Yüksek Lisans Tezi
SELÇUK ÜNĐVERSĐTESĐ
ALAADDĐN KEYKUBAT KAMPUS ALANINDA YETĐŞEN ĐĞDELER( Elaeagnus angustifolia L.) ÜZERĐNE BĐR SELEKSĐYON
ÇALIŞMASI
Gamze ÖZDEMĐR
Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilimdalı
Danışman : Yrd. Doç. Dr. Đsmail Hakkı KALYONCU 2007, Sayfa: 89
Jüri : Yrd. Doç. Dr. Đsmail Hakkı KALYONCU
Bu araştırma, Selçuk Üniversitesi Alaaddin Keykubat Kampusu, alanı içerisinde bulunan iğde populasyonundan seleksiyon ıslahı yoluyla çeşit olmaya aday, üstün kaliteli tiplerin belirlenmesi amacıyla, 2005 yılında yapılmıştır. Bu çalışmada toplam 30 adet iğde (Elaeagnus angustifolia L.) tipi incelenmiş ve bu tiplerden meyve özelliklerine göre 12 tip seçilmiştir.
Seçilen tiplerde meyve ağırlıkları 1.55 gr ile 1.82 gr, meyve uzunluğu 21.42 mm ile 24.80 mm, meyve genişliği 15.44 mm ile 17.72 mm arasında ve et/çekirdek oranı ise 2.31 ile 4.20 arasında bulunmuştur. Tiplerin C vitamini miktarı 1,86 mg/100 gr ile 5,03 mg/100 gr arasında bulunmuştur.
i
The Master Thesis
A RESEARCH ON SELECTION
OF RUSSIAN OLIVE (Elaeagnus angustifolia L.) GROWN IN SELCUK UNIVERSITY CAMPUS IN KONYA PROVINCE
Gamze ÖZDEMĐR Selcuk University
Graduate School of Natural and Applied Sciences of Department of Horticulture
Supevisor : Yrd. Doç. Dr. Đsmail Hakkı KALYONCU 2007, Page: 89
Jury : Yrd. Doç. Dr. Đsmail Hakkı KALYONCU
This study has been conducted to from the population of olaesters that are found in Selçuk Unıversty of Alaaddin Keykubat Campus in 2005 in order to determinate the candidates of the kinds of high quality fruits by collectioral selection method. In this survey total 30 kinds of olaester (Elaeagnus angustifolia L.) has been examined and 12 kinds of olaester (Elaeagnus angustifolia L.) has been chosen between them according to their fruit characteristics.
The weight of fruits in chosed ones, has been recorded between 1.55 gr and 1.82 gr, the length of fruits are between 21.42 mm and 24.80 mm, the width of fruits are between 15.44 mm and 17.72 mm and the rate of seed/ flesh is between 2,31 and 420. Finally the rate of vitamin C of kinds has been determined between 1,86 mg/100 gr and 5,03 mg/100 gr.
1.GĐRĐŞ
Đnsanlığın mutlak ihtiyaçları için, yabani bitkiler arasından kendisine gerekli olanların seçilip bunların yetiştirilmeye başlanmasıyla bitki ıslahında ilk adım atılmıştır. Bitki ıslahı, ekonomik yararı olan bitkilerin yapılarını değiştirmeyi ve iyileştirmeyi amaçlar (Genç ve Yağbasanlar 1994).
Dünya üzerinde meyveciliğin yapılmaya başlanmasından itibaren meyve ıslahı da yapılagelmiştir. Öteki kültür bitkilerinde olduğu gibi, meyvecilikte de çok eski zamanlardan itibaren yabani formlardan bilinçli seleksiyonlar yapılmıştır (Özbek 1971).
Tarımda seleksiyon ıslahının insanın var oluşu ile başladığı söylenebilir. Aynı şekilde, dünya üzerinde meyvecilik yapılmaya başladığından beri meyve ıslahı da yapılagelmiştir. Bugün yetiştiriciliği yapılan bütün meyve çeşitlerinin çoğu yüzlerce sene evvel veya kısa bir süre önce tesadüf çöğürü olarak selekte edilmiş ve bu çalışmalar ıslah faaliyetinin başlangıcını teşkil etmiştir. Dünyada yayılmış bulunan meyve türleri içindeki çeşitlerin % 95’inin basit seleksiyonlarla seçildiği muhtemeldir (Özbek 1971; Güleryüz 1988).
XX. yüzyılın başına kadar yapılan ıslah çalışmaları belirli bir plana bağlı bulunmuyordu. Bu devreye kadar özellikle meyve türleri üzerindeki çalışmalar, iyi ve kaliteli görülen ağaçlardan toplanan tohumların ekilmesiyle yetişen bitkiler içerisinde yapılan veya tomurcuk mutasyonlarından elde edilen seleksiyonlara dayanmaktaydı. Bugün yetiştirmekte olduğumuz kültür çeşitlerinin önemli bir kısmı, yüzlerce yıldan beri devam etmekte olan bu basit seleksiyonların ürünüdür (Dokuzoğuz 1969).
Düzenli ıslah programında, ıslahın önemli bir kısmını seleksiyon evresi oluşturmaktadır ( Dokuzoğuz ve Gülcan 1973). Bitki ıslah çalışmalarında hangi metot uygulanırsa uygulansın en son aşamayı her zaman seleksiyon oluşturur. Çünkü her ıslah programında amaç, istenilen özellikleri kendinde toplamış bir hat veya bir klonun elde edilmesidir. Planlı ıslah çalışmaları ile istenilen özellikleri kendisinde kombine etmiş yeni bir genetik yapının elde edilmesine çalışılmadan önce, böyle bir bitkinin elde bulunup bulunmadığının kontrolü gereklidir (Şen 1986).
Tüm dünyada, özellikle gelişmiş ülkelerde ıslah çalışmaları süratli bir şekilde devam etmesine rağmen, Türkiye’de bu çalışmaların henüz yeterli düzeyde yapıldığını söyleyemeyiz. Birçok meyve türünün gen kaynağı olan Anadolu’nun bu kaynaklarından yabancı ıslahçılar bizden daha çok istifade etmişlerdir. Islah başarılarında önemli yeri olan genetik varyasyonlar Türkiye’nin çeşitli yörelerinde paha biçilmez bir hazine durumundadır. Türkiye’de planlı ıslah çalışmalarında yapılmamış olması bir yana, basit fakat sistemli bir şekilde yapılacak seleksiyonlarla bu zengin hazine içerisinde amaca uygun gen kaynaklarının işaretlenmesi bile yeterli düzeyde yapılmamıştır (Güleryüz 1988).
Anadolu’da iklim ve toprak koşullarındaki büyük değişimler çok zengin sayıda meyve türlerinin doğuşuna ve bazı bölgelerde büyük varyasyonlarla yetişmesine neden olmuştur. Bu nedenle Anadolu’nun, çeşitli bahçe bitkilerinin gen merkezi olarak dünyada seçkin bir yeri vardır (Soylu 1990).
Dünyada yetiştirilmekte olan meyve türlerinin sayısı 138 kadardır. Bu meyve türlerinden 75’i Türkiye’de yetiştirilmektedir. Türkiye’de görülen bu tür zenginliği yanında yine bir çeşit bolluğu da mevcuttur. Bu çeşit bolluğu, anavatanı Türkiye olan meyvelerin binlerce yıllık yetiştirilme periyotlarında tabi melezlemeler ve seleksiyonlar sonucunda meydana gelmiş ve bunlara ilaveten diğer ülkelerden getirilen çeşitlerinde yetiştirme materyaline katılmalarıyla daha da zenginleşmiştir (Özbek 1977).
Coğrafi konumu ve sahip olduğu çok değişik iklim özellikleri Türkiye’nin çoğu meyve türlerinin gen merkezi ve tabii yayılma olmasına ve çeşitli ekolojik şartlara uygun meyve formlarının teşekkül etmesine neden olmuştur. Bu durum, Anadolu’yu çok zengin bir tür ve çeşit popülasyonuna sahip kılmıştır (Ülkümen 1973).
Doğal olarak yetişen bitkilerin kültüre alınarak değerlendirilme olanakları üzerinde araştırmalar ülkemizde yok denecek kadar azdır. Birçok bitkinin gen merkezi olarak gösterilen Anadolu’da halen halkımız genelince bilinmeyen bahçe bitkileri vardır. Bunlar içerdikleri besin kaynakları açısından en az kültüre alınmış diğer ürünler kadar değerlidir. Çeşitli yörelerde lokal olarak yetişen ve o bölge halkının tanıyabildiği bu türlerden gereği gibi faydalanılamamaktadır. Geleneksel yöntemlerle çeşitli şekillerde tüketilmekte fakat içerdikleri değerli besin
maddelerinin büyük bir kısmı uygun bir teknolojik değerlendirme yapılmadığı için faydalanılmadan kaybolmaktadır (Işık ve Kocamaz 1992).
Ülke genelinde yetişmekle beraber bazı yörelerde daha fazla önem arz eden çeşitli bahçe bitkilerinin bilimsel olarak araştırılması ile onların insan beslenmesine kazandırılması çok önemlidir. Böylece yapılan araştırma ve çalışmalarla aynı şeylerin tekrarında çok yeni konuların ortaya konmasıyla kültüre alınmış faydalı bitki varlığımız zenginleştirilebilir (Işık ve Kocamaz 1992).
Son zamanlarda ekonomik önemlerinin yanında süs bitkisi olarak da değerli olan minör meyve türleri büyük ilgi toplamaya başlamışlardır. Bu türlerin çoğu besin değeri yüksek maddeleri içermekte ve sanayi sektörüne uygun değerli hammaddeler sağlamaktadır. Minör meyve türlerinin büyük bir çoğunluğunu ekonomik önemlerinin yanında park-bahçe alanlarında, peyzaj uygulamalarında kullanılan bitki olarak da ayrı bir öneme sahiptir. Bu özelliklerinin yanında iklim ve toprak istekleri bakımından geniş bir tolerans sınırlarına sahiptir ( Feucht ve Schwalb 1999).
Đğde (Elaeagnus angustifolia L.), kapalı tohumlular (Magnoliophyta) bölümünün, iki çenekliler (Magnoliopsida) sınıfının, gülgiller (Rosales) takımının, iğdegiller (Elaeagnaceae) familyasından bir bitkidir (Anonim 2007a) .
Đğde uzun ömürlü ağaç yada büyük çok köklü ağaççıktır. Düz ve dilimli kabukludur. Dalları esnektir ve kaba dikenlerle çevrelenmişlerdir. Đğde 5-12 m uzunluktadır ve gövdeleri 10-50 cm kalınlığındadır (Borell 1971).
Đğdenin geçici olarak dökülen, saplı ve birbirini takip eden ince dallar üzerinde yaprakları vardır. Đğdenin yaprak boyutu 2-10 cm uzunluk ve 1-4 cm genişlik arasında mızrak şeklinde yada bazen elips şeklinde tanımlanır. Đğdenin güzel kokulu çiçekleri ortalama olarak 3-12 mm uzunluktadır. Vişne benzeri oval şekilli meyveler 1-2 cm uzunluktadır.Bir tanesi 6-13 mm büyüklükte olur (Klich 2000; Weber 1987). Đğdenin kök sistemi hakkında birçok tanım vardır. Genel olarak iyi gelişen, yoğun ve derin bir kök sistemine sahiptir (Stubbendieck ve ark. 2003). Köklerin %23.4’ünün toprağın ilk tabakasında, %26.5’ininin toprağın ikinci tabakasında %31.6’sının 3. tabakasında % 18.3’ünün 4. tabakasındadır (Yeager 1935). Đğde tohum ve çelikle çoğaltılır. Đğdenin büyüme oranı sıcaklık, nem, ışık ve bitki yaşı gibi şartlara göre değişmektedir.Ilık alanlarda iğde tohumları, baharda 0.6-0.9 m
boylanabilir. Đyi şartlarda bitkiler 1. yılda 1.2-1.5 m’ye, 2. yılda 2-4 m’ye ulaşabilir (George 1953).
George (1953), iğdenin gölgede, Borell (1971) ise güneşte daha iyi meyve verdiğini savunmaktadır. Birçok çalışma iğdenin yüksek nemli toprakta kuru alana göre daha iyi yetiştiğini göstermiştir. (Read 1964;Carmean 1976; Carman ve Brotherson 1982; Currier 1982; Lesica ve Miles 2001)
Borell (1971), iğdenin asitli ve pH düzeyi 6’dan düşük olan yerlerde bulunmadığını iddia etmektedir ama Kaliforniya’da pH derecesi 4.3 olan asitli toprakta ve Amerika’nın doğusunda 5.5 olan pH’li topraklarda iğde yetişmektedir (Vogel 1981). Kentucky’de ise pH değeri 4.5’ın altındadır ve bu bölgede iğde bulunmaktadır. Đğde alkali yada tuzlu topraklara diğer ağaç türlerinden daha iyi uyum sağlar (Read 1964; Borell 1971; Brothers 1984; Tuskan ve Laughlin 1991). Đğde yapraklarının Türkiye’deki topraklarda ağır cadmium, demir ve metal içerdiği doğrulanmıştır. Bu metal hem toprakta hem yaprakta bulunur (Aksoy ve Şahin 1999).
Đğdenin anavatanı Güney Avrupa, Orta Asya ve Batı Himalayalar’dır (Bailey 1914). Đğde kolonicilik sayesinde Kuzey Amerika’ya götürülmüştür (Elias 1980). 1940’larda Batı’nın birçok şehrinde süs eşyası olarak da kullanılmaya başlanmıştır (Van Dersal 1939). Đğde ABD’de ilk defa 1924’te Utah’da kültüre alınmış ve 1954’te kısa zamanda yetiştiriciliği diğer eyaletlere yayılmıştır (Knopf ve Olson 1984). Đğde Avrupa ve Amerika’da insanlar tarafından hastalık ve böcek problemi az olması nedeniyle süs bitkisi olarak da rağbet görmüştür (Peterson 1976; Carrol ve ark. 1976; Krupinsky ve Frank 1986).
Anadolu’da bağ ve bahçelerde tatlı meyvelerinden dolayı meyve ağacı olarak yetiştirilmektedir. Meyveleri zeytin meyvesi büyüklüğünde ve sarımsı-kahverenginde olup yenilebilir. Bağırsak bozukluklarını ve ağız pasını gidermek için de kullanılabilir (Anonim 2007b).
Đğdenin, erozyon kontrolü (Christiansen 1963; George 1953; Hays 1990) ve kar tuzağı (Shaw 1988) gibi faydası da vardır. Đğde arılar için nektar, doğal hayatta çekicilik de sağlarlar ( Hays 1990). Đğde Kolarado'da 1976’dan beri bitki teknikleriyle tohum karışımlarının bir parçası olarak kullanılır (Newman ve Redente 2001).
Türkiye’de 1970 verilerine göre 9.000 ton iğde üretimi yapılırken 1980 yılında 10.000 tona ulaşmıştır. 1990’lı yıllarda üretim düşüşe geçmiş ve 2006 yılında 4.900 tona kadar düşmüştür (Anonim 2006). Bu düşüşteki en büyük neden iğdenin kültüre alınmaması, insanların damak zevklerinin değişmesi nedeniyle kültüre alınmış diğer meyvelere yönelmesi gösterilebilir. Ülkemizde resmi kayıtlara göre 2007 yılında 108 dekar alanda iğde üretimi yapılmaktadır. Kapama bahçe şeklinde iğde yetiştiriciliği en fazla yapılan ilimiz 70 dekar ile Antalya’dır. Resmi kayıtlara göre 2007 yılı itibarı ile Konya ilinde kapama bahçe şeklinde iğde yetiştiriciliği yapılmamaktadır (Anonim 2007c).
Đğdenin ve minör meyvelerin sayılan tüm bu özelliklerinden ve ülkemizde henüz kültüre alınmamış olmasından dolayı böyle bir çalışmaya ihtiyaç duyulmuştur. Bu araştırmada zengin bir iğde populasyonuna sahip olan ülkemizde ve dolayısıyla Konya’da Selçuk Üniversitesi Alaaddin Keykubat Kampusü içerisinden seleksiyon ıslahı yoluyla standart çeşit olabilecek üstün özelliklere sahip bireylerin seçilmesi amaçlanmıştır. Böylece iğdenin kültüre alınması yolunda bir adım atılarak, standardizasyonunun sağlanarak üretimdeki verim ve kalitesinin artırılmasıyla birlikte milli ekonomiye de fayda sağlanacaktır.
2. KAYNAK ARAŞTIRMASI
Yaptığımız kaynak araştırmalarında iğde seleksiyon ıslahı konusunda yapılmış bir çalışmaya hemen hemen hiç rastlanmamıştır. Bu nedenle de çalışmamızda iğde seleksiyonu konusunda başka kaynak ve literatürlere yer verilmemiştir. Tartışmalar kendi içinde yapılmaya çalışılmıştır. Yaptığımız bu araştırma bu alanda yapılacak çalışmalara temel teşkil edecek niteliktedir.
Christiansen (1963), Amerika Birleşik Devletleri’nin Utah Eyaleti’nde iğde (Elaeagnus angustifloia) üzerinde çalışmalar yaparak kültüre almaya çalışmıştır. Eurasia alanlarında Kuzey Amerika’nın doğusunda iğdenin genel sıcaklık koşullarında büyüdüğünü ve bu alanda iğdenin nemli ve çayırlık arazilerde daha yoğun olarak yer aldığını tespit etmiştir. Ayrıca iğdenin erozyon kontrolünde önemli bir bitki olduğunu ileri sürmüştür.
Borell (1971), yaptığı çalışmada iğdenin yaşam alanlarını tarif etmeye çalışmıştır. Đğdenin gölgedeki büyümesinin enleme göre değişebileceğini, asitli ve pH düzeyi 6’dan düşük olan yerlerde bulunmadığını, 380 mm’den daha az yağış alan alanlarda uyarmanın büyümeye yardımcı olduğunu fakat 305 mm’den az yağış alan yerlerde büyümenin az olduğunu belirtmiştir.
Carman ve Brotherson (1982), yaptıkları çalışmada ılgın (Tamarix ramosissima) ve iğde (Elaeagnus angustifloia L.) yetişen ve yetişmeyen bölgelerin karşılaştırılmasını yapmışlardır. Đğdenin yüksek nemli toprakta kuru alana göre daha iyi yetiştiğini bulmuşlardır.
Knoph ve Olson (1984), Amerika Birleşik Devletleri’nin Rocky Dağları’nda bulunan yerli iğdelerin doğal yaşama olan etkilerini araştırmışlardır ve iğdenin Rocky Dağları’ndaki ovalarda doğal olarak yaşamda etkili olduğunu tespit etmişlerdir.
Shafroth ve ark. (1995), yaptıkları çalışmada, iğde tohumlarının değişik büyüme sezonlarında geniş nemli şartları ve farklı ışık ve su şartları altında filizlenebileceğini bulmuşlardır. Đğde fidesinin filizlenmeyi takip eden sürede hiçbir tehlikeden etkilenmeyeceğini ileri sürmüştür.
Lesica ve Miles (1999), Kuzey Montana’nın merkezinde bir nehir boyunca pamuk tarlalarını iğdenin istilasını araştırmışlar ve Beavers’e ait iğde kullanımının sınırlılığını ortaya koymuşlardır. Yaptıkları çalışma sonucunda Yellowstone Irmağı, Montana’nın doğusunda, Marias Irmağı’nda iğdenin pamuğun yerini aldığını bulmuşlardır.
Lesica ve Miles (2001), Montana’daki Marias ve Yellowstone ırmaklarındaki iğdelerin meyve verim yaşını tespit etmeye çalışmışlardır. Yaptıkları araştırmada Marias Nehri’nde 5 yaşın altındaki iğde ağaçlarının meyve vermediğini, Yellowstone Nehri’nde ise incelenen 6. yaşından küçük 38 iğde ağacından sadece 1’inin meyve verdiğini, verim çağın başlangıcının 7-10 yaşlar arasında başladığı, iğdelerin % 89’unun 10 yaşın üzerinde meyve vermeye başladığını ve iğdenin her iki nehirde de birinci üreme yaş ortalamasının 10 yıl olduğunu tespit etmişlerdir.
Oğuz (2002), Ankara Kentinde ender bulunan ağaç türleri üzerine bir araştırmada yapılacak peyzaj planlama ve tasarımı çalışmalarında ender ağaç türlerinin kullanımlarının yaygınlaştırılması amacıyla araştırma alanında yer alan ender ağaç türleri belirlenerek, habitus özellikleri ve ekolojik istekleri incelemiştir. Bu yolla ender ağaç türlerinin tanıtılarak sürekliliğinin sağlanması, bitki ve alanlara ilişkin envanterin hazırlanması amaçlamıştır. Bu çalışma içerisinde Ankara’da bulunan iğde ağaçlarını da incelemiş ve bilgi kartları oluşturmuştur.
Güler ve Liman (2005), yaptıkları çalışmada çeşitli bitki türlerinde vitamin B12, folik asit ve biotin içeriğini immüno-enzimatik yöntemle incelemiş ve iğde
çiçeğinde folik asit içeriğini 0,276 ppb, vitamin B12 içeriğini 2,154 ppb ve biotin
3.MATERYAL VE METOT
3.1. Materyal
Bu çalışma Selçuk Üniversitesi Alaaddin Keykubat Kampüsü’nde yürütülmüştür. Araştırma sahası Konya Đli Merkezine bağlı olup; şehir merkezine 20 km uzaklıktadır. Araştırma sahasında bulunan iğde popülasyonu içindeki ağaçlar tohumdan, çelikle veya dipten ayırma şeklinde üretilmiş olup; bu ağaçlara hemen hemen hiç bir kültürel uygulama yapılmamaktadır. Đğde ağaçlarından üstün özelliklere sahip olan tipleri tespit etmek amacıyla başlatılan bu çalışmada seçilen her bir ağaç bir tip olarak kabul edilmiştir (Kalyoncu 1996).
2005 yılında başlatılan bu çalışmada çalışma sahası içinde yer alan iğde populasyonundan meyve vermeyen ağaçlar değerlendirmeye alınmayarak bu şartlara uygun toplam 100 adet ağaç üzerinde incelemeler yapılmıştır. Bu 100 adet ağaç tekrar dikenli, çok küçük meyvesi olan ve ayrıca araştırmada inceleme yapmaya yeteri kadar meyvesi olmayan tipler gibi amaç dışı özellikler görsel elemeye tabi tutulmuş, yapılan ilk elemelerle bunlardan 30 tip belirlenmiştir. Bu 30 tip içinden de ikinci eleme sonucunda 12 tip seçilmiş ve seçilen tiplerde pomolojik, morfolojik ve fizyolojik özellikleri incelenerek tiplerin tanımı yapılmıştır.
3.1.1. Seleksiyon çalışmasının yapıldığı yörenin özellikleri
3.1.1.1 Coğrafi özellikler
Araştırma Konya ili Selçuklu ilçesi sınırları içinde, Afyon-Đstanbul yolu üzerinde 15. km’de bulunan Selçuk Üniversitesi Alaaddin Keykubat Kampüsü’nde bulunan iğde ağaçları üzerinde yürütülmüştür.
Konya ili Anadolu Yarımadası'nın ortasında bulunan Đç Anadolu Bölgesi'nin güneyinde, yer alır. Đlin topraklarının büyük bir bölümü, Đç Anadolu'nun yüksek düzlükleri üzerine rastlar. Güney ve güneybatı kesimleri Akdeniz bölgesine dahildir. Konya, coğrafi olarak 36041' ve 39016' kuzey enlemleri ile 31014' ve 34026' doğu boylamları arasında yer alır. Konya ili yüzölçümü 4.169.400 km2'dir. Bu alanı ile Türkiye'nin en büyük yüzölçümüne sahip olan ilidir (Anonim. 2007d). Đdari yönden, kuzeyden Ankara, batıdan Isparta, Afyonkarahisar, Eskişehir, güneyden, Mersin, Karaman, Antalya, doğudan, Niğde, Aksaray illeri ile çevrilidir. Konya ili, doğal açıdan kuzeyinde Haymana platosu, kuzeydoğuda Cihanbeyli Platosu ve Tuz Gölü'ne, batısında Beyşehir Gölü'ne ve Akşehir Gölü'ne, güneyinde Sultan Dağları'ndan başlayan Karaman ilinin güneyine kadar devam eden, Toros yayının iç yamaçları önünde bir fay hattı boyunca oluşmuş volkanik dağlara, doğusunda ise Obruk platosuna kadar uzanır .
3.1.1.2. Đklim özellikleri
Konya ilinde genellikle karasal iklim hüküm sürmektedir. Bu iklimin tipik özelliği kışların soğuk ve sert, yazların sıcak ve kurak geçmesidir. Alan genişliği ve iklim farklılıkları ilin ekolojik yapısında da önemli değişikliklere neden olmaktadır. Nitekim yıllık yağış ortalaması 300-760 mm arasında değişmektedir (Anonim 2007d).
Çizelge 1. Konya ili çalışma yılları iklim verileri (Anonim 2007e)
AYLIK MAKSĐMUM SICAKLIK (oC)
YILLAR Ocak Şub Mart Nis May Haz Tem Ağus Eylül Ekim Kasım Ara Ort. 2005 16,6 16,0 21,8 28,3 31,4 32,3 37,0 36,4 30,0 24,8 21,8 17,1 26,1 2006 10,3 17,3 24,4 24,8 32,4 34,8 33,2 37,6 31,0 28,4 15,4 12,0 25,1
AYLIK ORTALAMA SICAKLIK (oC)
Ocak Şub Mart Nis May Haz Tem Ağus Eylül Ekim Kasım Ara Ort. 2005 2,5 1,8 6,8 10,8 16,0 20,2 25,3 24,7 17,8 10,6 4,9 1,5 11,9 2006 -2,9 1,2 7,1 12,2 16,2 22,0 23,2 26,8 18,2 13,4 4,7 -0,2 11,8
AYLIK MĐNUMUM SICAKLIK (oC)
Ocak Şub Mart Nis May Haz Tem Ağus Eylül Ekim Kasım Ara Ort. 2005 -8,0 -12,8 -7,6 -3,2 1,7 7,6 12,9 13,0 6,4 1,4 -5,8 -15,8 -0,9 2006 -21,2 -17,2 -8,3 -1,0 4,0 7,1 12,4 14,2 8,7 4,4 -5,4 -13,0 -1,3 AYLIK ORTALAMA NEM (%)
Ocak Şub Mart Nis May Haz Tem Ağus Eylül Ekim Kasım Ara Ort. 2005 74,1 69,2 61,3 59,6 51,9 48,6 49,1 47,9 60,6 71,5 76,4 76,6 62,2 2006 80,2 77,2 70,2 61,6 59,2 43,4 45,1 39,9 55,0 68,8 74,8 71,3 62,2
YAĞIŞLI GÜNLER SAYISI
Ocak Şub Mart Nis May Haz Tem Ağus Eylül Ekim Kasım Ara Ort.
2005 11 8 7 10 10 4 3 1 5 6 9 7 7
2006 14 12 8 8 14 1 4 - 9 11 8 1 8
DONLU GÜNLER SAYISI
Ocak Şub Mart Nis May Haz Tem Ağus Eylül Ekim Kasım Ara Ort.
2005 19 21 12 6 - - - 4 11 20 13
Yaz mevsiminde kutbi hava kütleleri kuzeye kayar. Buna karşılık tropikal hava kütleleri etkili olur. Bununla birlikte çöl kökenli hava kütleleri etkisini artırırsa aşırı kurak iklim şartları ortaya çıkar.Sonbaharda ise havalar değişkendir. Kış aylarında kutuplar çevresinde oluşan karasal ve denizel hava kütleleri ile tropikal hava kütleleri Anadolu üzerinde cephe sistemleri meydana getirir. Bu oluşuma bağlı olarak kar yağışları hâkim olur. Konya ili içerisinde geniş düzlükler olmakla birlikte ovalar ve platolar arasında iklim elemanlarının değerlerinde farklılıklar olmaktadır. Yüksekliğe bağlı olarak sıcaklık düşmekte, yükseltilerde ise tamamen farklı olmaktadır (Anonim 2007d).
3.1.1.2.1.Yağış durumu
Konya 326 mm yıllık yağış miktarı ile Türkiye'nin en az yağış alan 2. ili, 81.5 gün yağışlı gün sayısı ile Türkiye’nin en az ortalama yağışlı gün sayısına sahip 5. ilidir. (Çizelge 2). Bu bölüm içerisinde de Tuz Gölü yöresi daha az yağış alır. Yağışlar daha çok ilkbahar mevsiminde konveksiyonel yağışlar şeklindedir (Anonim 2007d).
Çizelge 2. Bazı illerin yağış miktarları ve ortalama yağışlı gün sayısı (Anonim 2007e).
Sırası Đl
Yıllık Yağış Tutarı ( mm ) Đl
Yıllık Ortalama Yağışlı Gün Sayısı 1 Iğdır 259 Antalya 75,1 2 Konya 326 Adana 76,4 3 Karaman 331 Aydın 80,6 4 Niğde 347 Đzmir 81,2 5 Aksaray 366 Konya 81,5 6 Kırıkkale 365 Diyarbakır 88,3 7 Erzincan 367 Çanakkale 89,4 8 Eskişehir 374 Kırşehir 91,6 9 Kayseri 375 Tekirdağ 94,1 10 Ankara-Kırşehir 378 Elazığ 95,7
32,90%
33,30% 11,23%
22,57%
Kış Đlkbahar Yaz Sonbahar
Şekil 2.Konya ili mevsimlik yağışların yıl içindeki dağılım oranları (Anonim. 2007f).
Kapalı günlerin sayısı 67.2, ortalama nisbi nem % 60 olmaktadır. Yılda ortalama sisli günler 22,9 gündür. Genellikle yağışın % 72'si kış ve ilkbahar aylarında düşer. Yıllık ortalama yağış miktarı 326.2 mm'dir. Yıllık yağışlı gün sayısı toplam 82 gündür. Günlük yağış şiddetinin en yüksek değeri sonbahara; en düşük değeri ise yaz aylarına rastlamaktadır. Yağışlar, yaz ve sonbahar mevsimlerinde sağanaklar halinde olmaktadır. Yıllık ortalama kar yağışlı gün sayısı 11.8' dir. En çok kar yağışı Ocak'ta görülür (Anonim. 2007d).
Şekil 3. Konya’nın uzun yıllar aylık toplam yağışların ortalamaları (Anonim. 2007f).
3.1.1.2.2. Nisbi nem
Konya Đli’nde 2005 yılında ortalama nisbi nem % 71 iken 2006 yılında bu rakam % 68’e düşmüştür. Konya’nın uzun yıllar ortalama nispi nem ise 60’dır (Anonim. 2007f).
3.1.1.2.3.Sıcaklık
Konya'da yıllık ortalama sıcaklık 11.5 0C’dir. Temmuz ayında ortalama sıcaklık 23 0C, ocak ayında ortalama sıcaklık 0 0C civarındadır. Maksimum sıcaklık 40.0 derece ve minimum sıcaklık 28.2 derecedir. Sıcaklığın 10 0C altına düştüğü gün sayısı ortalama 10 gün, don olaylı gün sayısı ise yaklaşık 100 gündür (Anonim. 2007g).
AYLIK SICAKLIK DEĞERLERĐ
-10,0 -5,0 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 AYLAR S IC A K L IK (C )
ortalama yüksek sıcaklık ortalama sıcaklık ortalama düşük sıcaklık Şekil 4. Konya ili aylık sıcaklık değerleri (Anonim. 2007g)
3.1.1.2.4.Don ve Güneşlenme
Konya, Türkiye’de 100 donlu gün ile yıllık ortalama donlu gün sayısının en fazla olduğu, 7.29 saat/gün ile Isparta ile beraber yıllık ortalama güneşlenme süresinin en fazla olduğu 10. ildir (Anonim 2007e). Türkiye’de yıllık ortalama donlu gün sayısı ve güneşlenme süresinin en fazla olduğu 10 il Çizelge 3’te verilmiştir.
Çizelge 3. Bazı illerin yıllık ortalama donlu gün sayısı ve güneşlenme süresi (Anonim 2007e) Sırası Đl Yıllık Ortalama Donlu Gün Sayısı Đl Yıllık Ortalama Güneşlenme Süresi (Günlük- saat) 1 Kars 179 Şanlıurfa 8,3 2 Ağrı 160 Antalya 8,28 3 Erzurum 155 Đzmir 8,06
4 Van 131 Gaziantep - Diyarbakır 8,01
5 Kayseri 127 Adana 7,55
6 Muş 122 Muğla 7,48
7 Sivas 121 Siirt 7,43
8 Erzincan 110 Malatya 7,41
9 Kastamonu 108 Çanakkale 7,31
10 Konya 99 Konya - Isparta 7,29
3.1.1. 3. Toprak özellikleri
Konya’nın toplam yüz ölçümü 38.873 km2 ( göller dahil) olup bunun 2.659.890 hektar alanında tarım yapılmaktadır. Tarıma elverişli arazinin ise 327.076 hektarı sulanmakta olup KOP ( Konya Ovaları Projesi ) ile sulanması planlanan arazi miktarı ise 621.417 hektardır (Anonim. 2007h).
Çizelge 4. Konya ili tarım alanları (Anonim. 2007h).
Đlin Yüzölçümü 38.873Km2
Tarıma Elverişli Arazi 2.659.890 Ha.
Sulanan Arazi 327.076 Ha.
Sulanması Planlanan Arazi (KOP Projesi) 621.417 Ha.
Tarıma elverişli arazinin % 88’inde kuru tarım yapılırken, ancak % 12 gibi çok küçük bir oranında sulu tarım yapılabilmektedir.
3.1.1.4. Meyvecilik özellikleri
Konya ilindeki meyve alanı ilin toplam tarım arazisinin % 0.75’ini oluşturur. Toplam meyve üretim alanı 101.797 dekardır. (Anonim. 2007c).
Şekil 5. Konya ili tarıma elverişli arazinin sulanma durumu (Anonim. 2007h).
Konya ili Türkiye’nin tahıl ambarı olarak anılmaktadır. Đldeki toplam arazi miktarının % 88.38’ini hububat alanları oluşturmaktadır (Anonim. 2007c). Çizelge 5’te Konya’daki meyve üretim alanı verilmiştir.
Çizelge 5. Konya’da 2005 yılında üretimi yapılan başlıca meyve türleri ve üretim alanları (Anonim 2007i).
Meyvenin Cinsi Ağaç Sayısı(Adet) Üretim(Ton)
Elma 2.743.351 99.433
Kiraz 606.109 16.609
Vişne 580.395 20.608
Armut 481.440 13.157
Kayısı 258.277 4.121
Tablodan da anlaşılacağı üzere Konya’da en fazla üretimi yapılan meyve 99.433 ton ile elmadır.
Ülkemizde üretimi yapılan bazı meyvelerin ağaç sayıları ile üretim miktarları Çizelge 5’te verilmiştir (Anonim. 2007c).
Çizelge 6. Türkiye’de 2005 yılında bazı meyve türlerinde ağaç sayıları ve üretim miktarları (Anonim. 2007c). Meyveler Toplam Ağaç/Fide Sayısı (Adet) Meyve Veren Yaşta (Adet) Meyve Vermeyen Yaşta
(Adet) Üretim (Ton)
Yumuşak çekirdekliler 58.210.000 49.068.200 9.141.800 2.500.000 Armut 12.180.000 10.420.000 1.760.000 320.000 Ayva 3.630.000 3.150.000 480.000 80.000 Elma 42.400.000 35.498.200 6.901.800 2.100.000 Sert çekirdekliler 59.380.000 47.855.000 11.525.000 1.301.900 Erik 8.760.000 7.600.000 1.160.000 210.000 Đğde 410.000 355.000 55.000 4.900 Kayısı 13.550.000 11.500.000 2.050.000 320.000 Kiraz 12.500.000 8.750.000 3.750.000 245.000 Kızılcık 1.230.000 1.000.000 230.000 12.000 Şeftali 15.780.000 13.650.000 2.130.000 372.000 Vişne 7.150.000 5.000.000 2.150.000 138.000 Sert kabuklular 13.051.715 9.861.500 3.705.000 742.000 Fındık 336.715 321.500 530.000 530.000 Ceviz 6.400.000 4.200.000 2.200.000 126.000 Badem 3.950.000 3.450.000 500.000 37.000 Kestane 2.365.000 1.890.000 475.000 49.000 Üzümsü meyveler 7.444.750 5.859.750 1.585.000 3.778.000 Çilek 9.750 9.750 0 155.000 Dut 2.495.000 2.130.000 365.000 50.000 Nar 4.420.000 3.200.000 1.220.000 73.000 Üzüm 520.000 520.000 0 3.500.000 Toplam 138.086.465 112.644.450 25.956.800 8.321.900
Tablodan anlaşılacağı üzere 410.000 adet iğde ağacı bulunmasına rağmen Konya ilinde ekonomik olarak üretim alanı resmi kayıtlarda bulunmamaktadır.
3.2. Metot
Bu araştırmada “Değiştirilmiş Tartılı Derecelendirme Metodu” uygulanmıştır (Şen 1986; Pırlak 1993; Kalyoncu 1990 ve Kalyoncu 1996). Metod aşağıdaki şekilde yürütülmüştür.
3.2.1. Đğde tiplerinin belirlenmesi ve isimlendirilmesi
Konya Đli Alaaddin Keykubat Kampusü alanında mevcut olan iğde varlığını tespit etmek amacıyla 2005 Mayıs ayında 100’ün üzerindeki iğde ağaçları taranarak 30 tip belirlenmiş ve bu tipler daha sonra aşağıdaki kriterlere uygun olarak ön elemeye tabi tutulmuş ve 12 tanesi seleksiyon amacıyla işaretlenmiştir Bu kriterler;
a)Verim düzeyi, b) Meyve büyüklüğü, c) Đyi bir vegetatif gelişme, d) Ağaçların sağlıklı olması.
Seçilen bu tiplerin her birinden 10’ar adet yaprak, sürgün ve meyve alınarak incelenmeler yürütülmüştür.
Tiplerin isimlendirmesinde ise ilin trafik plaka kodu ve bunun yanına seleksiyonun çalışmasının yapıldığı yer isminin baş harflerinin kısaltılmasının yazılması ve bunun yanına tipe ait numara vermek suretiyle yapılmıştır.
3.2.2. Tartılı derecelendirmeye esas olan meyve ve diğer özelliklerin tespiti
Belirlenen iğde tiplerinde, seleksiyon ıslahı kriterlerinden tartılı derecelendirmeye esas olan bu özellikler puanlandırılarak değerlendirilmiştir. Đğdede organlara ait özellikler incelenirken mümkün oldukça ölçülebilen özellikler üzerinde durulmuş ve sonuçlar biyometrik metotlarla değerlendirilerek ortalama değer ve varyasyon değerleri bulunmuştur. Ölçümlerin az yapılabildiği organlarda sadece ortalama değerler verilmekle yetinilmiştir (Güleryüz 1977). Ölçülen organlardan elde edilen rakamlar istatistiki olarak değerlendirilmiştir (Düzgüneş ve Kesici 1983).
3.2.2.1. Verimlilik
Đğde ağaçlarında meyve olgunlaşma periyodunun uzunluğu ve olgunlaşan meyvelerin öğrenci ve diğer insanlar tarafından erkenden toplanarak yenmesi nedeniyle tüm tiplerde ağaç başına verimin tartılarak belirlenmesi mümkün olmamıştır.
Ağaçların verimlilik durumları iğde ağaçlarının genel verimlilik durumu ile mukayese edilmek suretiyle tespit edilmeye çalışılmıştır ( Pırlak 1993).
Ağaçların verimliliğini tespit için aynı arazi ve iklim şartlarında bulunan ağaçlar birbiriyle karşılaştırmak suretiyle verim hakkında bilgi edinilmiştir (Eltez 1983; Kalyoncu 1990; Bolat 1991; Pırlak 1993).
Verimlilik Değer puanı
Çok iyi 10
Đyi 7
Orta 5
Zayıf 3
3.2.2.2. Meyve iriliği
Tartılı derecelendirmeye esas olan irilik tespitinde meyvelerin ağırlıkları ele alınmıştır. Seçilen tiplerin meyve ağırlıkları, 0.01 grama duyarlı hassas terazide tartım yoluyla elde edilmiştir. Seçilen iğde tiplerinde meyve iriliğinin nitelendirilip değerlendirilmesi aşağıdaki gibi yapılmıştır.
Meyve iriliği Değer puanı
Çok iri (1.527 gramdan fazla) 10
Đri (1.233 gr-1.526 gr arası) 7
Orta (0.939 gr-1.232 gr arası) 5
Küçük (0.938 gramdan az) 3
3.2.2.3 Et/çekirdek oranı Đğde tiplerinde meyve eti/çekirdek oranı; meyve ağırlığı–çekirdek ağırlığı /çekirdek ağırlığı formülü ile bulunmuştur (Eriş ve ark., 1992). Seçilen tiplerde et/çekirdek oranının nitelendirip değerlendirilmesi; Et/çekirdek oranı Değer puanı Büyük (3.586’dan fazla) 10
Orta (2.781-3.585 arası) 7
Küçük (2.026-3.584 arası) 5
3.2.2.4. Meyve tadı ve aroması
Đğde meyvelerinin tat ve aromasının belirlenmesi 10 kişiden oluşan degustasyon kurulundan yararlanılmıştır. Bu kurul tarafından meyveler yenilerek tat ve aromaları değerlendirilmiştir. Panel sonunda duyusal değerlendirme puanlarının ortalamaları alınmıştır (Kalyoncu 1996). Buna göre meyve tadı ve aroması,
Meyve tadı ve aroması Değer puanı
Çok Tatlı 10
Tatlı 7
Orta 5
Az tatlı 3
3.2.2.5. Meyvenin C vitamini (askorbik asit) içeriği
Su ile seyreltilen iğde meyveleri filtrelerden geçirilmiş ve bu örnekten 25 ml alınarak 100 ml’lik balona aktarılmış ve % 3’lük metafosforik asitle 100 ml’ye tamamlanmıştır. Daha sonra filtrattan 10 ml alınmış ve 50 ml’lik erlene konulmuştur. Karışım 10 ml’lik büre-te doldurulmuş 2.6 diklorafenolindofenol ile titre edilmiştir. 15 sn kalıcı pembe rengin elde edildiği noktada titrasyona son verilmiş ve harcanan 2.6 diklorafenolindofenol boya çözeltisinin sarfiyatı tespit edilmiştir. Elde edilen değer aşağıdaki formülde yerine konularak (%) askorbik asit miktarı belirlenmiştir (Cemeroğlu 1992).
V.F.100 % Askorbik asit = ______________
W
Formüldeki; V : Harcanan boya çözeltisinin miktarı (ml) F : Boya çözeltisinin faktörü (l)
Askorbik asit (% mg) Değer puan Yüksek ( 4.19’dan fazla) 10 Orta (3.36-4.18 arası) 7 Az (2.52-3.35 arası) 5 Çok az (2.51’den az) 3
3.2.3. Toplam tartılı puanların hesaplanması
Üzerinde çalışılan tiplerde meyve özellikleri için laboratuar çalışmaları sonucu elde edilen rakamların değerlendirmesinde tartılı derecelendirme metodu uygulanmıştır (Güleryüz 1977; Kalyoncu 1990; Pırlak 1993; Kalyoncu 1996). Đncelenen kriterler yönünden tipler önce aldığı değerlere göre gruplara ayrılmış ve sonra önemlilik derecelerine göre aşağıda gösterildiği gibi belirli katsayılarla çarpılarak puan verilmiştir.
Kriter ve değer puanları Relatif puanlar
Bol ve düzenli verim (10-7-5-3) 25 Đri ve gösterişli meyve (10-7-5-3) 30
Et/çekirdek oranı (10-7-5-3) 25
Tat ve aroma (10-7-5-3) 10
C vitamini (Askorbik asit) ( 10-7-5-3) 10
Puanlama yapılırken incelenen kriterler önce gruplara ayrılmıştır. Bu gruplandırmada sınıf aralığı aşağıdaki formül ile belirlenmiştir (Tosun 1991).
Sınıf Aralığı= En Büyük Değer (EBD) – En Küçük Değer (EKD) Grup Sayısı (GS)
Toplam tartılı puanların hesaplanması, her bir özelliğe ait relatif puanların, özelliklere verilen değer puanları ile çarpılmasıyla elde edilen rakamların toplanması şeklinde yapılmıştır (Şen 1986; Kalyoncu 1990).
3.2.4. Seçilen tiplerin tanımlanmasında diğer bazı özelliklerin tespiti
Yapılan seleksiyon çalışması sonucunda seçilen iğde tiplerinin tanımlanmasında aşağıdaki özellikler üzerinde durulmuştur (Kalyoncu 1996).
3.2.4.1 Ağaç özellikleri
Seçilen iğde tiplerinde ağaçların gelişme kuvveti, dallanma durumu, gövde uzunluğu, gövde çevresi, taç kısmının yüksekliği, genişliği ve şekli gibi özellikler gözlem ve ölçüm yoluyla tespit edilmiştir. Ağaçların gövde çevresi, çapı ve boyu, bir yıllık sürgünlerinin uzunluk ve kalınlıkları şerit metre ile ölçülmüştür.
Gövde uzunluğu için ağaçlarda toprak seviyesinden ilk dallanmanın başladığı yere olan mesafe ölçülmüştür. Gövde çapı ve ise, ağaç gövdesinin orta kısmından mezür ile yapılan ölçümlerle belirlenmiştir (Kalyoncu 1996).
Dal sistemi incelenirken, ağaçların sürgün verme kuvveti, bir yıllık sürgünlerinin uzunlukları ve dalların sıklık durumları üzerinde durulmuştur. Bir yıllık sürgündeki uzunluk ve kalınlıkların ölçümlerinde, yaprak ve tomurcuk sayısının belirlenmesinde sayımlar ağacın çevresinden tesadüfen alınan 10 sürgün üzerinde yapılmıştır. Sürgün rengi Küppers Farben Atlas ile belirlenmiştir.
3.2.4.2. Yaprak özellikleri
Yaprak ölçümleri, bir yıllık sürgünlerin orta kısımlarından ortalama olarak gelişmenin durakladığı Temmuz ayı sonlarında alınan 10 adet yaprakta yapılmıştır. Yaprak ayasının uzunluğu, genişliği ve kalınlığı ile yaprak sapının uzunluğu ve kalınlığı 0.01 mm hassasiyetli milimetrik kumpasla ölçülmüştür (Kalyoncu 1996). Yaprak şekil indeksi (U/G) şeklinde hesaplanmıştır. Yaprak üzerindeki damarlar
sayılarak yaprakta damar durumu belirlenmiştir. Yaprağın alt ve üst renkleri Küppers (1987)’e göre belirlenmiştir.
Yaprak ayasının uzunluğu, sapın aya ile birleştiği yerden yaprağın ucuna kadar olan kısmın uzunluğunun ölçülmesiyle bulunmuştur (Güleryüz 1977).
Yaprak ayasının uzunluğu (mm) Yaprak ayasının genişliği (mm) 47.58’den küçük -Çok kısa 13.97’den küçük -Çok dar 47.59–54.05 Arası -Kısa 13.98-16.57Arası - Dar 54.06-60.52 Arası -Orta uzun 16.58-19.13 Arası -Orta geniş 60.53-66.99 Arası -Uzun 19.14-21.71 Arası -Geniş 67.00’den büyük -Çok uzun 21.72’den büyük -Çok geniş Yaprak ayasının şekli (U/G) Yaprak kalınlığı (mm)
3.81’den büyük - Çok dar 0.149’ten büyük - Çok Đnce 3.36-3.80 arası - Dar 0.189-0.150 arası - Đnce 2.91-3.35 arası - Orta geniş 0.229-0.190 arası -Orta kalın 2.46-2.90 arası - Geniş 0.269-0.230 arası - Kalın 2.45’ten küçük - Çok geniş 0.270’ten küçük - Çok kalın
Yaprak sapının uzunluğu (mm) Yaprak sapının kalınlığı (mm) 10.53’ten büyük - Çok uzun 0.149’dan küçük - Çok Đnce 9.17-10.52 arası - Uzun 0.189-0.150 arası - Đnce 7.81-9.16 arası -Orta uzun 0.229-0.190 arası - Orta kalın 6.45-7.80 arası - Kısa 0.269-0.230 arası - Kalın 6.44’ten küçük - Çok kısa 0.270’ten büyük - Çok kalın
3.2.4.3 Çiçek özellikleri
Çiçeklenme süresi ilk ve son çiçeklenme tarihleri arasındaki süre olarak alınmıştır (Kurnaz 1989; Kalyoncu 1996). Seçilen tiplerden 10 adet çiçek alınarak incelenmiştir. Çiçeklerde sap uzunluğu, kalınlığı, çiçek tablası çapı ve kalınlığı,
erkek organ uzunluğu ve kalınlığı, dişi organ uzunluğu ve kalınlığı yanında çiçek taç yaprağı uzunluğu ve genişliği 0.01 mm hassasiyetli milimetrik kumpasla ölçülmüş ve bunlarla birlikte çiçek iç ve dış rengi de Küppers Farben Atlas ile belirlenmiştir (Kalyoncu 1996).
3.2.4.4. Meyve özellikleri
Meyve ağırlığı 0.01 grama duyarlı hassas terazide tartılarak tespit edilmiştir. Meyvelerin uzunluk, genişlik ve et kalınlıkları ile meyvenin sap uzunluğu ve kalınlığı 0.05 mm hassasiyetli milimetrik kumpasla ölçülmüştür. Meyve şeklinin tespiti içinde meyve uzunluğu meyve genişliğine bölünerek şekil indeksi bulunmuştur (Güleryüz 1977; Pırlak 1993; Kalyoncu 1996). Meyvelere ait kabuk ve et renklerinin belirlenmesi ise Küppers Farben Atlas ile yapılmıştır. Bu tartılan ve ölçülebilen özelliklere ait değerlerin bir kısmı aşağıdaki sınıflarla ifade edilmeye çalışılmıştır.
Meyve uzunluğu (mm) Meyve genişliği (mm)
18.01’den küçük -Kısa 13.13’ten küçük -Dar 21.76-18.02 Arası -Orta uzun 15.42-13,14 Arası -Orta geniş 21.77’den büyük -Uzun 15.43’ten büyük -Geniş
Meyve şekil indeksi (U/G) Et kalınlığı (mm)
1.276’dan küçük -Yuvarlakça 4.16’dan küçük -Đnce
1.277-1.396 Arası -Oval 4.17-5.32 arası -Orta kalınlıkta 1.397-1.516Arası -Konik 5.33’ten büyük -Kalın
1.517-1.636 Arası -Silindirik 1.367 den büyük -Eliptik
Meyve sapı uzunluğu (mm) Meyve sapı kalınlığı (mm) 12.20’den küçük -Kısa 0.63’ten küçük -Đnce 12.21-14,33 Arası -Orta uzun 0.63-0.71 Arası -Orta kalın 14.34’den büyük -Uzun 0.72’den büyük -Kalın
Meyve ağırlığı (gr) Et/çekirdek oranı
1.527’den fazla -Çok iri 3.493’dan fazla -Büyük 1.233-1.526 -Đri 2.486-3.492 arası -Orta 0.939-1.232 gr arası -Orta 2.485’dan az -Küçük 0.938’den az -Küçük
Şekil 6. Meyvenin ölçülebilen kısımları.
1. Meyve uzunluğu 2. Meyve genişliği 3. Çekirdek uzunluğu 4. Çekirdek uzunluğu 5. Et kalınlığı
3.2.4.5.Çekirdek özellikleri
Araştırma için seçilen tiplerden hasat sonunda elde edilen meyvelerden çıkarılıp yıkanan 10 adet meyve çekirdeklerinin ağırlıkları 0.01 gramlık hassas terazi ile,
uzunluk ve genişlikleri ise 0.05 mm’lik kumpasla ölçülmüş ve aşağıdaki gibi gruplandırılmıştır (Kalyoncu 1996).
Çekirdek uzunluğu (mm) Çekirdek genişliği (mm)
13.84’ten küçük - Kısa 4.34’ten küçük - Dar 13.85- 17.03 arası -Orta uzun 4.35- 5.32 arası -Orta geniş
17.04’ten büyük - Uzun 5.33’ten büyük - Geniş
Çekirdek ağırlığı (g)
0.32’den küçük - Hafif
0.33-0.44 Arası - Orta ağırlıkta 0.45’ten büyük - Ağır
3.2.4.5. pH
Meyvelerde pH direkt olarak 0.01’e hassas pH-metre ile okunmuştur .
3.2.4.6. Örneklerin mineral madde analiz sonuçları
Üzerinde çalışma yapılan meyvelerden alınan örneklere 5 ml H2SO4 eklenerek
çeker ocakta yaş yakma yapılmış ve üzerine hidrojen peroksit (H2O2) eklenmiştir.
Ağartılan örneklere hidrojen peroksit konulup çeker ocağa yeniden koyulmuştur. Çeker ocaktan indirilen örnekler soğumaya bırakılmıştır. Soğuyan örnekler 100 ml’ye saf su ile tamamlanmış ve süzme işlemine tabii tutulmuştur. Süzülen örnekler parafin ile ağzı hava almayacak şekilde kapatılmış ve Selçuk Üniversitesi Toprak Bölümü Laboratuarında ICP-AES cihazı ile belirlenmiştir (Skujin 1998).
4.ARAŞTIRMA SONUÇLARI
Bu araştırma, Selçuk Üniversitesi Alaaddin Keykubat Kampusü alanında bulunan iğde popülasyonundaki ağaçlarda yürütülmüştür. Bu iğdelerden çok az tipi sulanabilmekte, bunun dışında diğerlerinde hemen hemen hiçbir kültürel işlem uygulanmamaktadır. Çalışma yapılan sahada ve çevresinde teknik açıdan bir meyvecilik yapılmamaktadır. Đğde ağaçları tohum, çelik ve dip kısımdan ayırma suretiyle kampus alanına dikilmek suretiyle yetişmiş bitkilerdir. Bunlardan yol kenarında veya binalar arasında gölgelik veya ağaçlandırmada amacıyla faydalanılmaktadır. Bu nedenle ağaçlarda budama, gübreleme, ilaçlama, sulama ve toprak işleme gibi kültürel işlemler uygulanmamaktadır.
Çalışma materyallerinden tespit edilen 4 tip iğde ağacında büyüme yayvan, 3 tip dik-yayvan ve 5 tip dik şekilli olduğu tespit edilmiştir.
Ağaçlarda incelenen diğer özelliklerden gövde çevresi, gövde uzunluğu, dallanma durumu, taç yüksekliği, taç genişliği ve taç şekli Çizelge 7’de verilmiştir. Çizelge 7. Seçilen Đğde tiplerde ağaç gövdesi ve taç özellikleri
Tipler Gövde Çevresi (m) Gövde Uzunluğu (m) Dallanma Durumu Taç Yüksekliği (m) Taç Genişliği (m) Taç Şekli 42-AK-01 0,53 0,73 Sık 9,00 4,22 Yayvan 42-AK-02 0,91 0,51 Sık 11,00 6,00 Dik 42-AK-06 0,66 0,91 Sık 11,00 5,40 Dik 42-AK-08 0,95 0,89 Sık 9,00 6,00 Dik
42-AK-12 0,44 1,10 Zayıf 4,00 2,75 Dik-Yayvan
42-AK-15 0,55 0,40 Sık 6,50 4,20 Dik
42-AK-19 0,75 1,70 Zayıf 6,00 6,00 Yayvan
42-AK-21 0,77 1,80 Sık 9,00 7,80 Dik-Yayvan
42-AK-23 0,88 0,59 Sık 12,00 6,00 Dik-Yayvan
42-AK-25 0,37 0,54 Orta 4,00 4,00 Yayvan
42-AK-27 0,59 1,68 Sık 9,00 7,20 Dik
4.1.Tartılı Derecelendirmeye Esas Olan Meyve Özellikleri ve Đncelenen Diğer Özellikler
4.1.1. Sürgün ve yaprak özellikleri ile ilgili sonuçlar
Seçilen iğde tiplerinde sürgün ve yaprak özellikleri ile ilgili sonuçlar Çizelge 8 ve 9’da verilmiştir.
Çizelge 8. Seçilen iğde tiplerinde sürgün ölçümleri
Tipler Sürgün Uzunluğu (mm) Sürgün Kalınlığı (mm) Sürgündeki Yaprak Sayısı Sürgündeki Tomurcuk Sayısı Sürgün Rengi 42-AK-01 135,19 ± 22,67 2,35 ± 0,44 17,1±0,99 24,6±0,98 S175G04Y11 42-AK-02 138,72 ± 13,06 2,61 ± 0,52 18,0±1,76 18,2±4,10 S177G04Y11 42-AK-06 86,45 ± 7,06 1,34 ± 0,24 11,8±1,23 21,8±3,36 S179G07Y1 42-AK-08 99,87 ± 11,36 1,31 ± 0,21 15,1±2,28 22,9±4,46 S183G07Y20 42-AK-12 75,96 ± 8,72 0,99 ± 0,28 13,2±1,75 20,3±5,10 S181G07Y20 42-AK-15 95,53 ± 28,64 1,14 ± 0,20 20,2±2,04 50,1±4,31 S179G04Y20 42-AK-19 139,73 ± 13,22 1,18 ± 0,26 20,1±1,85 24,2±3,82 S181G07Y15 42-AK-21 84,47 ± 10,23 1,06 ± 0,21 17,7±2,87 40,7±6,20 S179G07Y26 42-AK-23 98,67 ± 5,96 1,61 ± 0,09 21,8±3,26 43,8±3,29 S181G07Y11 42-AK-25 101,57 ± 1,81 0,97 ± 0,08 19,0±3,23 41,8±4,59 S181G04Y15 42-AK-27 99,00 ± 4,10 0,97 ± 0,07 15,7±2,06 49,0±3,77 S179G07Y20 42-AK-28 103,26 ± 5,14 1,25 ± 0,08 18,0±3,06 47,3±6,33 S181G07Y15 Ortalama 104,87 ± 11,00 1,39 ± 0,22 17,31±2,20 33,73±4,19
Buna göre yıllık sürgün uzunluk ortalaması en fazla olan tip 139,73 mm ile 42-AK-19 ve en az olan tip 75,96 mm ile 42-AK-12’dir. Tiplerin sürgün uzunluğu ortalaması 104,87 mm olarak bulunmuştur. Yıllık sürgün kalınlığı en fazla olan tip 2.61 mm ile 42-AK-02 ve en az olan tip 0.97 mm ile 42-AK-25 ve 42-AK-27 bulunmuştur. Tiplerin sürgün kalınlık ortalaması ise 1.39 mm’dir. Sürgündeki ortalama yaprak sayısı en fazla olan tip 21.80 ile 42-AK-23, en az olan tip ise 11.80 ile 42-AK-06’dır. Seçilen tiplerin hepsinde sürgündeki yaprak sayısının ortalaması
ise 17.31 yapraktır. Sürgündeki ortalama tomurcuk sayısı en fazla olan tip 50.1 ile 42-AK-15, en az olan tip ise 18.20 ile 42-AK-02’dir. Seçilen 12 iğde tipinin sürgünlerindeki ortalama tomurcuk sayısı ise 33.73’tür (Çizelge 8).
Çizelge 9 incelendiğinde görüleceği gibi, tipler arasında en uzun yaprak sapı 11.74 mm ile 42-AK-25, en kısa yaprak sapı da 8.10 mm ile 42-AK-19 bulunmuştur. Tiplerdeki yaprak sapı uzunluk ortalaması ise 9.82 mm’dir. Yaprak sap kalınlığı en fazla olan tip 0.29 mm ile AK-21, en az kalınlığa sahip tip ise 0.11 mm ile 42-AK-27’dir. Yaprak sap kalınlığı ortalaması ise 0.16 mm’dir.Yaprak ayasının ortalama uzunluğu en fazla olan tip 73.12 mm ile 42-AK-01, en az olan tip ise 41.14 mm ile 42-AK-15’dir. Tiplerin yaprak ayası uzunluk ortalaması ise 56.32 mm’dir. Yaprak ayası genişliği en fazla olan tip 24.30 mm ile 42-AK-01, en az olan ise 11.71 mm ile 42-AK-15’tir. Tiplerdeki yaprak ayası genişlik ortalaması ise 18.67 mm olarak bulunmuştur. Yaprak ayasının şekli Kalyoncu (1996)’ya göre uzunluk/genişlik olarak ifade edilmiş olup bu oran 42-AK-8’de 4,14 olarak en büyük, 42-AK-23’te ise 2.81 olarak en küçük bulunmuştur. Tiplerdeki yaprak ayası şekil ortalaması ise 3.08 olarak bulunmuştur.
Çizelge 9 incelendiğinde görüleceği gibi yaprak eninin en az olduğu tipin 42-AK-15 (1.17 cm), en fazla olduğu tipin ise 42-AK-21 (2.72 cm) olduğu bulunmuştur. Tiplerin yaprak eni ortalaması ise 1.90 cm’dir. Tiplerde yaprak boyu uzunluğu en fazla olanının 42-AK-01 (7.35 cm), en kısa olanının ise 41-AK-15 (4.11 cm) olduğu tespit edilmiştir. Tiplerin yaprak boyu ortalaması ise 5.60 cm’dir. Yaprak kalınlığının en fazla olduğu tip 0.29 mm ile 21, en ince olan tipin ise 0.11 mm ile 42-AK-8 olduğu belirlenmiştir. Tiplerin yaprak kalınlığı ortalaması ise 0.16 mm’dir. Tiplerin yaprakta damar durumlarına bakıldığında 13.80 damar sayısı ile 42-AK-01’in en fazla, 42AK-06’nın 7.80 ile en az damar sayısına sahip tip oldukları tespit edilmiştir. Tiplerin yaprakta damar durumu ortalaması ise 10.98’dir (Çizelge 9).
Çizelge 9. Seçilen iğde tiplerinde yaprak ile ilgili gözlem ve ölçümler. Tipler Yaprak Sapı Uzunluğu (mm) Yaprak Sapı Kalınlığı (mm) Yaprak Ayası Uzunluğu (mm) Yaprak Ayası Genişliği (mm) Şekil Đndeksi (U/G) Yaprak Kalınlığı (mm) Yaprakta Damar Sayısı (adet) Yaprak Üst Rengi Yaprak Alt Rengi 42-AK-01 11.11 ± 2.90 0.26 ± 0.05 73.12 ±12.28 24.30 ± 4.48 3.01 ±0.70 0.26±0.06 13.80±2.04 S191G15Y11 S181G07Y04 42-AK-02 8.62 ± 1.23 0.19 ± 0.05 61.68 ± 12.80 20.95 ± 2.20 2.94 ±0.59 0.19±0.05 11.30±2.67 S191G20Y33 S181G04Y07 42-AK-06 10.37 ± 1.10 0.16 ± 0.01 52.61 ± 9.30 15.37 ± 2.85 3.42 ±0.78 0.16±0.01 7.80±2.04 S191G15Y33 S181G11Y11 42-AK-08 9.19 ± 0.81 0.12 ±0.02 63.33 ± 10.44 15.29 ± 2.56 4.14 ±0.72 0.11±0.02 12.10±2.02 S191G20Y20 S179G04Y07 42-AK-12 10.48 ± 0.83 0.13 ± 0.02 56.52 ± 4.25 19.00 ± 1.58 2.97 ±0.30 0.13±0.02 11.90±1.66 S191G15Y11 S183G07Y15 42-AK-15 9.05 ± 0.69 0.14 ± 0.02 41.14 ± 5.73 11.71 ± 1.30 3.51 ±0.76 0.14±0.02 11.20±2.39 S187G11Y15 S179G11Y11 42-AK-19 8.10 ± 1.91 0.14 ± 0.02 62.23 ± 7.51 19.93 ± 2.55 3.12 ±0.45 0.14±0.02 11.00±2.01 S191G20Y33 S183G11Y15 42-AK-21 10.37 ± 2.19 0.29 ± 0.06 70.48 ± 12.53 22.72 ± 3.99 3.10 ±0.80 0.29±0.10 11.10±1.66 S191G20Y33 S185G11Y11 42-AK-23 9.35 ± 1.00 0.18 ± 0.02 46.08 ± 8.30 22.77 ± 4.96 2.02 ±0.58 0.18±0.05 11.50±2.68 S187G11Y33 S183G11Y15 42-AK-25 11.74 ± 2.50 0.12 ± 0.01 58.35 ± 9.27 21.28 ± 3.84 2.74 ±0.29 0.12±0.02 10.00±2.49 S191G26Y50 S185G15Y20 42-AK-27 8,64 ± 2.02 0.11 ± 0.01 43.53 ± 6.36 16.38 ± 3.40 2.66 ±0.71 0.12±0.02 10.30±1.64 S185G15Y15 S185G11Y15 42-AK-28 10.78 ± 1.36 0.12 ± 0.01 46.77 ±6.33 14.30 ± 1.68 3.27 ±0.59 0.12±0.01 9.70±1.34 S193G26Y41 S185G07Y11 Ortalama 9.82 ± 1.55 0.16 ± 0.03 56.32 ± 8.76 18.67 ± 2.94 3.08 ±0.61 0.16±0.03 10.98±2.05 - -
4.1.2. Çiçeklerle ilgili gözlem ve ölçüm sonuçları
Çiçeklenme ile ilgili fenolojik gözlemler çiçek organlarına ait ölçüm ve sayım sonuçları Çizelge 8’de verilmiştir. Yapılan gözlemlere göre, tiplerde çiçeklenmeler 21 Mayıs ile 25 Mayıs arasında başlamıştır. En erken çiçeklenen tip olan 42-AK-21 21 Mayıs tarihinde çiçek açmıştır. En geç çiçeklenen tip ise 42-AK-01 ve 42-AK-15, 25 Mayıs tarihinde çiçeklenmiştir. Tiplerdeki çiçeklenme süresi 18-21 gün arasında devam etmiştir (Çizelge 10).
Tiplerdeki çiçek sapı uzunluğu en kısa olan tipin 42-AK-27 (3.78 mm), en fazla olanının ise 42-AK-02 (8.94 mm) olduğu belirlenmiştir. Tiplerdeki çiçek sapı uzunluk ortalaması ise 6.52 mm bulunmuştur. Çiçek sapı kalınlığı en az 42-AK-27 (0.43 mm) en fazla 42-AK-23 (0.94 mm) belirlenmiştir. Yine tüm tiplerde çiçek sapı kalınlığına ait ortalama ise 0.67 mm olarak tespit edilmiştir.
Çizelge 10. Seçilen Đğde Tiplerinde Çiçeklenme Durumu Gözlemleri
Tipler Çiçeklenme Başlangıç Tarihi Tam Çiçeklenme Tarihi (gün/ay) Çiçeklenme Sonu Tarihi (gün/ay) Çiçeklenme Süresi (gün)
42-AK-01 25 Mayıs 1 Haziran 14 Haziran 20
42-AK-02 22 Mayıs 30 Mayıs 10 Haziran 19
42-AK-06 22 Mayıs 30 Mayıs 10 Haziran 19
42-AK-08 22 Mayıs 30 Mayıs 10 Haziran 19
42-AK-12 23 Mayıs 30 Mayıs 10 Haziran 18
42-AK-15 25 Mayıs 3 Haziran 12 Haziran 18
42-AK-19 23 Mayıs 30 Mayıs 10 Haziran 18
42-AK-21 21 Mayıs 29 Mayıs 10 Haziran 20
42-AK-23 22 Mayıs 29 Mayıs 9 Haziran 18
42-AK-25 22 Mayıs 30 Mayıs 12 Haziran 21
42-AK-27 23 Mayıs 1 Haziran 10 Haziran 18
Tiplerde erkek organ uzunluğu en fazla olan 42-AK-02 ve 42-AK-06 (2.94 mm), en kısa olan ise 42-AK-15 (1.81 mm) olduğu belirlenmiştir. Tiplerdeki erkek organ uzunluğu ortalaması ise 2.58 mm’dir. Erkek organ kalınlığı en fazla olan tip 42-AK-02 (0.97 mm), en az olan tip ise 42-AK-27 (0.39 mm) olduğu belirlenmiştir. Tiplerdeki erkek organ kalınlığı ortalaması ise 0.15 mm’dir Tiplerdeki dişi organ uzunluğu en fazla olan 42-AKA-25 (5.70 mm), en kısa olan ise 42-AKA-15 (3.80 mm) olduğu tespit edilmiştir. Tiplerdeki dişi organ uzunluğu ortalaması ise 5.25 mm’dir. Dişi organ kalınlığı en fazla olan tipin 42-AK-12 (0.65 mm), en kısa olan tipin ise 42-AK-27 (0.38 mm) olduğu belirlenmiştir. Tiplerdeki dişi organ kalınlığı ortalaması ise 0.55 mm’dir. Tiplerde çiçek taç yaprak uzunluğu en fazla olanı 5.45 mm ile 42-AK-08, en az olanı ise 3.02 mm ile 42-AK-15’dir. Tiplerin çiçek taç yaprak uzunluk ortalaması ise 4.26 mm’dir. Tiplerde çiçek taç yaprak genişliği en en fazla olan tip 4.59 mm ile 42-AK-08, en az olan tip ise 2.51 mm ile 42-AK-27’dir. Tiplerin çiçek taç yaprak genişlik ortalaması ise 3.47 mm’dir. Tiplerde çiçek tablası çapı en fazla olan 2.26 mm ile 01, en az olan tip ise 1.11 mm ile 42-AK-27’dir. Tiplerin çiçek tablası ortalaması ise 1.83 mm’dir. Tiplerde çiçek tablası kalınlığı en fazla olan tip 2.38 mm ile 08, en az olan ise 0.93 mm ile 42-AK-28’dir. Tiplerin çiçek tablası kalınlık ortalaması ise 1.84 mm’dir (Çizelge 11).
Çizelge 11. Seçilen Đğde Tiplerinde Çiçeklerle Đlgili Gözlem ve Sonuçlar Tipler Çiçek Sap Uzunluğu (mm) Çiçek Sap Kalınlığı (mm) Erkek Organ Uzunluğu (mm) Erkek Organ Kalınlığı (mm) Dişi Organ Uzunluğu (mm) Dişi Organ Kalınlığı (mm) Çiçek Taç Yaprak Uzunluğu (mm) Çiçek Taç Yaprak Genişliği (mm) Çiçek Tablası Çapı (mm) Çiçek Tablası Kalınlığı (mm) Çiçek Đç Rengi Çiçek Dış Rengi 42-AK-01 8.24 ± 0.56 0.70 ±014 2.86±0.32 0.90±0.22 5.57±0.39 0.61±0.11 4.80±0.36 3.80±0.36 2.26±0.24 2.26±0.29 S169G00Y99 S169G00Y41 42-AK-02 8.94 ± 2.13 0.78 ±0.15 2.94±0.14 097±0.15 5.20±0.78 0.62±0.13 4.51±0.58 4.14±0.38 2.24±0.27 2.24±0.24 S169G00Y90 S171G00Y50 42-AK-06 6.40 ±1.21 0.74 ±0.12 2.94±0.32 0.83±0.15 5.41±0.81 0.61±0.08 4.96±0.60 3.60±0.44 1.90±0.18 1.72±0.24 S169O26Y90 S169G04Y41 42-AK-08 8.83 ±1.10 0.63 ±0.14 2.86±0.19 0.89±0.18 5.60±0.96 0.57±0.11 5.45±0.59 4.59±0.66 2.38±0.32 2.50±0.43 S169G00Y99 S169G00Y26 42-AK-12 6.36 ±1.36 0.73 ±0.15 2.74±0.35 0.65±0.16 5.35±0.42 0.65±0.12 4.14±0.29 3.42±0.25 2.06±0.25 2.08±0.10 S169G00Y99 S169G00Y41 42-AK-15 5.58 ±1.30 0.55 ±0.13 1.81±0.11 0.49±0.14 3.80±0.82 0.51±0.14 3.02±0.44 2.62±0.20 1.54±0.11 1.64±0.15 S169O20Y80 S169G00Y50 42-AK-19 5.82 ±0.84 0.64 ±0.11 2.49±0.21 0.54±0.18 5.49±0.64 0.48±0.09 3.67±0.35 3.22±0.27 1.86±0.15 1.92±0.41 S169G00Y41 S169G00Y20 42-AK-21 7.28 ±0.66 0.77 ±0.13 2.74±0.21 0.83±0.26 5.48±0.24 0.62±0.11 4.82±0.33 4.15±0.53 1.88±0.15 1.87±0.09 S169G00Y60 S169G00Y26 42-AK-23 4.85 ±1.03 0.94 ±0.30 2.80±0.25 0.84±0.18 4.92±0.39 0.56±0.12 4.25±0.30 3.08±0.26 1.68±0.15 1.63±0.24 S169G00Y80 S169G02Y26 42-AK-25 6.78 ±1.34 0.64 ±0.08 2.53±0.19 0.70±0.12 5.70±0.29 0.50±0.08 4.57±0.42 3.84±0.69 1.77±0.38 1.90±0.31 S169O50Y80 S169G00Y50 42-AK-27 3.78 ±0.24 0.43 ±0.10 2.11±0.23 0.39±0.07 5.23±0.19 0.38±0.05 3.53±0.29 2.51±0.08 1.11±0.16 1.38±0.16 S169O26Y70 S171O00Y33 42-AK-28 5.34 ±0.81 0.54 ±0.03 2.06±0.14 0.40±0.12 5.25±0.86 0.46±0.07 3.40±0.51 2.70±0.16 1.24±0.27 0.93±0.29 S169O50Y80 S169G00Y50 Ortalama 7.06 ±1.04 0.67 ±0.13 2.58±0.22 0.69±0.15 5.25±0.56 0.55±0.11 4.26±0.42 3.47±0.36 1.83±0.22 1.84±0.25
4.1.3. Meyve ile ilgili gözlem ve sonuçlar
4.1.3.1. Meyvelerin olgunlaşma zamanları ilk olgunlaşma tarihi, olgunlaşma süresi ve tam çiçeklenmeden olgunlaşmaya kadar geçen süre
Seleksiyona tabi tiplerin meyve olgunlaşma zamanları incelenmiş ve 42-AK-01, 42-AK-02 ve 42-AK-15’in 01.10.2005 tarihinde en erken olgunlaşmaya başlayan tipler oldukları tespit edilmiştir. 42-AK-21 ve 42-AK-23’ün ise 06.10.2005 tarihinde meyvelerinin en geç olgunlaşan tipler oldukları belirlenmiştir. Tiplerde meyvelerin olgunlaşma süreleri incelendiğinde AKA-8 ile AKA-17’nin olgunlaşma süresinin diğerlerinden daha kısa olduğu (10 gün), AKA-28’in ise en uzun olgunlaşma süresine (19 gün) sahip tip olduğu tespit edilmiştir. Tiplerde ortalama olgunlaşma süresi 16 gündür.Tiplerde tam çiçeklenmeden meyvelerin olgunlaşıncaya kadar geçen süre ortalama 140 gündür. Bu sürenin en kısa olduğu tip 42-AK-15 (134 gün), en uzun olduğu tip ise 42-AK- 21 (148 gün)’dır (Çizelge 12).
Çizelge 12. Seçilen Đğde Tiplerinde Đlk Olgunlaşma Tarihleri, Olgunlaşma Süresi ve Tam Çiçeklenmeden Olgunlaşıncaya Kadar Geçen Süre
Tipler Đlk Olgunlaşma Tarihi Olgunlaşma Süresi (gün) Tam Çiçeklenmeden Olgunlaşıncaya Kadar Geçen
Süre (Gün) 42-AK-01 01.Ekim 15 137 42-AK-02 01.Ekim 13 137 42-AK-06 05.Ekim 17 145 42-AK-08 05.Ekim 10 138 42-AK-12 04.Ekim 13 140 42-AK-15 01.Ekim 14 134 42-AK-19 05.Ekim 12 140 42-AK-21 06.Ekim 18 148 42-AK-23 06.Ekim 13 143 42-AK-25 03.Ekim 16 142 42-AK-27 04.Ekim 18 143 42-AK-28 02.Ekim 19 145
4.1.3.2. Verimlilik
Çalışma sahasındaki iğde tiplerinin verimleri orta ile yüksek arasında bulunmuştur. Ancak seleksiyona tabi tiplerin hepsinin verimleri ise yüksek bulunmuştur.
4.1.3.3.Meyve büyüklüğü
Çalışmalar neticesinde meyve boyu (24.80 mm), meyve genişliği (15.51) mm ve meyve ağırlığı (1.66gr) dikkate alındığında en iri meyvenin 42-AK-02’nin olduğu tespit edilmiştir. Seleksiyona tabii tiplerin tamamının çok iri meyve büyüklüğüne sahip olduğu bulunmuştur. Tiplerin meyve büyüklüğü ile ilgili değerleri Çizelge 13’te verilmiştir.
4.1.3.4. Meyve ağırlığı
Meyve ağırlığı ile ilgili belirlenen değerler Çizelge 13’te verilmiştir. Meyve ağırlığı, seleksiyona tabi tutulan tiplerden alınan 10 adet meyve örneğinin tartılıp 10’a bölünmesi suretiyle ortalama bir meyve ağırlığı bulunmuştur. Tiplerin meyve ağırlıkları incelendiğinde en ağır olanının 1.82 gr ile 42-AK-21, en hafif olanının ise 1.55 gr ile 42-AK-12 olduğu bulunmuştur. Tiplerin meyve ağırlığı ortalaması ise 1.66 gr’dır (Çizelge 13).
4.1.3.5. Meyve uzunluğu
Meyve uzunluğu, genişlik ve şekil indeksiyle ilgili değerler Çizelge 13’te verilmiştir. Tiplerde meyve boyunun en uzun olduğu tipin 24.80 mm ile 42-AK-02, en kısa olduğu tip ise 21.42 mm ile 42-AK-12 olarak tespit edilmiştir. Tiplerin meyve boyu ortalaması ise 23.35 mm’dir. Seleksiyona tabi tutulan iğdelerden 42-AK-12 orta uzun, diğerleri uzun boyludur (Çizelge 13).
4.1.3.6. Meyve genişliği
Tiplerin meyve genişliği incelendiğinde en fazla olanının 17.72 mm ile 42-AK-19, en az olanının ise 15.44 mm ile 42-AK-12 olduğu bulunmuştur. Tiplerin meyve genişlik ortalaması ise 16.58 mm’dir. Seçilen iğde tiplerinin meyvelerinin tamamının geniş meyve yapısına sahip olduğu bulunmuştur. Meyve genişliği ile ilgili değerler Çizelge 13’te verilmiştir.
4.1.3.7. Meyve sap uzunluğu
Tiplerin meyve sapı uzunluğu incelendiğinde en uzun sap yapısına sahip olan tipin 42-AK-08 (8,08 mm), meyve sapı en kısa olan tipin ise 42-AK-01 (5.54 mm) olduğu tespit edilmiştir. Tiplerin meyve sapı uzunluk ortalaması ise 6,49 mm’dir (Çizelge 13).
Çizelge 13. Seçilen Đğde Tiplerinde Meyve Özellikleriyle Đlgili Ölçümler Tipler Meyve Ağırlığı (gr) Meyve Uzunluğu (mm) Meyve Genişliği (mm) Meyve Sap Uzunluğu (mm) Meyve Sap Kalınlığı (mm) Şekil Đndeksi (U/G) Meyve Kabuk Rengi Meyve Et Rengi 42-AK-01 1.81 ± 0.29 23.61± 2.00 16.50±1.15 5.54±2.02 0.79±0.07 1.43±0.07 S25O80Y60 S13O04Y20 42-AK-02 1.66 ± 0.33 24.80± 2.14 15.51±1.32 6.63±2.28 0.80±0.10 1.60±0.14 S21O50Y90 S13O07Y15 42-AK-06 1.78 ± 0.16 23.33± 1.85 17.00±0.91 5.77±1.65 0.78±0.08 1.37±0.08 S25O60Y60 S13O04Y15 42-AK-08 1.67 ± 0.14 24.15± 1.20 15.81±0.57 8.08±0.94 0.70±0.13 1.53±0.10 S27O80Y70 S13O07Y33 42-AK-12 1.55 ± 0.18 21.42± 1.44 15.44±0.87 7.05±0.87 0.68±0.09 1.39±0.10 S27O80Y50 S13O04Y15 42-AK-15 1.75 ± 0.18 23.74± 1.04 17.19±0.77 6.39±1.28 0.72±0.08 1.38±0.08 S23O50Y80 S13O15Y33 42-AK-19 1.68 ± 0.34 23.96± 4.31 17.72±1.42 5.92±0.67 0.73±0.16 1.35±0.23 S29O90Y80 S13O11Y11 42-AK-21 1.82 ± 0.21 23.58± 1.64 16.74±0.87 7.01±1.67 0.71±0.07 1.41±0.09 S27O60Y70 S11O00Y33 42-AK-23 1.68 ± 0.22 23.81± 1.56 16.94±1.06 5.88±1.16 0.70±0.08 1.41±0.23 S25O70Y70 S13O04Y33 42-AK-25 1.64 ± 0.12 23.27± 1.66 16.40±1.05 6.74±1.34 0.74±0.11 1.42±0.09 S23O41Y70 S13O07Y26 42-AK-27 1.69 ± 0.16 23.75± 1.33 16.89±0.72 6.43±1.38 0.75±0.13 1.41±0.09 S11O11Y50 S27O70Y7O 42-AK-28 1.80 ± 0.14 23.52± 1.23 16.92±0.98 6.49±1.81 0.76±0.10 1.39±0.08 S25O99Y90 S13O04Y26 Ortalama 1.71 ± 0.21 23.35± 1.78 16.58±0.97 6.49±1.39 0.74±0.10 1.42±0.12
4.1.3.8. Meyve sap uzunluğu
Tiplerin meyve sapı uzunluğu incelendiğinde en uzun sap yapısına sahip olan tipin 42-AK-08 (8,08 mm), meyve sapı en kısa olan tipin ise 42-AK-01 (5.54 mm) olduğu tespit edilmiştir. Tiplerin meyve sapı uzunluk ortalaması ise 6,49 mm’dir (Çizelge 13).
4.1.3.9. Meyve sap kalınlığı
Meyve sap kalınlığı en fazla olan tipin 42-AK-02 (0,80 mm), en az olan tipin ise 42-AK-12 (0,68 mm) olduğu tespit edilmiştir. Tiplerin meyve sapı kalınlık ortalaması ise 0,72 mm’dir (Çizelge 13).
4.1.3.10.Meyve kabuk rengi
Đğde meyvelerinin kabuk renklerinin (sarımsı-kahverengi) açıktan koyuya kadar kendi içinde değişim gösterdiği tespit edilmiştir. 42-AK-02 diğer tiplere nazaran daha açık, 42-AK-19 daha koyu renklidir (Çizelge 13).
4.1.3.11.Meyve et rengi
Meyve et renginde ise 42-AK-21 diğerlerine göre açık sarı, 42-AK-27 ise daha koyu sarı renkli olduğu belirlenmiştir. Diğer tipler ise birbirine yakın renklidir (Çizelge 13).
4.1.3.12.Meyve şekil indeksi
Meyve şekil indeksi meyve uzunluğunun meyve genişliğine bölünmesi sonucu bulunmuştur. Yapılan hesaplama sonucunda değerlendirmeye alınan tiplerden 5 adeti oval (AK-06, AK-12, AK-15, AK-19) 5 adeti konik (AK-01, 42-AK-23, 42-AK-25, 42-AK-27) ve 2 adeti de silindirik (42-AK-02, 42-AK-08) şekilli bulunmuştur. Sonuçlar Çizelge 13’te verilmiştir
4.1.3.12.Meyvelerde ilgili kimyasal ve duyusal analiz sonuçları
12 iğde tipinde yapılan pH, tat ve aroma ve askorbik asit (C vitamini) analizlerine ait sonuçlar Çizelge 12’ de verilmiştir.
Meyve suyu pH’sı en düşük olan 5.05 ile 42-AK-08 tipi, en yüksek 5.20 ile 42-AK-02 tipinin olduğu belirlenmiştir (Çizelge 14).
Çizelge 14. Örneklerin pH, Tat ve Aroma, C Vitamini Ölçümleri
Tipler pH Tat ve Aroma
C Vitamini (mg/100g) 42-AK-01 5,10 8,30 3,36 42-AK-02 5,20 8,22 3,84 42-AK-06 5,14 8,24 1,87 42-AK-08 5,05 7,25 1,98 42-AK-12 5,13 8,10 4,32 42-AK-15 5,10 8,50 2,78 42-AK-19 5,17 8,10 3,13 42-AK-21 5,12 7,90 4,23 42-AK-23 5,15 7,84 4,19 42-AK-25 5,16 7,02 3,24 42-AK-27 5,15 6,99 5,03 42-AK-28 5,06 6,97 3,50 Ortalama 5,13 7,79 3,45
Çizelge 15. Örneklerin Mineral Madde Analiz Sonuçları (mg/100 ml) TĐP Al As B Bi Cu Fe K Mg Na 42-AK-01 0.1586 0.0189 1.4475 0.0618 0.0078 0.0274 75.8973 3.2736 3.4363 42-AK-02 0.1756 0.0436 1.4837 0.0866 0.0065 0.0191 71.3974 2.7857 3.5839 42-AK-06 0.1559 0.0395 1.4696 0.0510 0.0078 0.0212 78.8608 3.1016 3.7499 42-AK-08 0.0842 0.0467 1.4671 0.0203 0.0059 0.0111 68.8003 2.4797 2.5046 42-AK-12 0.1839 0.0294 1.5723 0.0896 0.0103 0.0393 73.3151 2.8275 3.6346 42-AK-15 0.3825 0.0441 1.4610 0.0153 0.0106 0.0266 77.7812 3.0362 6.8199 42-AK-19 0.1864 0.0754 1.4758 0.0528 0.0067 0.0096 69.8737 3.0346 4.4626 42-AK-21 0.1357 0.0728 1.5114 0.0372 0.0079 0.0292 73.1722 2.9375 3.6993 42-AK-23 0.1234 0.0462 1.4624 0.0370 0.0067 0.0000 66.3882 2.7566 3.4421 42-AK-25 0.2509 0.0849 1.4893 0.0000 0.0063 0.0154 67.0135 2.8230 4.8432 42-AK-27 0.1137 0.0643 1.4854 0.0320 0.0165 0.0131 67.8955 2.6520 3.6021 42-AK-28 0.0731 0.0486 1.4341 0.0696 0.0031 0.0000 32.7186 1.2985 2.2383 Ortalama 0.1687 0.0512 1.4800 0.0461 0.0080 0.0177 69.5928 2.7505 3.8347 TĐP P S Zn Co Cr Li Ni Sr V 42-AK-01 9.0795 4266.8400 0.0369 0,0025 0,0042 0,0019 0,0078 0,0435 0,0015 42-AK-02 9.7882 5524.7600 0.0289 0,0040 0,0034 0,0047 0,0084 0,0382 0,0028 42-AK-06 10.0006 5562.3300 0.0176 0,0035 0,0016 0,0056 0,0094 0,0392 0,0009 42-AK-08 7.3054 5622.3300 0.0120 0,0037 0,0034 0,0041 0,0090 0,0407 0,0017 42-AK-12 9.1168 5622.7300 0.0224 0,0033 0,0027 0,0061 0,0074 0,0392 0,0025 42-AK-15 15.4127 5603.1700 0.0618 0,0020 0,0074 0,0056 0,0066 0,0412 0,0021 42-AK-19 10.1259 5589.3400 0.0318 0,0040 0,0033 0,0039 0,0068 0,0532 0,0019 42-AK-21 8.9807 5596.1800 0.0214 0,0036 0,0036 0,0016 0,0019 0,0459 0,0030 42-AK-23 8.0534 5676.1700 0.0763 0,0012 0,0000 0,0030 0,0098 0,0424 0,0027 42-AK-25 11.6311 5624.9000 0.0397 0,0007 0,0044 0,0025 0,0043 0,0409 0,0007 42-AK-27 7.2930 5570.8300 0.0457 0,0010 0,0024 0,0032 0,0142 0,0385 0,0022 42-AK-28 4.5700 5626.3600 0.0000 0,0006 0,0000 0,0017 0,0030 0,0206 0,0013 Ortalama 9.2798 5490.4950 0.0329 0.0025 0.0030 0.0036 0.0074 0.0403 0.0019
