TT-
\0O
alata
evlevihanesi
By A S L I K A Y A B A L *
Dede caddesi, Tünel’den Karaköy’e inen m Yüksek Kaldırım’ın hem en başındadır. Müzik n t aletleri satan mağazaların ilk anda dikkati çektiği m bu sokağın girişinde kuytuya sığınmış tarihî bir yapı durur: Galata Mevlevihanesi... Zaman za man turist grupları birikir önünde. Kimi Divan Edebi yatı Müzesi’ni ziyaret etmek, kimi de özellikle sema topluluğunun gösterilerini izlemek için gelmiştir. Galata M evlevihanesi’nin tarihine geçm eden önce, Mevlevilik üzerinde kısaca duralım. Mevleviliğin kuru cusu, Mevlânâ Celâleddin-i Rumi’nin oğlu Sultan Veled olarak kabul edilir. Sünni tarikatları içinde en büyük lerden biri olan Mevlevilik, Tann ile evrenin birliği dü şüncesini felsefi hareket noktası olarak görür. Evrende varolan herşey aslında Tanrı’nın görünüşüdür. Mevlevi liğin düşünsel dünyasının ayırdedici yanlarından biri de, insanı gerçeğe ulaştıran yolun akıldan değil, aşktan geçtiğidir. Aşk, insanın özünde, Tanrı’ya duyulan en
t the top o f the hill leading down to the Gala-
ta Tower in Istanbul is a Mevlevi dervish
lodge, the Galata Mevlevihane. Galip Dede
Caddesi is a street known fo r its many shops
selling musical instruments, and here a stone
archway leads into a tree filled courtyard in which
this historic building stands hidden from the street.
Today the building houses the Museum o f Divan
Literature and a collection o f musical instruments,
hut the dervish ceremonies known as sema are still
sometimes held here, and then this quiet spot is
crowded with visitors.
The Mevlevi mystic order was established by Sultan
Veled, son o f the 13th century Islamic philosopher
Celaleddin-i Rumi. One o f the foremost Sunni mys
tic orders, Mevlevi philosophy takes the union
between God and the universe as its starting point,
and believes that everything which exists is in fact
Çeşitli dönemlerde Galata Mevlevihanesi’ni yöneten şeyhlerin bir kısmının türbeleri bugün Mevlevihane içinde bulunuyor. Solda Kudretullah Efendi türbesi, sağda İsmail Rusuhi ve Galip Dede türbesi görülüyor. / The tom bs of some of the şeyhs or leaders of Galata Mevlevihane in the past are buried here. To the left is the tom b of Kudretullah Efendi, and to the right th at of İsmail Rusuhi and Galip Dede.
derin sevgi ve özlemdir.
Mevleviliğin bir başka özelliği de, İslam dünyasında dinle musikiyi bağdaştıran ilk tarikat olmasıdır. Ney, kudüm, sonraları tambur gibi enstrümanlar dini tören lerin, ayinlerin bir parçası haline gelmiştir. Nitekim Mevlânâ Celâleddin-i Rumi’nin, dostlarının katıldığı toplantılarda sohbetlerin yanısıra şiirler okuduğu, zikre derek sema yaptığı söylenir. Mevlana’nın ölümünden sonra oğlu Sultan Veled, bu toplantılarda yapılan sema, zikir ve benzeri törenlere belli kurallar ve ilkeler getire rek Mevlevilik tarikatının temellerini atmış.
Asıl konumuza dönersek; Galata Mevlevihanesi, İstan bul’daki ilk büyük mevlevi kuruluşudur ve oldukça es ki tarihlere uzanan bir öyküsü vardır. Mevlevihane, II. Bayezid dönemi vezirlerinden İskender Paşa’nın Galata sırtlanndaki av çiftliğinde 1491’de inşa edilmiş. Bu yapı Kulekapı Mevlevihanesi veya Galip Dede Dergahı adıy la da anılmış. Tekke’nin ilk postnişini Sultan-ı Divani Sema’i Mehmed Dede olmuş. Ancak Mehmed Dede’nin postnişinliği çok kısa sürmüş ve yerini daha sonra Safai Dede almış. Mevlevi tarikatının Galata Mevlevihane- si’ndeki asıl örgütlenmesi bu şeyhin zamanında gerçek leşmiştir. Safai Dede’nin ardından bir süre Halveti tari katına bağlanan tekkeyi Mevleviliğe yeniden bağlayan şeyh Sırrı Abdi Dede’dir. Ancak Mevlana Asitanesi post nişini Bostan Çelebi zamanında şeyhliği kaldırılınca ye rine bu kez Şarih-i Mesnevi İsmail Rusuhi Dede tayin edilmiş. Abdi Dede, bu değişiklik nedeniyle dergahtan ayrılmak zorunda kalmış. Bu durum İstanbul
Mevlevili-an aspect o f God. Where Mevlevi thought differs
from that rationalism is the belief that not reason
but divine love, aşk, is the way fo r human beings to
attain truth. Aşk is profound love and yearning fo r
God in the human essence.
Another festure o f the Mevlevi order is that it was
the first to make music a central part o f religious
practice. The ney, kudüm andlater instruments
such as the tam bur were used in Mevlevi cere
monies. It is sa id that a t gatherings M evlânâ
Celâleddin-i Rum î conversed, recited poetry and
engaged in the whirling dance known as sema. Fol
lowing his father’s death, Sultan Veled laid down
specific principles fo r the sema and other practices,
so laying the foundations o f the Mevlevi order.
Galata Mevlevihane was the first Mevlevi dervish
lodge established in Istanbul, although the building
we see today dates from much later. The original
building was constructed in 1491 during the reign
o f Sultan Bayezid II (1481-1512) on a hunting
estate belonging to İskender Paşa. It was known as
Kulekapı M evlevihane or later as Galip Dede
Dergâh. The first leader o f the dervish community
here was Sultan-ı Divani Sema’i Mehmed Dede, fol
lowed by Safai Dede, under whom the lodge really
became active. The building was subsequently used
by the H alveti order, a n d only repaired a n d
restored as a Mevlevi lodge in the seventeenth cen
tury by Sırrı Abdi Dede. When Şarih-i Mesnevi
3 8ği açısından önemli sonuçlara yol açmış; Galata Mevle- vihenesi’ndeki şeyhliğini kaybeden Abdi Dede Kasım paşa Mevlevihanesi’ni kurmuş.
Ekrem Işın, İstanbul Ansiklopedisinde Galata Mevlevi hanesi’ni tanıtırken, Mevlevihane’nin bu ilk dönemine ait yapıları hakkında kapsamlı bilginin mevcut olmadı ğını aktanyor.
Evliya Çelebi, tekkede yüz adet derviş hücresi bulun duğunu yazmış. Tekkenin bu döneminden günümüze kalabilen tek eser, 1656 Çınar Olayı’nda idam edilen Gümrük Emini Haşan Ağa’nın Mevlevihane avlusunda yaptırdığı 1649 tarihli çeşme.
Mevlevihane’nin tarihinde 18. yüzyılda Gavsi Ahmed Dede öne çıkıyor. Gavsi Ahmed Dede, 18. yüzyılın or talarına kadar Galata Mevlevihanesini yöneten Şeyh ai lesinin kurucusu. Yine 18. yüzyılda Mevlevihaneye damgasını vuran ikinci büyük şeyh ailesi Kasımpaşa ve Yenikapı Mevlevihaneleri postnişinliğini yapan Safi Musa Dede’ye ait.
Mevlevihane 1770’lerin sonunda, şeyhler arasında yö netimi ele geçirme rekabeti nedeniyle İdarî açıdan zor bir dönem yaşamış. I. Abdülhamid döneminde giderek eski önemini yitirmiş, ancak III. Selim döneminde ye nilikçilerin merkezi durumuna gelmiştir. Tekkenin top lumsal kültür üzerindeki yenilikçi etkisi kapatıldığı 1925’e kadar kesintisiz sürmüş. Galata
Mevlevihane-tsmail Rusuhi Dede was appointed in his place,
Ahdi Dede was obliged to leave the dergah, and as
a result founded the Kasımpaşa Mevlevihane.
In the early 17th century Evliya Çelebi records that
the Mevlevihane had a hundred dervish cells, but
none o f the buildings from this century remain
apart from the fountain dated 1649 built in the
courtyard by Director o f Customs Hasan Ağa, who
was executed fo r his part in the uprising o f 1656.
Gavsi Ahmed Dede was the first in a Mevlevi fa m i
ly which served as şeyh o f the lodge until the mid-
18th century, a nd they were succeeded by Safi
Musa Dede, şeyh o f the Kasımpaşa and Yenikapı
Mevlevi lodges. Towards the end o f the 18th centu
ry, under Abdülhamid I, the Mevlevi order was
shaken by rivalry between different şeyhs fo r con
trol. However, with the accession o f the reformist
Selim III (1789-1808) began to play a central role
in the progressive movement fo r modernisation of
the empire. The first şeyh o f Galata Mevlevihane
during Selim’s reign was Mehmed Es’ad Dede, bet
ter known as Şeyh Galip (1757-1799), the famous
poet whose work mainly treats mystic themes. Dur
ing his time the lodge was extensively repaired,
a n d the semahane or hall where the dervishes
whirled into a trance o f communion with God was
İstanbul mevleviliğinin en önemli m erkezlerinden biri olan Galata Mevlevihanesi, bugün Osmanlı dönem ine ait çeşitli yapıları da barındırıyor. Yukarda Şadırvan (solda) ve 1649 tarihli Hasan Ağa çeşmesi görülüyor. / Galata Mevlevihane was one of the most im portant dergahs of the Mevlevi order in Istanbul. The complex includes various Ottoman period buildings, such as the şadırvan (left) and Hasan Ağa Fountain built in 1649.
4 0
si’nin padişah III. Selim döneminde ilk postnişini, Şeyh Galip olarak tanıdığımız Mehmed Es’ad Dede. Şeyh Ga lip zamanında dergah esaslı biçimde tamir görmüş. Se mahane yeniden inşa edilmiş, derviş hücreleri ve ahşap türbeler restore edilmiş. Şeyh Galip 1799’da 42 yaşın dayken vefat etmiş. Dergahın son dönemine damgasını vuran şeyh ise 19. yüzyılın başlıca mevlevi simalanndan Kudretullah Dede. Mevlevihanenin bugün mevcut yapı larından önemli bir bölümü Kudretullah döneminde in şa edilmiş. Mevlevihane bu konuda Sultan II. Mah- m ud’un büyük desteğini almış. Dergahın Galip Dede Caddesine bakan yüzündeki türbe, kütüphane ve sebil 1819 tarihli. Kudretullah D ede’nin vefatının ardından başa Mehmed Abdullah Dede geçmiştir. Abdullah Dede d ö n em in d e derg ah bir
kez daha tamir edilmiş. M ev lev ih an en in son postnişini ise Ahmed Ce- la le d d in D ede olm uş. T ek k e le rin kap atıld ığ ı 1925’e k ad ar d erg ah ta k alan C elaled d in D e de’nin kabri ise Karaca- ahmet Miskinler Tekkesi yakınında.
M ev lev ih an en in G alip D ede caddesi üzerinde “cüm le kap ısı”, hem en sa ğ ın d a seb il, çeşm e, muvakkıthane, kütüpha ne ve m ektep, solunda Kudretullah Efendi Tür besi ve dükkanlar sıra lanm akta. Cümle kapı sından üstü açık bir ge çitle taş döşeli bir avluya ulaşılıy o r. S em ahane, şeyh dairesi ve dedegân h ü crelerinin yer aldığı ana bina, avlunun güne yinde yer alıyor. Mevle v ih an e’yi batıda sarnıç ve şadırvan, kuzeybatıda
mutfak binası ve çamaşırhane, kuzeyde Hasanağa çeş mesi, güneyde ise Şeyh İsmail Rusuhi Dede ve Şeyh Galip Dede’nin gömülü olduğu türbeler sınırlıyor. Os manlIlar döneminde ilk matbaayı kuran İbrahim Müte ferrika ile Osmanlı ordusunda 18. yüzyıldaki yenileşme hareketinde önemli katkısı olan Humbaracıbaşı Ahmed Paşa’nın mezarları da Galata Mevlevihanesi’ndedir. Galata Mevlevihanesi bugün Kültür Bakanlığı’na bağlı Divan Edebiyatı Müzesi olarak kullanılmakta ve Mev levihane’de her ayın son Pazar günü mevlevi ayini
sunuluyor. •
* Aslı Kayabal, gazeteci.
rebuilt. He also restored the cells a n d wooden
tombs.
The most renowned şeyh o f the 19th century was
Kudretullah Dede, who held the post from 1818 to
1871, and it was during his time that most o f the
buildings we see today were concructed, with the
assistance o f Sultan Mahmud II. Kudretullah Dede,
who is buried in the tomb facing the street, was suc
ceeded by his son, Mehmed Abdullah Dede, who
also carried out extensive repairs to the buildings.
The last şeyh o f the lodge was Ahmed Celaleddin
Dede. The lodge was closed down along with those
o f all the mystic Islamic orders in 1925, on the
grounds that they were sources o f reactionary move
ments against the p ro
gramm e o f modernisa
tion la u n c h e d in the
new Turkish Republic
established by A tatürk
two years earlier.
To the right o f the
entrance sta nd a sebil
(fountain fo r the distri
bution o f drinking water
to the public), fountain,
horologe room (where
a stro n o m ica l in s tr u
ments fo r the calculation
o f tim e were kept),
library and school. The
main building where the
semahane, apartment o f
the şeyh and cells o f the
dervishes are located
faces the entrance, with
a cistern a nd şadırvan
(fountain fo r ablutions)
to the west, kitchens and
laundry to the northwest,
Hasan Ağa’s fountain to
the north, and the tombs
o f Şeyh Ism a il R usuhi
D ede a n d Şeyh Galip
Dede to the south. The tombs o f Ibrahim Müteferri
ka, who founded the first Ottoman printing press in
the 18th century, Humbaracıbaşı Ahmed Paşa, a
leading figure in the reform o f the Ottoman army in
the 18th century, and Leyla Saz the fam ous 19th
century poetess and composer can also be seen at
Galata Mevlevihane.
Today the Galata Mevlevihane houses the Museum
o f Divan Literature. Mevlevi ceremonies are per
fo rm e d fo r visitors on the last S unday o f each
month.
•
* Ash Kayabal is a journalist.
tabı, 3. Kudretullah Elendi Türbesi, 4. İsmail Rusuhi ve Galip Dede Türbesi, 5. Çilehane, 6-7. Hazire (mezarlık) 8. Hasan Ağa Çeşmesi, 9. Sarnıç, 10. Şa dırvan, II. Matbah-ı Şerifin yeri, 12. Çamaşırhane, 13. Harem dairesinin ye ri, 14. Ana bina, 15. Dükkanlar, (kaynak: İstanbul Ansiklopedisi) / Plan of Galata Mevlevihane: I. Main gate, 2. Halet Efendi Sebil and Library, 3. Kudretullah Efendi’s Tomb, 4. İsmail Rusuhi and Galip Dede Tomb, 5. Çile hane (cell where the novices performed penance), 6. Cemetery, 7. Mau soleums, 8. Hasan Ağa Fountain, 9. Cistern, 10. Şadırvan (fountain for ablu tions), II. Site of the kitchens, 12. Laundry, 13. Site of the harem (family quarters of the şeyh), 14. Main building, 15. Shops.
4 2
S K Y L IF E T E M M U Z " t t “ J U L Y 1 9 9 6
Kişisel A rşivlerde Istanbul Belleği T a h a T o ro s Arşivi
