 8’de gerçek demokrasinin öldüğü gösterilmiştir. Onun yerine biçimsel bir demokrasinin gelmesinin hoşnutsuzluğu gözler önüne serilmiştir. İçinde insan olmayan sadece zırhı bulunan biçimsel demokrasi çıplak halde bulunan gerçek demokrasiyi öldürmüş ve onun tekrar canlanmasına dahi izin vermeyecek konumda onu kapsamaktadır. Ayrıca biçimsel demokrasinin elinde kılıç bulunmaktadır. Biçimsel demokrasinin üzerinde zırh ile çizilmesi, yapılan darbenin askerler tarafından yapılmış olmasına vurguda bulunmaktadır. Çünkü zırh genellikle askerlerin kullandığı bir kıyafettir. Dönem bilgileri çerçevesinde değerlendireceğimiz çizgisel mizah gerçek demokrasinin durumunu göstermektedir.
27 Mayıs 1960 Darbesi Sonrası Çizgisel Mizah ve Demokrasi
Darbeyi gerçekleştirenler, profesörlerden oluşan bir grubu Ankara’ya çağırıp onlardan meclisi kurmalarını istemişlerdir. Ancak onlar, rejimi kurmak için askerlerin olduğu bir komite kurulmasını, askerlerin rejimi kurmaları gerektiğini söylemişlerdir. Yani askerler yönetimi tekrar sivillere bırakmak isterken, onlar bu işi askerlerin tamamlamasını istemiştir. Neticede askerler tarafından yasama ve yürütme yetkileri bulunan Milli Birlik Komitesi kurulmuştur. Bu komitede profesörlerden yeni bir anayasa hazırlamalarını istemiştir. Onlarda yaklaşık bir yıl içerisinde istenen anayasayı hazırlamıştır. Kurucu Meclis’ten geçen anayasa, halk oylamasına sunulmuştur.
9 Temmuz 1961’de yeni anayasa %61,7 oranıyla kabul edilmiştir. Yeni anayasanın getirdiği kurumlar ve yenilikler başlıca şunlardır: çift meclis, anayasa mahkemesi, devlet planlama teşkilatı, çalışma yaşamındaki yenilikler, toprak reformu, üniversite özerkliği, TRT, seçim sistemi ve siyasi partiler, yargı bağımsızlığı, Milli Güvenlik Kurulu’dur. 1961 Anayasası, bir yandan ülkede köktenci değişimler yapabilecek iktidarı sınırladığı gibi, bir yandan da klasik hak ve özgürlüklere o güne kadar tanınmayan bazı güvenceler sağlamıştır (Çavdar2, 2013: 97-110).
Yeni anayasa, 1960’dan önce sıkı denetim altında tutulan grupların -işçi ve radikal aydınlar- yerleşik güçlere karşı mücadele yürütmesine izin vermektedir. 1961 Anayasası önceki anayasadan tamamen farklıdır. İki Meclis bir parlamento öngörmektedir, sendikalara grev hakkı vermektedir. Bu anayasa ile birlikte liberal anayasaya geçiş yapılmak istenmektedir. 1961 Anayasası sayesinde çeşitli radikal gruplar örgütlenebilmektedir (Ahmad, 2010: 235-237).
Çizgisel Mizah:914 /(27 Mayıs 1960 Darbesi
Sonrası)/ 1961 Anayasası / Gösterenler: Cemal Gürsel, Parti Liderleri, Mermiler, Top, Yassıada, Yargılanan Eski Liderler.
Çizgisel mizah 9’da Yassıada’dakilerin dışındaki siyasilerin 1961 Anayasası’nı ne kadar istedikleri anlatılmak istenmektedir. Top şeklinde gösterilen anayasanın mermileri “evet” olarak atmaktadır. Merminin ateşçisi de Cemal Gürsel’dir. Ateşlerken de bunu “milletin selameti” adına yaptığını söylemektedir. Yassıada dışındaki diğer siyasiler de benzer ifadeler kullanmaktadır. Çizgisel mizahta bulunan kişiler Cemal Gürsel, İsmet İnönü, Ekrem Alican, Ragıp Gümüşpala, Osman Bölükbaşı’dır. Çizgisel mizah selam topu adıyla çizilmiştir. Cemal Gürsel topun ateşini verirken milletin selameti niyetiyle demektedir. Topun üzerinde bulunan İsmet İnönü ise “-Durdun durdun sonunda iyi gürlettin ha paşam” demektedir. Başka bir politikacı “-Fakat bizde siyasetten yetiştik paşam” diyerek Cemal Gürsel’den beklentisini dile getirmektedir. Çizgisel mizahta memnuniyetsiz görünen taraf ise Yassıada’dakilerdir. Onların memnuniyetsizlikleri “-Düşükler15 bizde topun ağzındayız… Ama bizimki bambaşka” diyerek gösterilmektedir.
Bu dönem henüz bitmemiştir. Özellikle cumhurbaşkanının seçimi ile ilgili demokrasi tekrar sekteye uğramıştır. 26 Ekim 1961’de Meclis Birleşik Oturumunda Cemal Gürsel herkesin beklediği gibi cumhurbaşkanı seçilmiştir. Demokrat Partili Profesör Ali Fuat Başgil, cumhurbaşkanlığı adaylığından çekilmeye, hatta senato üyeliğinden istifaya zorlanmıştır (Ahmad, 2010: 226).
14 Karikatür Mecmuası, 1961.
15 Yapılan darbe ile Yassıada’da yargılananlara o dönem daha da aşağılayıcı olması açısından “düşükler” deniyordu. Bu
Çizgisel Mizah:1016/ (27 Mayıs 1960 Darbesi
Sonrası)/ Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel / Gösterenler: Her Kesimden Halk, Cemal Gürsel.
27 Mayıs sürecine dönemin aydınları ve halk övgüyle yaklaşmışlardır. Çizgisel Mizah 10’da da bu durum çizilmiştir. Çizgisel mizah üzerinde son ümit, son gayret anlamına gelen “Mezbuhane Gayreti” yazmaktadır. Bu gayret askerin gayreti olarak düşünülmektedir. Dolayısıyla her kesimden halk, Cemal Gürsel’in darbe yönetimi ile cumhurbaşkanı olmasını sevinçle karşılamaktadır. Çizgisel mizahta yansıtılan bu durum esasında demokrasilerde beklenmeyen bir durumdur. Çünkü aslında darbeler demokrasi adına istenen gelişmeler değildir. Ancak buna rağmen çizgisel mizahta da görüldüğü üzere bu darbeden ve darbe yönetimi tarafından cumhurbaşkanı olan Cemal Gürsel’den herkes memnundur.
Askeri darbelerden sonra gündemdeki tek konu, merkezi siyaseti sağlayacak olan siyasi iktidarın nasıl ve kimler tarafından ele geçirileceğidir. Daha doğru bir ifade ile gündem iktidara kim ya da kimlerin sahip çıkacağı sorusunda düğümlenmektedir (Koçak, 1997: 86). Nitekim tüm darbelerde bu sorunun cevabı için yaşanan çekişmelerle karşılaşılmaktadır.
Cumhurbaşkanlığı seçimiyle birlikte Silahlı Kuvvetler parlamenter demokrasiye geçmiştir fakat kendilerini siyasetten kurtaramamışlardır. İronik bir biçimde demokrasiyi kurtarmak için demokrasinin içini oyar hale gelmişlerdir. Siyaseti sivillere bırakma ile siyasetten vazgeçememe arasında konsensüs oluşturma adına gerilimler yaşamışlardır (Ahmad, 2010: 226). Bu durum altmışlarda, yetmişlerde, seksenlerde ve doksanlarda yaşanan darbe girişimlerinde de görülmektedir. MBK’da görevli subaylar bir süre sonra iktidardan vazgeçmiştir. Bunun sebebi; ekonomik ve siyasal bir programa sahip olmamalarıdır. Halkın hangi sıkıntılar içerisinde olduğunu bilmelerine rağmen nasıl çözüm üreteceklerini bilmemektedirler. Bu sebeple yönetimi tekrar sivillere bırakmak için çabaları olmuştur (Özdemir, 1997: 202).
27 Mayıs 1960’dan 25 Ekim 1961 tarihine kadar Türkiye Milli Birlik Komitesi tarafından yönetilmiştir. 6 Ocak 1961 tarihinde Kurucu Meclis açılıncaya kadar yasama ve denetleme yetkileri bulunmaktadır. Kurucu Meclis’ten sonra bu meclisin bir organı olarak kalmıştır. Yeni anayasa ile birlikte ilk seçimler 15 Ekim 1961 tarihinde yapılmıştır. Bu seçimde CHP en fazla oyu almış ancak iktidar olabilecek sayıda milletvekili çıkaramamıştır. CHP 1961’de AP ile ortak hükümet kurmuştur. İnönü’nün başkanlığında ikinci ortak hükümet, CHP, CKMP, YTP ve Bağımsızlar arasında kurulmuştur. 1961 seçimlerinden sonraki üçüncü hükümet ise CHP ve Bağımsızlar arasında kurulmuştur (Kalsın, 2015: 61-62).
Çizgisel Mizah:1117 /(27 Mayıs 1960 Darbesi
Sonrası)/ Yeni Kurulan Partiler / Gösterenler: Mavi Boncuk, Parti Liderleri, İktidar İsimli Kadın.
Darbeden sonra askerler yönetimi sivillere bırakmak istemişlerdir. Neticede Cumhuriyet Halk Partisi, Adalet Partisi, Yeni Türkiye Partisi, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi gibi partiler arasında 15 Ekim’de genel seçim yapılmıştır. Seçim sonrasında Cumhuriyet Halk Partisi birinci parti olarak Adalet Partisi de ikinci parti olarak çıkmıştır. Bu dönemle ilgili çizilen çizgisel mizah 11’de iktidar isimli kadın “- Mavi boncuk kimdeyse benim gönlüm ondadır.” demektedir. Mavi boncuk tüm partilerin elinde bulunmaktadır. Bu da tüm partilerin mavi boncuk sahibi olarak, iktidara talip olduklarının göstergesidir.
Ordu’nun iktidar adayı CHP’dir. Seçimleri kazanıp iktidar olması istenmektedir. DP kapatılmış, CHP’nin karşısında yalnızca Osman Bölükbaşı’nın lideri olduğu CKMP kalmıştır. Darbe sonrasında “kurucu meclis” tarafından hazırlanan yeni Anayasa halk oylaması ile kabul edilmiştir. Ardından darbeden sonra normalleşme beklenmektedir. Nitekim darbeyi yapan MBK 9 Temmuz 1961’de yeni kurulan partilerle seçime gidileceğini açıklamıştır. Böylece 27 Mayıs Dönemi sona ermiştir. Yeni kurulan partilerden birisi de Adalet Partisi’dir ve AP, DP’nin devamıdır propagandası yapmıştır (Kocabaş, 2009: 56–63).
Sonuç olarak 27 Mayıs dönemi özellikleri açısından üç aşamaya ayrılıp özetlenebilir. Birinci aşama, fiili iktidar olarak nitelendirilen, geçici anayasanın olmadığı ve anayasa düzenlemesi için bir grubun yönlendirildiği aşamadır. İkinci aşama ise geçici anayasanın kabulü ve fiili rejimin hukuki temellerinin oturtulduğu dönemdir. Üçüncü aşama ise; yasama görevinin temsilciler meclisine verildiği aşamadır (Özdemir, 1997: 197). Tüm bu aşamalardan sonra askerin bizatihi siyasette olduğu görülmektedir.
SONUÇ
En önemli özelliği, Milli Güvenlik Kurulu’nun devreye girmesi ile etkisi 2000’li yıllara kadar sürecek olan askeri rejimi başlatan bu dönem çizgisel mizah örneklerinde de yerini almıştır. Bu çalışmada da Türkiye demokratikleşmesi sürecinde önemli kırılma noktalarından birini oluşturan 27 Mayıs Darbesi Dönemi çizgisel mizah örnekleri ile anlatılmaya çalışılmıştır.
Kod haritası
Kod haritasında da gösterildiği üzere “Yeter Söz milletindir” sloganı ve “Demirkırat” parti sembolü 27 Mayıs darbesi gerçekleştirilmeden önceki dönemin öne çıkan konularıdır (Çizgisel Mizah:1 ve Çizgisel Mizah:2). Dönemin esas konusu olan 27 Mayıs Darbesi meşru sebepler gösterilerek 1960 yılında yapılmıştır (Çizgisel Mizah:3, Çizgisel Mizah:4, Çizgisel Mizah:5 ve Çizgisel Mizah:10). 27 Mayıs ve diğer tüm askeri müdahalelerin -ironik bir şekilde- demokrasi adına yapılmış olması çizgisel mizaha konu olmuştur (Çizgisel Mizah:6 ve Çizgisel Mizah:8). Darbenin ardından Demokrat Parti yöneticileri Yassıada’ya yargılanmak üzere götürülmüştür. Bu durum onların ruh sağlıklarını olumsuz anlamda etkilemiştir (Çizgisel Mizah:7). Son olarak Demokrat Parti iktidarının darbe ile sona ermesi ile askerler yönetimi tekrar sivillere bırakma eğiliminde olmuştur (Çizgisel Mizah:9 ve Çizgisel Mizah:11).
Bu çalışmada toplamda on bir çizgisel mizah örneği kullanılmıştır. Bunlardan iki tanesi 27 Mayıs Darbesi Dönemi öncesini dönemi göstermektedir (Çizgisel Mizah:1, Çizgisel Mizah:2). Bu örneklerden biri (Çizgisel Mizah:1) döneminde seçim sloganı ve afişi olarak kullanılmıştır. Genel olarak darbe öncesi dönemde demokrasi ve millet iradesi vurgusu dikkat çekmektedir. Özellikle Demokrat Partinin iktidar olması ve çok partili sisteme geçilmesi ile söz millete bırakılmış. Bunu gerçekleştiren kişi olduğu düşünülen Adnan Menderes adeta demokrasi süvarisi ilan edilmiştir.
Çizgisel mizah örneklerinden altı tanesi 27 Mayıs Darbesini anlatmaktadır. (Çizgisel Mizah:3, Çizgisel Mizah:4, Çizgisel Mizah:5, Çizgisel Mizah:6, Çizgisel mizah:7, Çizgisel Mizah:8). Örneklerde darbeyi eleştirenler (Çizgisel Mizah:6, Çizgisel Mizah:8) olduğu gibi, darbeyi destekleyenlerinde olması (Çizgisel Mizah: 3, Çizgisel Mizah:4, Çizgisel Mizah:5, Çizgisel Mizah:7) çizgisel mizahın her zaman muhalefet etme özelliğini yerine getirmediğini göstermektedir. Öyle ki demokrasi için darbeler istenen gelişmeler değildir. Bu sebeple çizgisel mizahın bu durumu eleştirmesi beklenir. Ayrıca çizgisel mizah örneklerinde demokrasinin genellikle kadın şeklinde çizildiği, Türk demokrasisinin ise; yeni yeşermekte olan bir ağaç filizi olarak çizildiği görülmektedir. Bu anlamda çizgisel mizah örneklerinde özellikle Türk demokrasisinin kırılganlığına vurgu yapılmaktadır.
Üç tanesi ise; darbe sonrasındaki durumları açıklayan çizgisel mizah örnekleridir. (Çizgisel Mizah:9, Çizgisel Mizah:10, Çizgisel Mizah:11). Bu örnekler darbe sonrasında yeni anayasanın kabulü (Çizgisel Mizah:9), Cemal Gürsel’in cumhurbaşkanı seçilmesi (Çizgisel Mizah:10) ve yönetimin tekrar sivillere bırakılması (Çizgisel Mizah:11) ile ilgilidir.
1950-1960 yılları arasındaki DP iktidarı Türk Silahlı Kuvvetleri’nin müdahalesi ile son bulmuştur. Darbe döneminde oluşturulan idari yapılar dış politikada devamlılığı vurgularken, iç politikada normalleşmeyi hedeflemişlerdir. Ancak toplumdaki gerginlik bir sonraki dönemde sağ-sol
çatışmaları, anarşi ve terör kıskacına girmek olarak zuhur etmiştir. Yani Türkiye iktidar değişikliğine rağmen demokrasi hayatında önceki sorunlarından kurtulamamıştır.
KAYNAKÇA
Ahmad, Feroz, (2010), Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), İstanbul, Hil yayınları.
Altuntaş, Nazahat, (2004), “Farklılık Feminizm ve Demokrasi”, Demokrasi Teorisinde Güncel Tartışmalar, Ankara, Orion Yayınları, ss.35-65.
Arblaster, Anthony, (1999), Demokrasi, Ankara, Doruk Yayınları.
Aydemir, Şevket Süreyya, (1989), Menderes’in Dramı 1899-1960, İstanbul, Remzi Kitapevi. Başgil, Ali Fuat, (1961), Demokrasi Yolunda, İstanbul, Yağmur Yayınları.
Çavdar2, Tevfik, (2013), Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1950’den Günümüze, Ankara, İmge Kitapevi.
Dahl, A., Robert, (2010), On Democracy, New Haven, CT: Yale University Press. ( Demokrasi Üzerine, çev. Betül Kadıoğlu, Ankara: Phoenix Yayınevi, 2001).
Demirel, Tanel, (2005),”Demokrat Parti”, C-7 Liberalizm, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, İletişim Yayınları, İstanbul, ss. 480-547.
Dursun, Davut, (1995), Laiklik Siyaset ve Değişim, İstanbul, İnsan Yayınları.
Eraslan, Cezmi, (2008), “Atatürk’ten Sonra, Türkiye’nin İç Politikası” Türkiye Cumhuriyeti Tarihi 2, ss. 519-643.
Eroğlu, Cem, (1989), Demokrat Parti –Tarihi ve İdeolojisi, Ankara, İmge Yayınları.
Kalsın, Berrin, (2015), Türk Basınının Sınavı Darbeler, Katliamlar, Suikastlar, İstanbul, Literatürk Academia.
Karpat, Kemal, H, (2013), Türk Demokrasi Tarihi (1839-1950), İstanbul, Timaş Yayınları.
Karpat, Kemal, H, (2013), Türk Demokrasi Tarihi (1950’den günümüze), İstanbul, Timaş Yayınları. Kayış, Yasın, (2009), Demokrat Parti Döneminde Siyasi Karikatür, İstanbul, Libra Yayıncılık. Kocabaş, Süleyman, (2009), Türkiye’de Demokrasi Buhranı, İstanbul, Bayrak Yayıncılık.
Koçak, Cemil, (1997), “Siyasal Tarih(1923-1950)”, Türkiye Tarihi 4 Çağdaş Türkiye 1908-1980, İstanbul, Cem Yayınevi, ss.85-172.
Mazıcı, Nurşen, (2009), “ 27 Mayıs Kemalizmin Restorasyonu Mu?” C-2 Kemalizm, İçinde: Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, İletişim Yayınları, İstanbul, ss.555-570.
MERRIAM, Sharan B. (2013), Nitel Araştırma Desen ve Uygulama için bir Rehber, Çeviri Editörü: Selahattin Turan, 3. Basımdan Çeviri, Nobel Akademik Yayın: Ankara.
Özdemir, Hikmet, (1997), “Siyasal Tarih (1960-1980)” ,Türkiye Tarihi 4 Çağdaş Türkiye 1908-1980, İstanbul, Cem Yayınevi, ss.191-260.
Sağlam, Serdar, (2000), “Çağımızın Sanatı Karikatür”, Kök Araştırmalar, Ankara, Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Vakfı, Cilt 2, Sayı 2, Güz: 2000, ss.191-202.
Sartori, Giovanni, (2014), Demokrasi Teorisine Geri Dönüş, İstanbul, Sentez Yayıncılık. Sayın, Önal, (2014), Göstergebilim ve Sosyoloji, Anı Yayınları, Ankara.
Touraıne, Alain, (2011), Çev: Olcay Kunay, Demokrasi Nedir?, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları. Tuncay, Mete, (1997), “Siyasal Tarih (1950-1960)”, Türkiye Tarihi 4 Çağdaş Türkiye 1908-1980,
İstanbul, Cem Yayınevi, Ss.177-187.
Gazeteler: Cumhuriyet 27 Mayıs 1960. Hürriyet 27 Mayıs 1960. Milliyet 27 Mayıs 1960. Dergiler: Akbaba, 06.01.1971. Akbaba, 24.11.1960. Akbaba, 26.10.1961. Cumhuriyet, 28.05.1960. Karikatür Mecmuası, 1961. Mehmet Ö. Alkan Arşivinden. Tef, 09.11.1960.
Tef, 17.08.1960. Tef, 23.11.1960.
Yeni İstanbul, 21.03. 1954. Yön, 04.07.1962.
