http://ziraatdergi.gop.edu.tr/ Research Article/Araştırma Makalesi
E-ISSN: 2147-8848 (2014) 31 (3), 20-31
20
Silaj Sorgum’da Bazı Fizyolojik Özelliklerin Verim Üzerine Etkileri
Mahmut KAPLAN
1*
Rukiye KARA
2*1Erciyes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, 38090 Kayseri
2
Doğu Akdeniz Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma İstasyonu Müdürlüğü, 46100 Kahramanmaraş *email: mahmutk@erciyes.edu.tr
Alındığı tarih (Received): 24.04.2014 Kabul tarihi (Accepted): 29.04.2014 Online Baskı tarihi (Printed Online): 17.07.2014 Yazılı baskı tarihi (Printed): 00.00.2014 Özet: Çalışmada, farklı özeliklere sahip silaj sorgum genotiplerinin fizyolojik özelliklerinin belirlenmesi ve bu özelliklerin verimle ilişkilendirilmesi amaçlanmıştır. Deneme 2007-2008 yıllarında yetiştirme sezonunda, 2 yıl süre ile tesadüf blokları deneme desenine uygun olarak 3 tekrarlamalı kurulmuştur. Araştırmada net fotosentez hızı (Pn), stoma iletkenliği (gs), klorofil içeriği (Kİ), yaprak alan indeksi (YAİ), bitki örtüsü sıcaklığı (BÖS), bitki boyu, bitki çapı ve yeşil ot verimi gibi özellikler incelenmiştir. Araştırma sonuçlarına göre; vejetatif dönem yaprak alan indeksi ile vejetatif dönem net fotosentez hızı ve stoma iletkenliği arasında, çiçeklenme dönemi yaprak alan indeksi ile çiçeklenme dönemi klorofil içeriği ve bitki boyu arasında, vejetatif dönem klorofil içeriği ile vejetatif ve çiçeklenme dönemi stoma iletkenliği arasında, yeşil ot verimi ile çiçeklenme dönemi klorofil içeriği ve bitki çapı arasında, vejetatif dönem net fotosentez hızı ile çiçeklenme dönemi net fotosentez hızı ve stoma iletkenliği arasında, vejetatif dönem stoma iletkenliği ile çiçeklenme dönemi net fotosentez hızı ve stoma iletkenliği arasında olumlu ve önemli ilişkiler bulunmuştur. Araştırmada kullanılan genotipler içerisinden, yeşil ot verimi yönünden ön plana çıkmış B 24, ICSB 472 ve ICSB 502 genotipleri bölge tarımı için önerilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Çokyıllık Silaj sorgum, genotip, fizyolojik özellikler, yeşil ot verimi Effects of Physiological Characteristics on Yield of Silage Sorghum
Abstract: The present study was conducted to determine the physiological characteristics of silage sorghum and their effects on yields. Experiments were conducted in randomized block design with 3 replications during the growing seasons of 2007-2008. Net photosynthesis rate (Pn), stomal conductance (gs), chlorophyll content (KI), leaf area index (YAI), canopy temperature (BÖS), plant height, plant diameter, green herbage yield parameters were investigated. Results revealed significant positive relationships between vegetative period leaf area index and vegetative period net photosynthesis rate – stomal conductance; between flowering period leaf area index and flowering period chlorophyll content – plant height; between vegetative period chlorophyll content and vegetative – flowering periods stomal conductance; between green herbage yield and flowering period chlorophyll content – plant diameter; between vegetative period net photosynthesis rate and stomal flowering period net photosynthesis rate – stomal conductance; vegetative period stomal conductance and flowering period net photosynthesis rate – stomal conductance. Among the experimented genotypes, the genotypes B 24, ICSB 472 and ICSB 502 with their prominent green herbage yields might be recommended for the region.
Key Words: Sorghum, genotypes, physiological characteristics, green herbage yield
1. Giriş
Sorgum tropik, subtropik hatta sıcak bölgeler için önemli bir yem bitkisidir (Bahrani ve Deghani ghenateghestani, 2004). Sorgum kurağa dayanıklı ve düşük girdilerin hakim olduğu bölgelere adapte olmuştur (Li ve ark., 2010). Sorgum mısıra göre iki kat daha fazla kök üretmekte (House, 1985), mısır ve diğer bitkilere
göre suyu (Sanderson ve ark., 1992; Bean ve ark., 2002; Sanchez ve ark., 2002; Howell ve ark., 2008) ve bitki besin elementlerini (N, P, K) daha etkili kullanarak daha fazla verim vermektedir (Bean ve ark., 2002; Kimbrough, 2002). Bu özelliklerin yanı sıra sorgum, farklı pH aralıklarına (5.0-8.5), tuzlu ve organik bileşiklerce fakir topraklara ve yüksek sıcaklıklara uyumlu bir
bitkidir (Duke, 1983; Kimber, 2000). İçerdiği fitokimyasallar sayesinde, sorgumun hastalıklara ve zararlılara dayanımı yüksektir (Awika ve Rooney, 2004). Bu özeliklere ilaveten aşırı sulu arazilerdeki fotosentetik aktivitesi ve mineral madde alımı da yüksektir (Gosse, 1995;Woods ve ark., 1995).
Islahı ile verim potansiyelinde önemli artımlar sağlanmış olmasına karşın gelecekteki başarı bitki ıslahçıları ile bitki fizyologlarının işbirliği ve fizyolojik kriterlerin desteği ile belirlenecektir (Jackson ve ark., 1996). Son yıllarda yürütülen çalışmalar, stoma iletkenliği, fotosentez hızı, membran termostabilitesi, bitki örtüsü sıcaklığı ve klorofil içeriği gibi fizyolojik özelliklerin bir seleksiyon kriteri olarak kullanılmasının verimde ilerleme sağladığını göstermektedir (Fisher ve ark., 1998; Amthor, 2001; Bavec ve Bavec, 2001; Reynolds ve ark., 2001; Soltani ve Galeshi, 2002; Koç ve ark., 2003; Kaplan, 2009; Yıldırım ve ark. 2009).
Birçok araştırmacı sorgum çeşitlerinde büyüme karakterleri ve verim ve bileşenleri arasında anlamlı farklılık olduğunu bildirmektedir (El-Hattab ve ark., 2000; Ahmed ve ark., 2007). Erken gelişme döneminde yaprak alan indeksinin değiştirilmesiyle, bitki tarafından kullanılan günlük ışık miktarı artırılarak yaprak fotosentezi artırılabilir. Bu durum verimle olumlu ilişki göstermektedir (Lopez-Castaneda ve Richards, 1994; Hafid ve ark., 1998). Yaprak alan indeksi, ışık enerjisinin tutulmasında ve bitkiler tarafından kullanılarak biyokimyasal enerjiye çevrilmesinde birincil derecede rol oynamaktadır. Bitki fotosentezi ve buna bağlı olarak biomas üretimi, yeşil aksamının ışık tutma kabiliyeti ile yakından ilişkilidir (Muchow ve ark., 1990). Üretimin ve transpirasyonun yapıldığı yaprak alanının belirlenmesi verim açısından oldukça önemlidir (Saeed ve El-Nadi, 1998). Fotosentez, stoma iletkenliği, suyun taşınması vb. bitkideki birçok fizyolojik süreç sonucunda ortaya çıkan bitki
örtüsü sıcaklığının sıcak ve kurak (Rashid ve ark., 1999) koşullarda verimle yüksek ilişkili olması, yapılacak seleksiyonlar için büyük öneme sahiptir. Klorofil içeriği ve bitki örtüsü sıcaklığı ilişkilerinin serinleme yeteneği yüksek ve yüksek klorofil içerikli bitki elde edilmesindeki genetik ilerlemeyi artıracağı belirtilmiştir (Babar ve ark., 2006).
Bu çalışmanın amacı, farklı özeliklere sahip silaj sorgum genotiplerinde fizyolojik özellikler ile verim arasındaki ilişkinin belirlenmesidir.
2. Materyal ve Metot
Bu çalışma 2007 ve 2008 yılları yetiştirme sezonunda tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Denemede materyal olarak ICRISAT’tan temin edilen ICSB 472, ICSB 502 ve ICSB 564 genotipleri, Texas A&M Üniversitesinden temin edilen Deer Broom Corn, B24, Gd 65195 çeşitleri ile Batı Akdeniz Araştırma Enstitüsünden temin edilen Rox, Nes ve Gözde 80 çeşitleri kullanılmıştır. Bitkiler 70x14 cm genişliğinde ekilmiştir. Ekimle birlikte 8 kg N ve 8 kg P2O5 ve üst gübre olarak 10 kg/da N verilmiştir. Bitkiler süt-hamur olum döneminde biçilerek hasat edilmiştir.
Çizelge 1 incelendiğinde her iki ürün yılında da deneme yeri topraklarının bünye sınıfının kumlu-killi tekstüre sahip olduğu belirlenmiştir. Deneme yeri topraklarının pH’sı sırasıyla ilk yılda 7.94 ve ikinci yılda ise 7.93 seviyesinde hafif alkali bulunmuştur. Kireç oranı birinci yılda %16 ve ikinci yılda ise %14 oranlarında olduğu belirlenmiştir. Birinci yıldaki kireç oranı fazla kireçli grubuna girerken, ancak ikinci yıldaki oran ise orta kireçli grubuna girmektedir. Verilere göre deneme toprakları organik maddece fakirdir (Anonim, 1980; FAO, 1990; TOVEP, 1991; Kaçar, 2009; Güneş ve ark., 2010).
Çizelge 1. Deneme Alanı Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri
Table 1. Physical and chemical soil characteristics of experimental site Yıllar Derinlik (cm) Tekstür Sınıfı pH CaCO3
(%) P2O5 (kg/da) K2O (kg/da) Organik Madde % 2007 0–30 Tınlı 7.94 16 0.85 3.6 1.49 2008 0–30 Tınlı 7.93 14 1.02 3.6 1.49 Araştırmanın yürütüldüğü 2007 ve 2008 ürün yıllarındaki yetiştirme sezonunda toplam yağışlar sırasıyla 166.6 ve 118.1 mm olmuştur. Uzun yıllar ortalamasına göre, birinci yılda 15.0, ikinci yılda ise 63.5 mm daha az yağış olmuştur. Yağışlar yetersiz olduğu için bitkilerin ihtiyaç duydukları su 7–10 gün aralıklarla salma sulama ile verilmiştir. Uzun yıllar ortalamasına göre,
Kahramanmaraş’ta deneme aylarındaki ortalama sıcaklık 23.1 o
C’dir (Şekil 1). Araştırmanın yürütüldüğü 2007 ve 2008 yıllarındaki deneme aylarına ait ortalama sıcaklık değerleri sırasıyla 24.6 ve 24.3 oC olmuştur. Her iki ürün yılı da uzun yıllar ortalamasına göre, daha yüksek ortalama sıcaklık değerlerine sahip olmuştur (Anonim, 2008).
Şekil 1: Deneme Yılları ve Uzun Yıllar Ortalamasına Ait Ombro-Termik İklim Diyagramı
Figure 1. Ombro-thermic climate diagram for long term and experimental years Fotosentez hızı ve stoma iletkenliği vejetatif
dönemde (ekimden 45 gün sonra) ve çiçeklenme döneminde her parselden rastgele seçilen 5 bitkinin en üst yaprağında tam güneşli havada, 1000 ile 1600 saatleri arasında LCA+pro tipi portatif gaz analizatörü cihazı kullanılarak, klorofil içeriği taşınabilir klorofil photometer ile rastgele seçilen 5 bitkide en üst yapraklar üzerinde vejetatif ve çiçeklenme döneminde tarlada ölçülerek belirlenmiştir. Fotosentez hızı ve stoma iletkenliği LCA+pro cihazının bozulmasından dolayı sadece 2008 yılında ölçümü yapılmıştır. Yaprak alan indeksi yine her iki dönemde LAI-2000 Plant Canopy Analyser aleti kullanılarak orta iki sıradan ölçülmüştür. Bitki örtüsü sıcaklığı hem vejatatif hem de çiçeklenme dönemlerinde taşınabilir bir infrared termometre ile santigrat derece (oC) cinsinden ölçülmüştür. Tam güneşli
havada 1100-1500 saatleri arasında, tüm tekerrürlerde kuzeyden ve güneyden olmak üzere iki ölçüm yapılmış ve ortalaması alınmak suretiyle saptanmıştır. Bitki boyu olgunlaşma döneminde toprak seviyesinden salkım ucuna kadar olan uzunluk ölçülerek, bitki çapı ise toprak seviyesinin üstündeki ilk boğumun üzerinden ölçülerek bulunmuştur. Biomas verimi toprak üstü aksamı biçilerek tartılmış ve dekara çevrilerek hesaplanmıştır.
Araştırma sonucunda elde edilen bulgular, SAS (SAS Inst. 1999) programından yaralanılarak varyans analizine tabi tutulmuştur. Elde edilen ortalamalar arasındaki farkın önemli olup olmadığı Duncan testi ile belirlenmiştir. Korelasyon analizi SAS paket programı kullanılarak yapılmıştır.
3. Bulgular ve Tartışma
Vejetatif dönem yaprak alan indeksi değerleri bakımından denemenin her iki yılında da genotipler arasındaki farklar önemli çıkarken (P≤ 0.01), yıllar arasındaki fark ve yılxgenotip interaksiyonu önemsiz çıkmıştır (Çizelge 2).
Vejetatif dönem yaprak alan indeksi bakımından ilk yılda en düşük yaprak alan indeksi değeri Nes çeşidinden elde edilmiştir. En yüksek değer GÖZDE 80 çeşidinden elde edilmiş, B 24, ICSB 502, ICSB 564 ve Gd 65195 genotipleri de GÖZDE 80 çeşidi ile birlikte yüksek yaprak alan indeksine sahip genotipler olmuşlar ve aynı grupta yer almışlardır. Denemenin ikinci yılında en düşük değer 0.23 ile Deer Broom Corn çeşidinden elde edilirken Nes, ROX ve ICSB 472 genotipleri de en düşük yaprak alan indeksine sahip olmuşlardır. İkinci yıla ait yaprak alan indeksi 0.53 değeri ile B 24 çeşidinde en yüksek olmuş, ancak GÖZDE 80 çeşidi ile aynı grupta yer almıştır. Yıllar ortalamasında ise en düşük değer 0.26 ile Nes ve Deer Broom Corn çeşitlerinden elde edilmiş ROX ve ICSB 472 genotipleri ise aynı grupta yer almışlardır. En yüksek değer 0.50 ile GÖZDE 80 çeşidinden elde edilmiş, B 24 ve
ICSB 502 genotipleri de istatistiki olarak en yüksek gruba dâhil olmuşlardır.
Çiçeklenme dönemi yaprak alan indeksi değerleri ilk yılda 4.05-5.54 arasında, ikinci yılda 3.33-4.75 arasında, yıllar ortalamasında ise 3.96-5.12 arasında değişmiştir. Araştırmanın ilk yılı ve yıllar ortalaması ele alındığında, en yüksek değer Nes çeşidinden elde edilmiş, en düşük değer ise B 24 çeşidinden elde edilmiştir. 2008 yılında ise en yüksek değer GÖZDE 80 çeşidinden elde edilmiş, en düşük değer ise ICSB 502 hattından elde edilmiştir. Ramazanzadeh ve Asgharipour (2011), gelişmenin ilerlemesiyle YAİ’nin arttığını daha sonra besin maddesi ve düşük ışık etkisiyle azaldığını, en yüksek YAİ değerinin çiçeklenme döneminde elde edildiğini bildirmişlerdir. Çiçeklenme dönemi YAİ sonuçlarımız Saeed ve El-Nadi (1998), Ottman ve ark. (2001), Lafarge ve Hammer (2002), Bahrani ve Deghani ghenateghestani (2004), Kaplan (2009) ve Ramazanzadeh ve Asgharipour (2011) ile benzerlik göstermiş, Hassanein ve ark. (2010)’nın elde etmiş oldukları sonuçlardan düşük olmuştur.
Çizelge 2. Silaj Sorgum Genotiplerine Ait Yaprak Alan İndeksi Değerleri
Table 2. Leaf area index values of silage sorghum genotypes
Genotipler Vejetatif dönem yaprak alan indeksi Çiçeklenme dönemi yaprak alan indeksi
2007 2008 Ort. 2007 2008 Ort.
Nes 0.28 b 0.25 e 0.26 c 5.54 a 4.70 a 5.12 a
Deer Broom Corn 0.30 b 0.23 e 0.26 c 5.1 ab 3.95 abcd 4.52 bc
ROX 0.29 b 0.25 e 0.27 c 4.66 abc 3.51 cd 4.09 c
ICSB 472 0.28 b 0.28 e 0.28 c 4.65 abc 4.24 abc 4.45 bc
B 24 0.48 a 0.53 a 0.46 a 4.05 c 3.87 bcd 3.96 c ICSB 502 0.47 a 0.45 bc 0.46 a 5.13 ab 3.33 d 4.23 c ICSB 564 0.39 ab 0.36 d 0.38 b 4.36 bc 3.89 bcd 4.13 c Gd 65195 0.39 ab 0.40 cd 0.40 b 4.53 bc 4.39 ab 4.46 bc GÖZDE 80 0.49 a 0.50 ab 0.50 a 5.07 ab 4.75 a 4.91 ab Ort. 0.37 0.37 4.79a 4.07b Genotip ** ** ** * ** ** Yıl ÖD ** Yılxgenotip ÖD ÖD ÖD: Önemli değil; * p<0.05; ** p<0.01;
Vejetatif dönem klorofil içeriği açısından genotipler, yıl ve yılxgenotip interaksiyonu
arasındaki farklar önemli bulunmuştur (P≤ 0.01). Çiçeklenme dönemi klorofil içeriği yönünden 23
sorgum genotipleri arasındaki farklar %1 seviyesinde önemli olurken, yıl ve yılxgenotip interaksiyonu önemsiz olmuştur. İlk yıl, ikinci yıl ve yılların ortalaması incelendiğinde en yüksek vejetatif dönem klorofil içerikleri GÖZDE 80 çeşidinden elde edilmiştir. Gd 65195 hattı birinci yıl ve yılların ortalamasında en düşük klorofil içeriğine sahip olurken, ikinci yılda ICSB 472 hattı en düşük değere sahip genotip olmuştur. Birinci, ikinci ve yıllar ortalamasına göre Nes çeşidi en yüksek çiçeklenme dönemi klorofil
içeriğine sahip olmuştur. Gd 65195 hattı ikinci yıl ve yılların ortalamasında en düşük çiçeklenme dönemi klorofil içeriğine sahip olurken, Deer Broom Corn çeşidi birinci yılda ve yılların ortalamasına göre Gd 65195 hattı ile birlikte en düşük klorofil içeriğine sahip olmuştur (Çizelge 3). Klorofil içeriği değerlerimiz Yamamoto ve ark. (2002) ve Zhao ve ark. (2005) ile yakın olmuştur.
Çizelge 3. Silaj Sorgum Genotiplerine Ait Klorofil İçeriği Değerleri
Table 3. Chlrophill contents of silage sorghum genotypes
Genotipler Vejetatif dönem klorofil içeriği (mg/m2)
Çiçeklenme dönemi klorofil içeriği
(mg/m2)
2007 2008 Ort. 2007 2008 Ort.
Nes 38.03 bc 37.07 bc 37.55 b 49.34 a 49.20 a 49.27 a
Deer Broom Corn 39.24 b 33.87 d 36.55 b 40.01 c 41.07 cd 40.54 d
ROX 39.77 ab 37.67 b 38.72 b 45.29 ab 47.40 ab 46.34 ab ICSB 472 37.79 bc 30.47 e 34.13 c 48.44 a 48.73 a 48.59 a B 24 34.51 c 33.40 d 33.96 c 48.97 a 46.37 ab 47.67 ab ICSB 502 38.96 b 37.87 b 38.42 b 46.19 ab 48.23 a 47.21 ab ICSB 564 40.34 ab 34.57 cd 37.45 b 41.73 bc 44.00 bc 42.87 cd Gd 65195 34.21 c 32.57 de 33.39 c 41.35 bc 38.97 d 40.16 d GÖZDE 80 43.15 a 41.87 a 42.51 a 45.23 ab 43.70 bc 44.47 bc Ort. 38.45a 35.48b 45.17 45.3 Genotip ** ** ** ** ** ** Yıl ** ÖD Yılxgenotip ** ÖD ÖD: Önemli değil; * p<0.05; ** p<0.01;
Çizelge 4’e göre, vejetatif ve çiçeklenme dönemi bitki örtüsü sıcaklığı bakımından genotipler arasındaki farklar ilk yılda ve yılların ortalamasına göre önemsiz çıkarken, denemenin ikinci yılında %5 seviyesinde önemli çıkmış ve yıllar arasındaki fark ise %1 seviyesinde önemli olmuştur. 2008 yılında vejetatif dönem bitki örtüsü sıcaklığı değerleri 24.70-27.47 ºC arasında değişmiş en düşük değer B 24 ve ICSB 502 çeşitlerinden, en yüksek değer ise Deer Broom Corn çeşidinden elde edilmiştir. Çiçeklenme dönemi bitki örtüsü sıcaklığına bakıldığında; ikinci yılda ve yılların ortalamasına göre Nes çeşidi en yüksek sıcaklık değerini gösterirken, B 24 çeşidi en düşük sıcaklık değerini göstermiştir.
Daha önce yapılan bir çalışmada; ölçümün yapıldığı andaki sıcaklık artışına bağlı olarak bitki örtüsü sıcaklıklarının da arttığı, stresli koşullardaki bitki örtüsü sıcaklığı değerlerinin, stressiz koşullara göre daha yüksek olduğu belirtilmiştir (Araghi ve Assad, 1998). Bölgesel sıcaklık farklılıkları veya ölçüm tarihleri bitki örtüsü sıcaklığı değerleri arasında farklılığa neden olabilmektedir. Royo ve ark., (2002) yürüttükleri çalışmada çiçeklenme dönemindeki bitki örtüsü sıcaklığı yönünden genotipler arasında farklılık oluşmamış, süt olum döneminde ölçülen bitki örtü sıcaklığında (BÖS) farklılık oluşmuştur. Yıldırım ve ark.(2009) sıcak stresine karşı genotip tepkilerinin farklı sıcaklıklarda da benzer sonuçlar 24
verdiğini bildirmiştir. Vejetatif dönem bitki örtüsü sıcaklığı değerleri Kaplan (2009) ve Grant ve ark.
(2004) ile benzer olmuştur. Çizelge 4. Sorgum Genotiplerine Ait Bitki Örtüsü Sıcaklığı Değerleri
Table 4. Canopy temperatures of silage sorghum genotypes Genotipler
Vejetatif dönem bitki örtüsü sıcaklığı (ºC)
Çiçeklenme dönemi bitki örtüsü sıcaklığı(ºC)
2007 2008 Ort. 2007 2008 Ort.
Nes 30.60 25.47 bc 28.03 25.80 30.07 a 27.93 a
Deer Broom Corn 30.04 27.47 a 28.76 25.20 25.40 c 25.30 b
ROX 31.43 25.13 bc 28.28 25.93 27.90 abc 26.92 ab ICSB 472 31.10 26.61 ab 28.86 25.23 28.96 ab 27.09 ab B 24 30.83 24.70 c 27.77 25.37 25.20 c 25.28 b ICSB 502 30.57 24.70 c 27.63 25.30 27.60 abc 26.45 ab ICSB 564 30.90 26.53 ab 28.72 26.20 26.15 bc 26.18 ab Gd 65195 29.67 25.93 abc 27.80 25.47 27.73 abc 26.60 ab GÖZDE 80 30.27 a 25.53 bc 27.90 27.0 28.18 abc 27.59 a Ort. 30.60a 25.79b 25.72b 27.47a Genotip ÖD * ÖD ÖD * ÖD Yıl ** ** Yılxgenotip ÖD ÖD ÖD: Önemli değil; * p<0.05; ** p<0.01;
Bitki boyu bakımından genotipler arasındaki farklar, yıl ve yılxgenotip interaksiyonu yönünden %1 seviyesinde önemli olmuştur (Çizelge 5). Denemenin ilk yılında, ikinci yılında ve yıllar ortalamasında en yüksek değerler sırasıyla 282.93 cm, 238.47 cm ve 260.47 cm ile GÖZDE 80 çeşidinden elde edilmiştir. Denemenin ilk yılında ve ikinci yılında ise en düşük değerler sırasıyla 146.93 cm, 137.40 cm ile ICSB 502 hattından elde edilmiştir. Yıllar ortalamasında ise en düşük değer 133.03 cm ile B 24 çeşidinden elde edilmiş, ICSB 502 hattı da istatistiki olarak en düşük grup içerisinde yer almıştır. Sorgum çeşitlerinin bitki boylarının GÖZDE 80 çeşidinde en uzun boya sahip olduğu başka araştırıcılar tarafından da bildirilmekte ve bu sonuçlar çalışmamızdan elde edilen bulgularla paralellik göstermektedir (Yılmaz, 2000; Balabanlı ve Türk, 2005). Bitki boyu değerlerimiz Saeed ve El-Nadi, (1998); Gül ve Başbağ (2005); Howell ve ark. (2008); Keskin
ve ark. (2009); Hassanein ve ark. (2010) ile benzerlik göstermiştir.
Bitki çapı yönünden genotip ve yıllar arasındaki farklar %1 seviyesinde önemli çıkarken, yılxgenotip interaksiyonu önemsiz çıkmıştır. Denemenin ilk yılında en yüksek bitki çapı değeri 27.40 mm ile B 24 çeşidinden elde edilirken, en düşük değer 16.40 mm ile GÖZDE 80 çeşidinden elde edilmiştir. Denemenin ikinci yılında en yüksek değer yine B 24 çeşidinden (31.86 mm) elde edilmiş, en düşük değer ise 18.40 mm ile ICSB 472 hattından elde edilmiştir. Yıllar ortalaması incelendiğinde en yüksek değer B 24 çeşidinden (29.62 mm) elde edilmiştir. En düşük değer 18.12 mm ile GÖZDE 80 çeşidinden elde edilmiştir.
Çizelge 5. Sorgum Genotiplerine Ait Bitki Boyu ve Bitki Çapı Değerleri
Table 5. Plant height and dimaters of silage sorghum genotypes
Genotipler Bitki boyu (cm) Bitki çapı (mm)
2007 2008 Ort. 2007 2008 Ort.
NES 222.13 c 196.27 b 209.20 d 23.27 b 23.72 bc 23.50 bc
Deer Broom Corn 242.13 b 229.97 a 236.06 b 21.73 b 24.40 bc 23.07 bc
ROX 203.27 d 161.73 c 182.50 e 20.70 bc 21.49 cd 21.09 cd ICSB 472 243.13 b 195.30 b 219.21 c 19.87 bcd 18.40 d 19.12 e B 24 118.20 f 147.87 cd 133.03 g 27.40 a 31.86 a 29.62 a ICSB 502 146.93 e 137.40 d 142.17 g 21.47 b 27.47 b 24.47 b ICSB 564 158.73 e 146.60 d 152.67 f 21.93 b 23.81 bc 22.88 bc Gd 65195 229.07 bc 18363 b 206.35 d 17.47 cd 20.90 cd 19.13 de GÖZDE 80 282.93 a 238.47 a 260.70 a 16.40 d 19.86 d 18.12 e Ort. 205.17a 181.91b 21.14b 23.55a Genotip ** ** ** ** ** ** yıl ** ** yılxgenotip ** ÖD ÖD: Önemli değil; * p<0.05; ** p<0.01;
Yeşil ot verimi, silaj sorgum genotipleri ve yılxgenotip interaksiyonu bakımından %1 seviyesinde önemli çıkarken, yıllar arasındaki fark önemsiz çıkmıştır (Çizelge 6). Denemenin ilk yılında en yüksek yeşil ot verimi 7609.9 kg/da ile ICSB 472 hattından elde edilirken, B 24 ve ICSB 502 genotipleri ICSB 472 hattı ile istatistiki olarak aynı grupta yer almış ve en yüksek gruba dâhil olmuşlardır. En düşük verim ise 3353.6 kg/da ile Gd 65195 hattından elde edilmiş, GÖZDE 80 çeşidi de en düşük verimi veren çeşit olmuştur. 2008 yılında en yüksek yeşil ot verimi 7479.3 kg/da ile B 24 çeşidinden, en düşük değer ise GÖZDE 80 (3784.6 kg/da) çeşidinden elde edilmiştir. Yıllar ortalaması incelendiğinde en yüksek verim 7432.1 kg/da ile B 24 çeşidinden elde edilmiş, ICSB 472 ve ICSB 502 hatları da istatistiki olarak aynı grup içinde yer almışlardır. En düşük değer ise 3816.1 kg/da ile GÖZDE 80 çeşidinden elde edilmiştir. Yeşil ot verimi değerlerimiz Bahrani ve Deghani ghenateghestani (2004); Gül ve Başbağ (2005); Güneş ve Acar (2005), Keskin ve ark. (2009)’nın sonuçlarıyla benzerlik gösterirken, Çiğdem ve Uzun (2006)’un sonucundan yüksek, Baytekin ve ark. (1995)’nın elde ettiği sonuçtan düşük bulunmuştur. Sağlamtimur ve ark. (1988) tarafından Çukurova koşullarında ikinci ürün olarak yetiştirilen 10 silaj
sorgum çeşidinin yeşil ot verimi 3255.9-6381.0 kg/da ile bizim bulgularımızla benzerlik göstermektedir. Yeşil ot verimleri arasındaki bu farklılıkların, değişik bölgesel ekolojiler ile çeşitlerin genetik yapılarından kaynaklandığı söylenebilir.
Çizelge 6’ya göre vejetatif ve çiçeklenme dönemi net fotosentez hızı yönünden silaj sorgum genotipleri arasındaki farklar önemli çıkmıştır (P≤ 0.01). Vejetatif dönem net fotosentez hızı en yüksek 30.46 µmolCO2 m-2s-1 ile ICSB 502 hattından elde edilmiştir. Gd 65195 hattı ise en düşük net fotosentez hızına sahip olmuştur. Çiçeklenme dönemi net fotosentez hızı Deer Broom Corn çeşidinde en yüksek olmuş, ancak GÖZDE 80 çeşidi de istatistiki olarak aynı grup içerisinde yer almıştır. En düşük değer ise Nes, B 24 ve Gd 65195 genotiplerinden elde edilmiştir (Çizelge 6). Fotosentez hızı Johnson ve Day (2002), Cousins ve ark. (2003), Tsuji ve ark. (2003), Zhao ve ark. (2005) ile benzerlik göstermiştir.
Vejetatif ve çiçeklenme dönemi stoma iletkenliği yönünden sorgum genotipleri arasındaki farklar önemli çıkmıştır (P≤ 0.01). Vejetatif dönem stoma iletkenliği değerleri 0.17-0.30 mol H2O m-2s-1 arasında değişmiş, en yüksek değer ise GÖZDE 80 çeşidinden, en düşük 26
değer Gd 65195 çeşidinden elde edilmiştir. Çiçeklenme dönemi stoma iletkenliği bakımından, en yüksek değer Deer Broom Corn çeşidinden 0.32 mol H2O m-2s-1 ile elde edilmiştir. En düşük stoma iletkenliği değeri ise 0.20 mol H2O
m-2s-1 ile Nes, B 24 ve Gd 65195 çeşitlerinden elde edilmiştir. Stoma iletkenliği değerlerimiz Mastrorilli ve ark. (1999), Netondo ve ark. (2004), Zhao ve ark. (2005) ile uyum içindedir.
Çizelge 6. Sorgum Genotiplerine Ait Fotosentez Hızı ve Stoma İletkenliği Değerleri
Table 6. Phtosynthesis rates and stomal conductance of silage sorghum genotypes
Genotipler Yeşil ot verimi (kg/da) VDPn ÇDPn VDgs ÇDgs
2007 2008 Ort. Nes 6585.1 b 5522.0 d 6053.5 b 23.51 c 23.53 d 0.18 cd 0.20 c Deer Broom Corn 4683.5 c 4142.1 ef 4412.8 d 26.67 abc 35.88 a 0.23 bc 0.32 a ROX 5205.9 c 6159.2 c 5682.6 bc 24.86 c 27.937 c 0.20 cd 0.23 bc ICSB 472 7609.9 a 6950.2 b 7280.0 a 24.17 c 25.157 d 0.18 cd 0.21 c B 24 7385.0 a 7479.3 a 7432.1 a 24.08 c 24.890 d 0.19 cd 0.20 c ICSB 502 6971.9 ab 7159.6 ab 7065.8 a 30.46a 30.433 bc 0.27 ab 0.25 bc ICSB 564 5134.6 c 5640.4 d 5387.5 c 26.40 bc 31.050 b 0.19 cd 0.30 a Gd 65195 3353.6 d 4356.8 e 3855.2 e 23.15 c 24.833 d 0.17 d 0.20 c GÖZDE 80 3847.5 d 3784.6 f 3816.1 e 28.94 ab 34.107 a 0.30 a 0.28 ab Ort. 5641.89 5688.25 Genotip ** ** ** ** ** ** ** Yıl ÖD yılxgenetip **
VDPn: vejetatif dönem net fotosentez hızı; ÇDPn: çiçeklenme dönemi net fotosentez hızı; VDGS: vejetatif dönem stoma iletkenliği; ÇDGS: çiçeklenme dönemi stoma iletkenliği; ÖD: Önemli değil; * p<0.05; ** p<0.01;
Silaj sorgum genotiplerinde incelenen özelliklere ait korelasyon katsayısına göre, vejetatif dönem yaprak alan indeksi ile vejetatif dönem stoma iletkenliği ve net fotosentez hızı arasında olumlu ve önemli; çiçeklenme dönemi klorofil içeriği ve vejetatif dönem bitki örtüsü sıcaklığı arasında olumsuz ve önemli ilişki bulunmuştur. Çiçeklenme dönemi yaprak alan indeksi ile çiçeklenme dönemi bitki örtüsü sıcaklığı ve bitki boyu arasında olumlu ve önemli, vejetatif dönem klorofil içeriği ile vejetatif ve çiçeklenme dönemi stoma iletkenliği arasında olumlu ve önemli bir ilişki bulunmuştur. Koyu renkli ve geniş yapraklar yüksek klorofil içeriğine sahip olmasına rağmen fotosentez hızı için seçici bir kriter değildir (Reynolds ve ark. 2000). Çiçeklenme dönemi stoma iletkenliği ile fotosentez hızı arasında önemli bir ilişki bulunmaktadır (Jiang ve ark. 2000). Zhao ve ark. (2008)
ve Hışır ve ark. (2012) fotosentez hızı ile klorofil içeriği arasında bir ilişki bulamazken stoma iletkenliği ile fotosentez arasında olumlu bir ilişki bulmuştur.
Çiçeklenme dönemi klorofil içeriği ile yeşil ot verimi arasında olumlu ve önemli bir ilişki varken, çiçeklenme dönemi net fotosentez hızı ve stoma iletkenliği arasında olumsuz ve önemli bir ilişki bulunmuştur. Kaplan (2009) yaptığı çalışmada klorofil içeriği ile fotosentez hızı ve stoma iletkenliği arasında, biomass ile bitki boyu arasında ve fotosentez hızı ile stoma iletkenliği arasında önemli ilişkiler tespit etmiştir. Çiçeklenme dönemi bitki örtü sıcaklığı ile bitki çapı, bitki boyu ile bitki çapı ve yeşil ot verimi arasında olumsuz ve önemli bir ilişki bulunmuştur. Bizim bulgularımızın aksine, uzun boylu sorgum genotiplerinin daha yüksek biyomas üretimine (George-Jaeggli ve ark., 2011) ve daha fazla ışık kullanım etkinliğine (Hammer 27
ve ark., 2010) sahip olduğunu belirtmişlerdir (Narayanan ve ark., 2013). Bitki çapı ile yeşil ot verimi, vejetatif dönem net fotosentez hızı ile çiçeklenme dönemi net fotosentez hızı ve stoma iletkenliği arasında, çiçeklenme dönemi net
fotosentez hızı ile vejetatif ve çiçeklenme dönemi stoma iletkenliği arasında olumlu ve önemli ilişkiler bulunmuştur.
Çizelge 7. İncelenen Özellikler Arası İlişkilere Ait Korelasyon Katsayıları.
Table 7. Correlation coefficients for investigated traits
VDYAI ÇDYAI VDKİ ÇDKİ VDBÖS ÇDBÖS BB BÇ YOV VDPn ÇDPn VDgs
VDYAI 1 ÇDYAI -0.179 1 VDKİ 0.240 0.366 1 ÇDKİ -0.822 0.067 0.064 1 VDBÖS -0.664 -0.052 -0.144 -0.166 1 ÇDBÖS -0.123 0.692 0.450 0.409 -0.134 1 BB -0.262 0.758 0.309 -0.277 0.274 0.452 1 BÇ 0.150 -0.452 -0.284 0.304 -0.262 -0.607 -0.737 1 YOV -0.058 -0.409 -0.335 0.806 -0.023 -0.126 -0.641 0.588 1 VDPn 0.504 -0.012 0.690 -0.075 -0.182 -0.046 -0.015 -0.037 -0.080 1 ÇDPn 0.171 0.036 0.600 -0.522 0.253 -0.277 0.320 -0.172 -0.487 0.751 1 VDgs 0.534 0.211 0.787 -0.061 -0.297 0.094 0.264 -0.150 -0.243 0.910 0.738 1 ÇDgs 0.039 -0.006 0.502 -0.548 0.438 -0.319 0.228 -0.119 -0.450 0.636 0.950 0.541 Koyu renkli yazılmış olan değerler p≤0.050 seviyesinde önemli bulunmuştur.
4. Sonuç
Araştırmadan elde edilen sonuçlara göre; yeşil ot verimi ile bitki çapı ve çiçeklenme dönemi klorofil içeriği arasında önemli bir etki çıkarken bitki boyu arasında olumsuz bir ilişki bulunmuş, çiçeklenme dönemi yaprak alan indeksinin bitki boyu ile olumlu ilişkisi belirlenmiştir. Denemede kullanılan genotipler içerisinden yeşil ot verimi yönünden B 24, ICSB 472 ve ICSB 502 genotiplerinin ön plana çıktığı görülmekte ve bölge tarımı için önerilmektedir. Fizyolojik özelliklerin verim ve morfolojik özellikler ilişkisini daha net ortaya koymak amacıyla farklı bitki türü ve çeşitleriyle değişik iklim, toprak ve stres koşullarında araştırmalara devam edilmelidir.
Kaynaklar
Ahmed AG, Zaki NM, and Hassanein MS (2007). Response of Grain Sorghum To Different Nitrogen Sources. Rese. J. of Agric. and Biolo. Sci., 3(6): 1002-1008.
Amthor JS (2001). Effects of Atmospheric CO2 concentration on Wheat Yield: Review Of Results From Experiments Using Various Approaches To Control CO2 Concentration. Field Crops Research, 73: 1-34.
Anonim (1980). Toprak Su İstatistikleri Bülteni. Program ve Planlama Dairesi Başkanlığı Yayını, Ankara. Anonim (2008). Kahramanmaraş Tarım İl Müdürlüğü
Toprak Analiz Laboratuvarı Analiz Sonuçları. Araghi SG, Assad MT (1998). Evaluation of four
screening techniques for drought resistance and their relationship to yield reduction ratio in wheat. Euphytica, 103, 293-299.
Awika JM, Rooney LW (2004). Sorghum phytochemicals and their potential impact on human health. Phytochemistry, 65, 1199–1221.
Babar MA, Reynolds MP, Van Ginkel M, Klatt AR, Raun WR, Stone ML 82006). Spectral reflectance to estimate genetic variation for ın-season biomass, leaf chlorophyll, and canopy temperature in wheat. Crop Sci., 46(3): 1046-1057.
Bahrani MJ, Deghani ghenateghestani A (2004). Summer forage sorghum yield, protein and prussic acid contents as affected by plant density and nitrogen topdressing. J. Agric. Sci. Technol. Vol. 6: 73-83.
Balabanlı C, Türk M (2005). Sorgum, sudanotu melez ve çeşitlerinin ısparta koşullarında verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi üzerine bir araştırma. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Dergisi, 9(3): 32-36.
Bavec F, Bavec M (2001). Chlorophyll meter readings of winter wheat cultivars and grain yield prediction. commun. Soil Sci. Plant Anal. Res., 32: 2709–2719.
Baytekin H, Gül İ, Bengisu G (1995). Harran Ovası sulu koşullarında ikinci ürün olarak yetiştirilen silaj sorgumda farklı azot dozlarının verim ve bazı tarımsal karakterlere etkisi. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 1(3):212-226.
Bean B, Mccollum T, Pietsch D, Rowland M, Porter B, Vanmeter R (2002). Texas Panhandle Forage Sorghum Silage Trial. The Agriculture Program of Texas A&M University System. http://soilcrop.tamu.edu/publications/pubs/9104 65silage.pdf
Cary NC, Soltani A, Galeshi S (2002). Importance of rapid canopy closure for wheat production in a temperate sub-humid environment: experimentation and simulation. Field Crops Research 77:17-30.
Cousins AB, Adam NR, Wall GW, Kimball BA, Pinter Jr PJ, Ottman MJ, Leavitt SW, Webberi AN (2003). Development of C4 photosynthesis in sorghum leaves grown under free-air CO2
enrichment (FACE). Journal of Experimental Botany, Vol. 54, No. 389, pp. 1969±1975. Çiğdem İ, Uzun F (2006). Samsun ili taban alanlarında
ikinci ürün olarak yetiştirilebilecek bazı silajlık sorgum ve mısır çeşitleri üzerine bir araştırma. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 21(1): 14-19.
Duke JA (1983). Handbook of Energy Crops.
www.hort.purdue.edu/newcrop/duke_energy/Sor ghum_bicolor.html
El-Hattab AH, Shaaban SA, El-Harriri DM, El-Gazzar MM, Ahmed AG (2000). Growth characteristics, grain yield and quality of two sorghum cultivars as affected by skipping irrigation. Egypt. J. Appl. Sci., 15(11): 168-171.
FAO (1990). Micronutrient. assessment at the country leaves an international study. FAO Soils Bulletion 63. Rome.
Fischer RA, Rees D, Sayre KD, Lu ZM, Condon AG, Larque-Saavedra A (1998). Wheat yield progress is associated with higher stomatal conductance and photosynthetic rate, and cooler canopies. Crop Sci., 38:1467-1475.
Grant RF, Kimball BA, Wall GW, Triggs JM, Brooks TJ, Pinter RJ, Conley Jr MM, Ottman MJ, Lamorte RL, Leavitt SW, Thompson TL, Matthiass AD (2004). Modeling elevated corbon dioxide effects on water relations, water use, and growth of irrigated sorghum. Agronomy Journal. 96: 1693–1705.
George-Jaeggli B, Jordan DR, Oosterom van EJ, and Hammer GL (2011). Decrease in sorghum grain yield due to the dw3 dwarfing gene is caused by
reduction in shoot biomass. Field Crops Res. 124:231–239.
Gosse G (1995). ‘‘Rendement Energetique Et Bilan De CO2 D’une Culture’’. C.R. Acad. Agric. Fr. 81 (5), pp. 93-107.
Gül İ, Başbağ M (2005). Diyarbakır koşullarında silaj sorgum çeşitlerinde verim ve bazı tarımsal karakterlerin belirlenmesi. HR.Ü.Z.F. Dergisi, 9 (1):15-21.
Güneş A, Acar R (2005). karaman ekolojik koşullarında silajlık sorgum-sudan otu melezinin II. ürün olarak yetiştirme imkanlarının belirlenmesi. S.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 19 (35): 8-15.
Güneş A, Alpaslan M, İnal A (2010). Bitki besleme ve gübreleme (V. Baskı). Ankara Üniv. Ziraat Fakültesi Yayın No: 1581, Ders Kitabı No: 533, Ankara.
Hafid RE, Smith DH, Karrou, M, Samir K (1998). Morphological attributes associated with early-season drought tolerance in spring durum with in a mediterranean enviromental. Euphytica, 101:273-282.
Hammer GL, Oosterom E, Van McLean G, Chapman SC, Broad I, Harland P, Muchow RC (2010). Adapting APSIM to model the physiology and genetics of complex adaptive traits in field crops. J. Exp. Bot. 61:2185–2202.
Hassanein MS, Amal GA, Nabila MZ (2010). Growth and productivity of some sorghum cultivars under saline soil condition. Journal of Applied Sciences Research, 6(11): 1603-1611.
Hışır Y, Kara R, Dokuyucu T (2012). Evaluation of oat (Avena sativa L.) genotypes for grain yield and physological traits. Zemdirbyste=Agriculture 99(1): 55-60.
House RL (1985). A guide to sroghum breeding. ICRISAT.
Howell TA, Evett SR, Tolk JA, Copeland KS, Colaizzi PD, Gowda PH (2008). Evapotranspiration of corn and forage sorghum for silage. World Environmental and Water Resources Congress 2008 Ahupua'a, 1-14.
Jackson PA, Robertson M, Cooper M Hammer G (1996). The role of physiological understanding in plant breeding: from a breeding perspective. Field Crops Res. 37:11-23.
Jiang GM, Hao NB, Bai KZ, Zhang QD, Sun JZ, Guo RJ, Ge QY, Kuang TY 82000). Chain correlation between variables of gas exchange and yield potential in different winter wheat cultivars. Photosynthetica 38(2): 227-232.
Kacar B (2009). Toprak Analizleri (İkinci Baskı). Nobel Yayın No: 1387, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. Kaplan M (2009). Farklı kökenli tane sorgum (Sorghum
Bicolor L.) genotiplerinde verim, verim unsurları ile bazı fizyolojik özelliklerin belirlenmesi ve DNA düzeyindeki farklılıklarla ilişkilendirilmesi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı, Doktora Tezi.
Keskin B, Yilmaz IH, Bozkurt MA, Akdeniz H (2009) Sewage sludge as nitrogen source for ırrigated
silage sorghum. Journal of animal and Veterinary Advances 8(3): 573-578.
Kimber CT (2000). Origins of domesticated sorghum and ıts early diffusion to India and China, pp. 3-96.
In C. W. Smith, R. A. Frederiksen (Eds.)
Sorghum: Origin, History, Technology, And Production. Wiley Series in Crop Science, New York.
Kimbrough L (2002). Corn and Sorghum for Silage. Extension Service of Mississippi State
University. URL:
http://msucares.com/pubs/infosheets/is485.htm Koc M, Barutcular C, Genc D (2003). Photosynthesis and
productivity of old and modern durum wheats in a Mediterraean Enivironment. Crop Science, 43(6):2089-2097.
Lafarge TA, Hammer GL (2002). Predicting plant leaf area production: shoot assimilate accumulation and partitioning and leaf area ratio are stable for a wide range of sorghum population densities. Field Crops Research 77: 137-151.
Li R, Zhang H, Zhou X, Guan Y, Yao F, Song G, Wang J, Zhang C (2010). Genetic diversity in Chinese sorghum landraces revealed by chloroplast simple sequence repeats. Genet Resour Crop Evol. 57:1–15.
Lopez-Castaneda C, Richards RA (1994). Variation in temperate cereals in rainfed enviroments II. phasic development and growth. Field Crops Res. 39:85-98.
Lopez- Castaneda C, Richards RA, Farquhar GD (1995). Variation in early vigor between wheat and barley. Crop Science, 35:472-479.
Mastrorilli M, Katerji N, Rana G (1999). Productivity and water use efficiency of sweet sorghum as affected by soil water deficit occurring at different vegetative growth stages. European Journal of Agronomy 11: 207–215.
Muchow RC, Sinclair TR, Benett JM (1990). Temprature and solar radiation effects on potential maize yield across locations. Agon. J. 82:338-343. Narayanan S, Aiken RM, Vara Prasad PV, Xin Z, Yu J
(2013). Water and radiation use efficiences in sorghum. Agronomy Journal 105(3): 649-656. Netondo GW, Onyango JC, Beck E (2004). Sorghum and
Salinity: II. gas exchange and chlorophyll fluorescence of sorghum under salt stres. Crop Science 44: 806–811.
Ottman MJ, Kimball BA, Pinter PJ, Wall GW, Vanderlip RL, Leavitt SW, Lamorte RL, Matthias AD, Brooks TJ (2001). Elevated CO2 increases
sorghum biomasss under drought conditions. New physiologist 150: 261-273.
Ramazanzadeh S, Asgharipour MR (2011). Physiological growth responses of sorghum genotypes to impairment of plant photosynthesis using potassium iodide. Australian Journal of Basic and Applied Sciences 5(11): 1884-1890. Rashid A, Stark JC, Tanveer A, Mustafa T (1999). Use of
canopy temperature mesaurements as a screening tool for drought tolerance in spring
wheat. J. Agronomy & Crop Science 182: 231-237.
Reynolds MP, Delgado MI, Gutierrez-Rodriguez M, Larque-Saavedra B (2000). Photosynthesis of Wheat in a Warm, Irrigated Environment - I: Genetic Diversity and Crop Productivity. Field Crops Research 66 (1): 37-50, (2000).
Reynolds MP, Nagarajan S, Razzaque MA, Ageeb OAA (2001). Heat tolerance. application of physiology in wheat breeding. (Editorler: M.P. Reynolds, I. Ortiz-Monasterio., A. McNab). Mexico, DF, CIMMYT.
Saeed IAM, and El-Nadi AH (1998). Forage sorghum yield and water use efficiency under variable ırrigation. Irrig Sci, 18: 67–71.
Sağlamtimur T, Tansı V, Baytekin H (1988). Çukurova koşullarında ikinci ürün olarak yetiştirilebilecek silaj sorgum çeşitlerinin bazı tarımsal karakterlerinin saptanması üzerine bir araştırma. Ç.Ü.Z.F. Dergisi 3(3): 40.
Sanchez, A.C., Subudhi, P.K., Rosenow, D.T., and Nguyen H.T., 2002. Mapping QTLs Associated with Drought Resistance in Sorghum (Sorghum
bicolor L. Moench). Journal of Plant Molekuler Biology, 48: 713–726.
Sanderson MA, Jones RM, Ward J, Wolfe R (1992). Silage sorghum performance trial at stevensville: Forage Research in Texas. Rep. PR-5018. Texas Agric. Exp. Stn., Stephensville. SAS (1999). SAS User’s Guide: Statistic. Statistical
Analysis Systems Institute Inc.,
TOVEP (1991). Türkiye toprakları verimlilik envanteri. T.C. Tarım Orman ve Köy İşleri Bakanlığı. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
Tsuji W, Ali MEK, Inanaga S, Sugimoto Y (2003) Growth and gas exchange of three sorghum cultivars under drought stres. Biologia Plantarum 46 (4); 583–587.
Woods J, Hall DO, Muzondo MI, Gosse G, Soontornchainackseng P (1995). Bioethanol production from sweet sorghum: ınterchange of research and experience between EU and developing countries (Zimbabwe and Thailand), Brussels, EU, pp. 1–74.
Yamamoto A, Nakamura T, Adu-Gyamfi JJ, Saigusa M (2002). Relationship between chlorophyll content in leaves of sorghum and piogenpea determined by extraction method and by chlorophylll meter (Spad-502). Journal of Plant Nutrition 25(10): 2295-2301.
Yıldırım M, Akıncı C, Koç M, Barutçular C (2009). Bitki örtüsü serinliği ve klorofil miktarının makarnalık buğday ıslahında kullanım olanakları. Anadolu Tarım Bilim. Dergisi 24(3):158-166.
Yılmaz İ (2000). Van koşullarında uygun silajlık sorgum, sudanotu ve sorgum-sudanotu melezi çeşitlerinin belirlenmesi üzerinde bir araştırma. International Animal Nutrition Congress 4-6 September, 413-419.
Zhao D, Reddy KR, Kakani VG, Reddy VR (2005). Nitrogen deficiency effects on plant growth, leaf photosynthesis, and hyperspectral reflectance properties of sorghum. Europ. J. Agronomy 22: 391–403.
Zhao M, Lafitte HR, Sacks E, Dimayuga G, Botwright-Acuna TL (2008). Perennial O. sativa × O.
rufipogon interspecific hybrids. I. photosynthetic
characteristics and their inheritance. Field Crop Research vol. 106: 203–213.
