XV. ve XVI. Yüzyıllarda Karadeniz'in Kuzeyinde Doğu Mallarına Dair

XV. VE XVI. YÜZYILLARDA KARADEN~Z'~N KUZEYIN-

DE DO~U MALLARINA DAIR

ALTAY TAYFUN ÖZCAN*

XV. yüzy~l sonlar~~ ile XVI. yüzy~l ba~lar~~ Moskova Büyük Knezli~i'nin d~~~ dünyaya aç~ld~~~~ dönemdir. Daha önce Alt~n Orda Hanl~~~~ idaresinde içine kapamk bir idare sürdüren Rus devlet adamlar~, kendilerinden uzak-taki güçleri art~k biliyorlar ve onlarla ili~kiler kurmaya çal~~~yorlar& Rus elçileri Papal~ktan Avusturya'ya, Türkiye'den ~ran'a, Buhara ile di~er Tür-kistan kentlerine ve Nogay Ordas~'na gidiyor, çe~itli anla~malar tertip et-meye çal~~~yor, ismi zikredilen ülkelerden de Rusya'ya gelen elçiler burada faaliyet gösteriyorlar& Temaslar siyasi ili~kileri düzenlemek maksath gibi görünse de ticaretle ilgili mevzular önemli tart~~ma konular~n~~ olu~turu-yordu. M.V. Fehner'in de i~aret etti~i gibi her iki taraf~n elçilerinin yan~na kat~lan tüccar heyetlerinin varl~~~~ buna ~ahitlik etmektedir'. Birden bire ba~layan bu d~~ar~ya aç~l~m süreci, elbette do~u ile kuzey aras~ndaki ticari ili~kilerde ortaya ç~kan yeni imkanlarla da yak~ndan ili~kiliydi.

Do~u ülkeleriyle kuzeydeki bölgeler aras~ndaki ticari ili~kiler esasl~~ olarak Yunan kolonilerinin kurulmas~yla ba~lad~~ ve ini~li ç~k~~l~~ bir vaziyette Bizans idaresinin sonuna kadar devam etti. Bu dönemlerde daha çok tah~l, metal e~ya ve köle ticareti ön plana ç~kmaktad~r'. Bizans dönemine gelindi-~inde, Hazar Hakanl~~~'n~n ticaret yollar~n~~ uygun hale getirmesi bölge ticareti aç~s~ndan önemli bir süreci ba~latt~. Pax Hazarica olarak da an~lan istikrarl~~ idareleri neticesinde Bizans ve Arap tüccarlar kendilerini Karade-niz'in Kuzeyinde de göstermeye ba~lad~lar. X. yüzy~la gelindi~inde ~stan-

Yrd. Doç. Dr., Dumlup~nar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Ortaça~~ ABD. E-posta: altayfun@gmail.com.

I M.V. Fehner, To~gogya Russkogo Gosudarstva so Stranami Vostoka r~~ XVI teke, Gosudarstvennoye Izdatel'stvo, Moskva 1956, s.10, 11.

D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth, New York 1971, s.9, 10; G.R. Tsetskhladze, "Trade on Black Sea in the Archaic and Classical Periods: Some Observations", Trade, Traders and dm' Ancient City, ed. H. Parkins, C. Smith, Routledge Publ., London-New York 1998, ss.51-73. K~r~m taraflar~ndaki Grek kolonileri ve kuzey bölgelerle ticareti ile ilgili olarak aynca bk. Oyerki Istoii SSSR, Penob~tno-Obffirugy Stroy i Dreomy~~ye Gosu~la~st-va na Territorii SSSR, red. N.N. Tret'yakov i AL. Mongait, Izdatel'stvo Akademi Nauk, Moskva 1956, s.322-361.

bul'dan Kiev'e ve buradan da daha kuzeydeki bölgelere ve nihayetinde Balt~k denizi k~y~lar~ndaki di~er kentlere uzanan Grek yolunu i~ler hale getiren Kiev Rusya's~mn kurulu~u bu ticareti daha da geli~tirdi'. Ancak temel yine Hazar Hakanl~~~~ tarafindan at~lm~~t~. Bizans ile Hakanl~k ara-s~ndaki ili~kiler bozulduktan sonra Constantin Porpyrogenitus, Sarkel'den Kerson'a inen yola Alanlar~~ sald~rtarak Hazar ekonomisine zarar vermeyi dü~ünmü~tü'. Bu strateji, Hakanl~~~n ticaret yollar~ndan elde etti~i gelirle-rin devletin gücü ile orant~l~~ oldu~unun Bizansl~larca çok iyi bilindi~ini göstermesi aç~s~ndan önemlidir. Gerçekten de Hazar Hakanl~~~, ticaret yollar~n~~ etkin bir ~ekilde kullanmakla güçlü bir devlet haline gelmi~ti.

K~r~m üzerinden Istanbul'a giden yolun yan~nda Hazarya'dan Orta-do~u'ya inen yollar da bulunuyordu. VIII. yüzy~lda Arap sava~lar~n~n bit-mesiyle de Hazarlar pek çok Arap tüccar~n~~ bölgelerine çektiler. Arapça kaynaklarda Hazarya ve Slav ülkeleriyle ilgili verilen onca co~rafi ve antro-polojik tan~m, Hazarlar~n kurdu~u güvenli ticaret ortam~yla ilgiliydi'. Ali Ahmetbeyo~lu'nun dikkati çekti~i gibi, ~bn Fadlan'~n Hazar ülkesine gi-derken kat~ld~~~~ kervan~n 3000 hayvan 5000 insandan kuruldu~unu ifade etmesi, Do~u ülkeleriyle Hazarya aras~ndaki ticaretin seviyesini gösterir'. Ancak Hazar Hakanl~~~'n~n y~k~lmas~yla tablo de~i~meye ba~lad~. Her bü-yük devlet gibi Hazar Hakanl~~~'mn da ard~nda b~rakt~~~~ bir miras vard~. Di~er konular bir yana ekonomik olarak Volga ticaret miras~n~~ Bulgar Hanl~~~, Don ve Dnyeper taraflar~ndaki ticaret miras~n~~ ise Kiev Rusya's~~ üstlendi. Ancak her iki varis, do~u ülkeleriyle aralar~ndaki ticaret yollar~n~~ korumak ve i~letebilmek noktas~nda Hazar Hakanl~~~~ kadar ba~ar~l~~ olama-d~lar'. Zira Hazar Hakanl~~~~ dönemlerine tarihlenen ve Almanya, Isveç, Norveç, Danimarka, Hollanda ile ~ngiltere'deki kaz~larda ele geçen Arap sikkelerinin niceli~i" bu dönemde ticaretin uzand~~~~ yerler hakk~nda fikir

Grek yolu için bk. G.S. Lebedev, Epoha Vikingov e Seve~noy Europe, Izdatel'stvo Leningradskogo Universi-teta, Leningrad 1985, s.227-237.

4 Constantin Porphrogenitus, De Ananistrando Impeeio, Grek text ed. Gy. Moravcsik, English Translation

RJ.H. Jenkins, Dumbarton Oaks Publ. Washington 1967, s.65.

5 B.A. R~bakov, "Torgovlya i Torgovlya Pisti", istoriya i KuPtun Drevney Rusi, red. N.N. Voronin vd,

izda-terstvo Akademi Nauk SSSR, Moskva-Leningrad 1951, ss.335-338. Araplar taraf~ndan bölgenin iyi bilinmesinin kar~~s~nda Avrupal~lar için Do~u Avrupa'n~n XVI. yüzy~la kadar muamma olarak kalmas~~ dikkate de~er bir husustur.

A. Ahmetbeyo~lu, "Avrupa Hun ve Hazar Devletleri'nin iktisadi Gelir Kaynaktan", Bellekn, C. 59, S.254/Nisan 2005, s.9.

7 K. Heller, "Zolotaya Orda i Torgovlya s Zapadom", Isk~nkovedeniye ~storii Ulusa Cuçi (Zoktoy Ord~) ot Kalki do

Astshani 1223-1556, otv. red.M.A. Usmanov, Akademi Nauk Tatarstana Institut istorii, Kazan 2001, s.111, 112.

8 Buralarda bulunan sikkeler için bk. V. Tiesenhausen, Monet~~ Vostoçnago Hahfata, Sanktpeterburg 1873,

KARADEN~Z'~N KUZEYINDE DO~U MALLARINA DAIR 721 verdi~i gibi ticaret yo~unlu~unu da gösterir. Bunlar aras~nda ~sveç'te yap~-lan kaz~larda ayn~~ zamanda Anadolu, ~ran, Türkistan ve Sibirya men~eli kal~nt~lar da ortaya ç~kar~lm~~t~r'.

Ruslar daha X. yüzy~ldayken tan~~t~klar~~ ~stanbul, Azerbaycan, Iran, Hindistan, Harezm ve Ormuz ipeklileri, baharatlar~, do~unun her çe~idin-den k~ymetli ta~lar~n~~ Hazar Hakanl~~~' n~n y~k~lmas~ndan sonra da bir öl-çüde elde etmeye devam ettiler'. Bununla birlikte ipekliler aras~nda Bi-zans'tan gelenler ba~~~ çekiyordu. Zira ele geçen malzemeler üzerinde yap~-lan tetkikler XIII. yüzy~la kadar Rusya'daki ipeklilerin %70'inin Bizans mamulü oldu~una i~aret etmektedir". Bunlar aras~nda hiç ku~ku yok ki Selçuklu Türk tüccarlar~n~n satt~~~~ ipekliler de bulunuyordu. Nitekim Mo-~ol Ham'na giden Frans~z rahip Roubrouck, Sinop'tan K~r~m'a yapt~~~~ yol-culuktan bahsederken K~r~m'a gelen Türk tüccarlar~n~n ipek sat~p kürk sat~n ald~klar~ndan, Türklerin daha kuzeye ç~kmak, Ruslar~n ise Türkiye'ye gitmek istediklerinden bahseder~'.

X-XI. yüzy~llarda Kafkaslardaki kadim Hazar kenti Saks~n mallar~n~n da Volga yoluyla Bulgar kentine ve buradan da ~ç Rusya'ya ula~t~~~~ bilin-mektedir. Saks~n mallar~~ aras~nda keten kuma~lar önemli yer i~gal etmi~tir. XIII. yüzy~la gelindi~inde ise Rusya'ya Hint mallar~~ da ula~maya ba~lad~". Ruslar bu ticaret kar~~l~~~nda ise do~unun ilgisini çeken pahal~~ ürünleri olan her çe~it k~ymetli kürk ve deri, ay~~ bal~~~~ di~i gibi gösteri~li e~yalar sat~yorlard~m. Bunlar aras~ndan fildi~i ile ayn~~ i~levi gören ay~~ bal~~~~ di~i pek çok kez yabanc~~ ülke hükümdarlar~na hediye olarak da gönderilmi~tir. Mesela daha sonraki dönemlerde ~ah Abbas'a gönderilen Knez Mihail Pet-

Stuttgart 1986, s.340 vd. Bu konuda daha geni~~ bilgi için Thomas Noonan'~n makalelerinin topland~~~~ ~u esere bk. T.S. Noonan, The IsMmie Worg Russia and Vikings 750-900, Ashgate Publ. 1998. Hazarlann ya~ad~klar~~ bölgelerin ça~da~~ ticaret yollanyla ili~kisi için bk. Ahmetbeyo~lu, s.5.

9 M.S. Dimand, "Mediaeval Textiles of Sweden", The Art Bullehn, Vol.6, No.1/1923, s.16.

1° Yu.A. Lin~onov, "iz istorii Vostoçnoy Torgovli Vladimiro-Suzdal'skogo Knyajestva", Mqdun~trodnye

Smuzi Rossii da 17 veka, red. A.A. Zimin, V.T. Pa~uto, izdaterstvo Akademi Nauk, Moskva 1961, s.55, 56. 'J M.V. Fehner, "~elkomye Tkani v Srednevekovoy Vostoçnoy Evrope", Sovetskaya Arheologt:ya, No.2/1982, s.69. Bizans'~n Rusya'ya X. yüzy~la kadarki ipek ihracat~~ hakk~nda bk. R.S. Lopez, "Silk Industry in the Byzantine Empire", Specu/um, Vol.20, No.1, Jan. 1945, s.35. Bu ipeldilerin Rusya'da nerelere kadar gitti~ini kesin surette tespit edemiyoruz. Bununla birlikte söz konusu yüzy~llara ait Sibirya'da bulunan ipekliler aras~nda Bizans'tan gelenlerin de varoldu~u dü~ünülebilir. Buradaki buluntularla ilgili olarak bk. T.N. Glu~kova, Arheolo-gifeskiy 7kaniZapadnoy Sibiri, Surgut 2002. Fakat yazar burada ipeldilerin nerelerde imal edildi~ine dair bir analiz yapmam~~, yada bunun sonuçlar~n~~ ifade etmemi~tir.

12 7-he Mangal Missivn, ed. C. Dowson, New York 1955, s.90.

'3 Limonov, a.g.m., s.58, 59. '4 Limonov, a.g.m., s.56.

roviç Boryatinskiy, beraberinde bunlardan önemli miktarda götürmü~tü". Rusya ve civar~ndan gelen kürk ise genel kullan~nun d~~~nda devlet hiyerar-~isi içinde bir s~n~f belirleme ni~anesi olarak pek çok devlet taraf~ndan kul-lan~lm~~t~. Osmanl~~ saray~nda padi~ah~n giydirdi~i hil'at yan~nda, takdim etti~i hediyeler aras~nda da kürk devlet ricali aras~nda çok ra~bet görüyor-du. Bunun yan~nda siyah tilki kürkü giymek ise sadece Osmanl~~ hükümda-r~na has bir özellikti".

XIII. yüzy~la kadar olan dönemde, Ruslar~n çe~itli yollardan sat~n al-d~klar~~ do~u mallar~n~n büyük k~sm~~ daha kuzeydeki bölgelere ula~amadan yerel tüketimde kullan~l~yor, kuzey bölgelerdeki ticaret ise daha çok keres-te, balmumu, kürk, tuz ve kurutulmu~~ bal~kla s~n~rl~~ kal~yordu. Ula~abilen mallardan do~unun pamuklular~, yünlüleri ve ~ap~~ ise di~er ürünlerle re-kabet edecek say~da de~ildi". Bunda en önemli etken ku~kusuz ki Rusya'ya ula~an mallar~n miktanyla ili~kiliydi. R~bakov ve Fehner bu durumu De~t-i K~pçak'ta K~pçaklann ve Ortado~u'da da Türkmenlerin faaliyetleriyle ili~-kilendirmi~lerdir".

XIII. yüzy~la gelindi~inde Karadeniz'in kuzeyindeki bölgede en önemli ticaret kenti olan Kiev'in ticaret hacminde büyük gerileme oldu. Bunda en etkili hadise 1203 senesinde Kiev'in K~pçaklar taraf~ndan ele geçirilmesi ve hemen sonras~nda Kiev ticaretinin en önemli dura~~~ olan Istanbul'un 1204'te Latin i~galine u~ramas~yd~". 1240'da Kiev'in Mo~ollar taraf~ndan i~galiyle zaten ticaret hacmi daralan kent ticari miras~n~~ kuzeyde bulunan kentlere, özellikle de Moskova ve Tver'e b~rakt~". Bunun ortaya ç~kmas~nda Kiev merkezli ticari hayat~n y~k~lmas~~ kadar Mo~ollann bölge-

15 Drevnyaya Rossiyskaya Vivliofika 1788, s.1,2.

16 E.Dingeç, "Osmanl~~ Saray~nda Eski bir Türk Gelene~i: Yeni Y~lda Hediyele~me", Turkish Stades,

Vol.4/8, 2009, 3.1059, 1065.

°' I. Ortayh, Türkiye Te~kilat ve Idare Ta,ihi, Cedit Ne~riyat, Ankara 2007, 5.88. XIV ve XV. yüzy~llarda Balt~k'taJd ticaretteki mallarla ilgili ~u çal~~ma genel hatlanyla incelendi~inde do~u mallan~un bu dönemdeki durumu anla~~labilir. A.V. Horo~keviç, Torgovtya Velikogo Novgoroda Pribalhkoy, Zapadnoy Evrop v XIV-XV vekah, Izdaterstvo Akademi Nauk SSSR, Moskva 1963.

19 R~bakov, a.g.m, s.318; M.V. Fehner, "Nekotonye Svedeniya Arheologii po Istorii Russko-Vostoçmh

Ekonomiçeskih Svyazey", MOuna~odmye Svyazi Rossii da 17 veka, red. A.A. Zi~~~in, V.T. Pa~uto, lidatel'stvo Akademi Nauk, Moskva 1961, s.54

19 R~bakov, a.g.m, s.318. Istanbul'daki Latin i~galinin ekonomik sonuçlar~~ aç~s~ndan bk. H. Inalak,

Os-manh Imparatorlu~unun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C.I, çev.Halil Berktay, Eren yay., ~stanbul 2000, s.327. Kiev'in Kipçaklar tarafindan ele geçirilmesiyle ilgili eski Rusça kay~tlar Mualla Uydu-Yücel tarafindan Türkçe'ye çevrilmi~tir. M. Uydu-Yücel, Ilk Rus 111111clarma göre Türkler, TTK yay, Ankara 2007, 3.465. Ayr~ca bk. B.D. Grekov, B.D. 77m Culture of A'ievan Rus, Izdaterstvo Literatun na Inostranzuh Yaz~kah, Moskva 1947, s.139, 140.

20 A.N. Kurat, Rusya Tarihi, TTK yay., Ankara 1999, s.70; A.S. Morris, "The Medieval Emergence of the Volga-Oka Region", Annals of the Association of Ammicarz Georaphers, Vol.61, No.4, Dec.1971, s. 697, 698, 709

KARADENIZIN KUZEYINDE DO~U MALLARINA DAIR 723 nin ticari yollar~n~~ zaman içinde de~i~tirmelerinin de önemli bir etken ol-du~u anla~~lmaktad~r.

Alt~n Orda'mn kurulmas~n~n ard~ndan De~t-i K~pçak ile Çin aras~nda yeni bir ticaret yolu kuruldu. Venedik ve Ceneviz tüccarlar~~ bölgenin, Alt~n Orda'mn kurulmas~n~n ard~ndan yeniden yükseli~e geçti~ini k~sa sürede fark ederek K~r~m tarafiar~ndaki etkinliklerini daha art~rd~lar. Alt~n Or-da'mn y~k~lmas~ndan çok sonra, XVII. yüzy~lda ya~am~~~ bir seyyah olan Purchas'~n bir zamanlar tüccarlar~n Moskova'ya ve Çin'e rahathkla ula~a-bildiklerinden bahsederken heyecanlanmas~", söz konusu dönemdeki tica-ret hayat~n~n daha sonraki zamanlara göre çok daha iyi ko~ullara sahip oldu~unu göstermesi aç~s~ndan önemli telakki edilmelidir. ~talya'da De~t-i K~pçak'~n bir k~sm~ndaki ticaret meseleleriyle ilgilenen Gazaria ofisinin kurulu~u22 eski Hazar miras~n~n Alt~n Orda ile birlikte yeniden canland~~~n~~ gösteriyordu. Gerçekten de 1261 senesinde Cenoval~lar buraya ayak bast~k-larmda Kuzey ticaretinde yeni bir dönem ba~l~yordu". Bu yeni dönem Alt~n Orda Hanlar~n~n çe~itli izinlerle bu ticareti desteklemesiyle yak~ndan ili~kiliydi". K~nm'dan Türkiye, ~ran ve Suriye, özellikle Halep, ipeklileri ve çe~itli kuma~lar~, Saray kenti yoluyla da Türkistan ve Çin mallar~~ ~ç Rus-ya'ya rahatl~kla giriyordu". Bunlar aras~nda Saray'da kurulan pazarlar ziyadesiyle önemliydi ki ~bn-i Batuta da bunlardan bahseder. Rus kronikle-rinde muhafaza edilen bilgilerde 1319, 1356, 1378, 1380 ve 1382'de Rus tüccarlar~n~n Saray'a geldiklerine ili~kin bilgiler bulunmaktad~r. Bu yol XIII. yüzy~l~n sonlar~~ ile XIV. yüzy~l~n ilk yar~s~ndaki dönemde i~lerfi~ini korudu. Yine de zaman zaman baz~~ sorunlar~n ya~and~~~~ da kroniklere yans~m~~t~r. Mesela 1378'deki Alt~n Orda Ham Rus tacirlerini öldürtmü~~ ve mallar~na el koymu~, 1382'de ise Toktam~~~ Rus tüccarlar~n~, Ruslar~n sefe-

21 Sa~nuel Purche~s his Pilg~ime or Relations of the World and the Religions obseroed in all Ages and Pla~es discvered from

the Creation into Mis Present, London 1614, s.407.

22 M. _{Balud, "The Greelcs of Crimea under Genoese Rule in the XlVth and XVth Centuries",}

Du~nbar-ton Oaks Papers, Vol.49/1995, s.25; G.M. O'Riordan- M. Berindei, "Venise et la Horde d'Or On XIIIe- debut XIV siede", Cahiers d~~~ Moride Russe et Sovietique, Vol.29, Nu.2/1988, s.244.

23 Heller, a.g.m., 116.

24 Alt~n Orda Hanlaruun Italyan kent devletlerine verdikleri yarhldarla ilgili olarak bk. I. Vasary, "Jalo-vannwe Gramon Cuçiyeva Ulusa, Dann~ye Ital'yanskim Gorodam Kafa i Tana", Istoptikoved~niy~~ Istoni Ulusa Cuyi (Zolotoy Ord~) ot Kalki de Astrhani 1223-1556, otv. red.M.A. Usmanov, Akademi Nauk Tatarstana Institut Istorii, Kazan 2001, s.193-206.

25 Heller, 5.124, 125; H. Gökenyan, "Zapadmye Soobsçeniya po ~storii Zolotoy Ord~~ i Povoh'ya

1223-1556", Istoplikovedeniye Isto~ü Ulusa Cuçi (Zolotoy Ord~) ot Kalki do Astrhani 1223-1556, otv. red.M.A. Usmanov, Akademi Nauk Tatarstana Institut Istorii, Kazan 2001, s.2001, 97;

rine i~tirak etmemeleri üzerine hapse att~rm~~t~". Ancak hem Alt~n Orda ve Türkistan'daki huzursuzluklar ve nihayetinde Timur'un Alt~n Orda üzeri-ne giri~ti~i 1391-1395 seferleriyle ticaret trafi~i kesildi. Bundan Alt~n Orda Hanlar~~ ve beyleri kadar tüccarlar da etkilendi". Ancak ayn~~ ifadeyi Alt~n Orda'nm ba~kenti Saray ile Novgorod hatt~nda ilerleyen bir di~er ticaret yolunu kullanan tüccarlar için kullanarruyoruz. Zira do~unun mallar~~ yu-karda da i~aret etti~imiz gibi zaten bu kadar kuzey bölgelere ç~kanuyordu. E.A. R~bina'mn Beresti yaz~~malar~~ üzerine yapt~~~~ bir çali~mas~ndan anla-d~~~m~z kadar~yla, Novgorod'un XIII ve XIV. yüzy~ldaki emtias~~ kürk, tuz, kereste gibi klasik mallarla s~n~rl~~ kalm~~t~r". Bununla birlikte Norveç ve taraflarmdaki Kanin Nos/Kanl~~ Burun, Kalguyev, Karskoye More/Karl~~ deniz, Bizek, Ermek ve daha ba~ka Mo~ol kökenli yer isimleri, Türk-Mo~ol tüccarlar~n buralarda da faaliyet gösterdikleri hususunda ipucu vermektedir".

Istanbul'un ve Kefe'nin Osmanlilarm eline geçmesi, ard~ndan da K~-r~m Hanl~~~'m hakimiyet alt~na almalanyla K~K~-r~m'daki ticaret hacmi tekrar yükseli~e geçti. Bunda Osmanl~lar~n bölgedeki dirayetli idaresi kadar Rusya ile kurulan ili~kilerin de önemli bir yeri oldu~u dikkati çekmektedir». Os-manl~lar Karadeniz ticaretinde tekel güç olmaya büyük özen gösteriyorlar-d~~ ve gösteriyorlar-d~~~ bir gücün burada etkinli~ine kesinlikle müsaade etmiyorlard~". Dahas~~ ticaret yollar~n~n güvenli~ine dikkat ediyor, kuzeye do~ru geni~le-mesini de arzu ediyorlard~. Bunun bir sonucu olarak Grek yolu olarak an~lan ve Istanbul'dan Novgorod'a ve buradan da Balt~k ülkelerine kadar devam eden eski yol, zaman içinde yeniden i~lerlik kazand~. Kiev, Moskova, 26 °çak Ist~ni SSSR, Period Feodalizma 1X-XV vv, Çast Vtoroya, red. B.D. Grekov, Izdatel'stvo Akademi

Nauk, Moskva 1954, 5.109.

27 Heller, a.g.m., 5.118. Timur'un seferinin sonuçlar~~ aç~s~ndan bk. /. Alta, Timur ve Devleti, TTK yay,

An-kara 1999, 5.21.

" E.A. R~dina, "Svedeniya o torgovle Brestyan~h gramotah", IstonYa i kultura Drevnemsskogo goroda, red. G.A. Fedorov-Dav~dov, Moskva 1989, s.75.

" R.F. Nabiyev, "Severtuy Torgov~y Put iz Budgara v Skandinaviyu", Aktuabuye Problemi Istorü Gosudarst-vennosti Tatarskogo Xaroda, red. A.A. Arslanova, Kazan 2000, 5.44.

" Bu durum özellikle Y. Öztürk taraf~ndan ortaya konmu~, Halil Inalak'm çizdi~i perspektife ba~h kal-mak suretiyle yabanc~~ ara~t~rmac~larm ortaya atuldar~~ iddialar~~ zapflat~m~t~r. Y. Öztürk, Osmanl~~ Hakinnyetinde K~fe, Kültür Bakanl~~~~ yay, Ankara 2000, 55.468-472, 511, 512. H. Inalak, "Osmanl~~ Rus Ili~kileri, 1492-1700", Türk Rus Ili~kilerlinde 500 Y~l 1491-1992, TTK yay, Ankara 1999, 5.27; H. Inalc~k, Osmanl~~ Imparatorlu~unun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, s.335, 336; M. Nekrasov, "XVI. yüzy~lda Osmanl~~ Rus Ekonomik Hi~kileri, 1492-1700", Tür* Rus Ikkikrinde 500 Y~l 1491-1992, TTK yay, Ankara 1999, s.91, 92.

31 XVH. Yüzy~lda baz~~ devledere Karadeniz'de ticaret yapma hakk~~ tanumu~sa da bu hak ilk defa

1768-1774 sava~~ndan sonra Ruslar taraf~ndan kullan~lm~~t~r. Bunu bir süre sonra Avusturya ticaret ~irketlerinin Karadeniz'e aç~lmalar~~ takip etmi~tir. Bk. N. Bozkurt, "Avusturya'n~n Karadeniz Ticaretine Bak~~", Türk Dürzyan Ara~turnalan, S.150/2004, 5.2-5.

KARADEN~Z'~N KUZEY~NDE DO~U MALLARINA DA~R 725 Novgorod ve Pskov bu ticaretten önemli kazançlar elde ettiler. Zira Osman-l~~ Devleti'nin bölgeye ad~m atmas~yla daha önce az görünen lüks tüketim mallar~~ ipek, baharat, alt~n iplik, kaliteli tütsüler gibi mallar bol bir ~ekilde Rusya'n~n içlerini dola~arak, a~a~~da da i~aret edilece~i üzere, Norveç'e kadar ula~maya ba~lad~. Rus tarihçisi Fehner, Rusya ile Do~u aras~ndaki ticaretle ilgili k~ymetli bir çal~~mas~nda Rusya'da pazarland~~~m tespit etti~i do~u mallar~n~~ teferruatl~~ bir ~ekilde çal~~m~~~ ve hatta hangi ülkeden nele-rin ithal edilip ihraç edildi~ini fiyatlar~yla birlikte listelemi~tir. Bu çal~~ma-s~ndan ö~rendi~imiz kadar~yla Rusya'ya do~udan Halep beyaz~~ ad~~ verilen pamuklular, M~s~r'dan çok renkli pamuklular, Kostomanka ad~~ verilen Kastamonu yünlüleri, Anburska ad~~ verilen Ankara yünlüleri, Türkiye'de üretilmi~~ yumu~ak taftalar, Azerbaycan ve ~ran'dan Türk usulü desenli çe~itli türden kuma~lar ve ipekliler, Yezd, ~sfahan ve Me~hed'ten sade ve alt~n i~lemeli kadifeler, atlaslar, taftalar, ~irvan'dan ipekliler ve atlaslar, taftalar, Türkiye ve ~ran'~n çe~itli kentlerinden ham ipek, kaliteli ayakkab~-lar ve uzun çorapayakkab~-lar, ço~unlu~u Türkiye'den gelen biber, safran, çivi, fin-d~k, ~eker, badem, kuru üzüm ve daha ba~kalar~, Azerbaycan'dan neft, Arabistan, Somali ve Fethiye taraflar~ndan çok kaliteli tütsü", Halep ve Türkiye sabunlar~, elmas, k~rm~z~~ ve mavi yakut, firuze ve zümrüt gibi k~y-metli ta~lar; k~l~ç, hançer gibi silahlar; Türkiye ve ~ran'dan çe~itli müzik aletleri ve daha pek çok emtia geliyordu". Bu listeye az da olsa gelen Rus asilleri aras~nda epeyce moda yaratm~~~ olan Türkiye atlar~~ ve çok az da olsa, XVI. yüzy~l sonlar~~ XVII. yüzy~l ba~lar~nda, tütün zikredilebilir". Benzer bir çal~~ma da Halil ~nalc~k taraf~ndan yap~lm~~t~r. XV. yüzy~l Kefe gümrük defterlerinde yapt~~~~ incelemeler neticesinde Türkiye'den gelen her çe~it-ten pamuklu giysi, kuma~~ ve iplik, keçe~it-ten ve bundan elde edilen ürünler, kaftanlar, bat~~ modas~na uygun k~yafetler, ipekliler, brokar ve atlas kuma~-lar, türlü çe~itte i~lemdi kadifeler, yatak örtüleri, dö~eme kuma~lar~, türlü astalarlar, yorgan kuma~lar~, sansar ve tilki kürkleri, at ve daha ba~ka hay-van derileri, pirinç, bal, ~eker, kuru üzüm, demir e~yalar, k~l~çlar ve daha pek çok ürün Kefe'de sat~lm~~t~r. Söz konusu listede ürünlerin daha çok Kastamonu, Ankara, ~stanbul ve Amasya'dan gönderildi~i anla~~lmakta- 32 Fethiye'delci tütsü üretiminden Rus papaz Daniil de etrafl~ca bahseder. Bk. A.T. Özcan, "Papaz

Da-Minn XII. Yüzy~lda ~stanbul ile Kudüs Aras~nda Yapt~~~~ Yolculuk", Tarih ~ncekmele~i Dergisi, C.XXIV, S.2, Aral~k/ 2009, s.79.

33 Fehner, Torgov(ya Russkogo Gosudarstva so Stranami Vostoka v XVI veke, ss.65-97

34 J.T. Kotilaite, Russia's Foreign Trade and Economic Expansion in the Seventeenth Centu9,, Brill Publishing,

d~r". Azak'ta ise müslin, pamuk iplik, kaba pamuklu kuma~, yorganlar, yatak örtüleri, mendiller, astarlar, sar~klar, önlükler, çad~rlar, brokarl~~ kaf-tanlar, brokarl~~ kuma~~ çe~itleri, çe~itli kadifeler, saten, çe~itli taftalar, ipek önlükler, çe~itli postlar, deriler, me~inler, bal~k, havyar, peynir, sadeya~, bal, demir, bak~r, bak~r kazanlar, kalay, çe~itli b~çak ve k~l~çlar, k~rm~z~~ boya, karabiber, çivit, tütsü, ~eker, afyon, dar~, bu~day, un, ~arap, çeviz, kereste, kuru üzüm ve has~r sat~~a haz~r olarak bulunuyordu. Kefe ve Azak'tan Moskova'ya giden kervanlar~n Nogay ve Don Kazaklar~nca s~k s~k ya~maya u~ramas~~ ve her seferinde 40 ila 70.000 akçe aras~nda zarara u~ran~lmas~, Halil ~nalc~k'~n dikkati çekti~i üzere, bu hatt~n i~lerli~ini göstermesi aç~s~n-dan önemlidir". ~lker Bulunur da Akkirman sanca~~ndaki gümrük defter-leri üzerine yapt~~~~ bir incelemesinde çe~itli renklerde Iran ve Bursa men-~eli ipekliler, her çe~itten kalitede renkli yünlüler, pamuklu kuma~lar ve elbiseler, Havlular, yorganlar, çe~itli bezler, ketenden kuma~lar ve k~yafet-ler, sumak, safran, kimyon, günlük, karanfil, maz~, k~na, karabiber, afyon, yap~~t~r~c~lar, boyalar, zift, ~rak men~eli sabunlar, pestil, sirke, gül suyu, bal, kuru üzeüm, hurma, narenciye, incir, keçiboynuzu ve sair ürünlerin Ana-dolu limanlar~ndan Akkirman'a geldi~ini tespit etmi~tir". Emine Erdo~an Özünlü ise Mühimme defterlerine dayanarak yapt~~~~ incelemede ipek, pamuk ve kenevirden yap~lma ürünlerin Kefe'ye ihraç edildi~ini tespit etmi~tir". Claude Peyssonel'in eserinden anla~~ld~~~~ kadar~yla XV ve XVI. yüzy~llarda sat~lan ürünler XVIII. yüzy~lda da ra~bet görmü~tür".

Karadeniz'in kuzeyine ula~an ürünlerden bir k~sm~~ iç pazarda tüketi-lirken bir k~sm~~ ise ihraç ediliyordu. Mesela 1564 senesinde ~ngiltere'den gelen bir gemi Rusya'dan ipekliler, kadifeler, ~am k~rm~z~s~~ kuma~lar ve tafta gibi ürünler alm~~~ ve Ingiltere'ye ula~t~rm~~t~r. Bundan iki sene sonra da bir ba~ka gemi Rusya'ya iyi kalitede biber ve Iran ipe~i almak için gel-

" H. Inalak, Cush~m Register of Cryqd, Harvard University Press 1995, s.121-124

38 H. Inalak, Osmanl~~ imparatorlu~unun Ekonomik ve Sopul Tarihi, s.338.

37 K.I. Bulunur, "Osmanl~~ Dönemi Karadeniz Ticaretine Katk~: Akkirman Gümrü~ü", Chnelian Pritsak

Arma~an~, ed. Mehmet Alpargu, Y. Öztürk, Sakarya 2007, ss.553-579. Akkirman gümrü~ü Krakow taraflar~ndan birbirine ba~lanan Karadeniz-Balt~k ticareti aç~s~ndan son derece önemliydi. Bu konuda yaz~lm~~~ pek çok eser vard~r. Ancak ~u çal~~ma son derece dikkat çekicidir. M.P. Le~nikov, "Puti Baltiysko-Çernomorskoy Torgovli XIV-XV vekov", Problemi Ekonorniçeskogo i Politiçeskogo Raz~~itiya Evroln v Sredmye veka i Antiçnyu Epohu, Moskva 1969, ss.71-86.

38 E. Erdo~an-Ozün1ü, "Mühimme Defterlerine Göre XVI. Yüzy~l~n Ikinci Yar~s~nda Osmanh-K~nm

Hanh~~~ Tialciyat Ara~t~rmalar~~ Dergisi, S.27/2010, s.500.

39 H. inalak, Custom Register, ss.125-132; H. inalak, "The Ottoman Cotton Market and India: The Role of Labor Cost in Market Competition", The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Blooming-ton 1993, ss.296-300.

KARADEN~ Z'~N KUZEY~NDE DO~U MALLARINA DAIR 727 mi~tir. Ayn~~ tarihlerde yaz~lan bir Frans~z~n mektubunda da ipe~in ~ran taraflar~ndan Moskova'ya ve buradan da ~ngiltere'ye geldi~i yaz~larak Rus-ya'n~n kuzey Avrupa'daki ipek ticaretinde tekel oldu~una i~aret ediyordu'. Gerçekten de Rusya'n~n, Kazan ve Astarhan'~~ eline geçirmek suretiyle Ha-zar denizi sahillerine ula~mas~~ ekonomik ve siyasi aç~dan kendisine büyük bir avantaj sa~lam~~t~. Böylelikle onlar ~ran ile ticari ili~kilerini daha da art~rmak firsaun~~ buldular. Öyle ki 1557'de Rusya'ya Safevilerin kontro-lündeki ~emaha, Derbend ve daha ba~ka kentlerden tüccarlar beraberle-rinde mallanyla rahatl~kla gelebiliyorlard~«. Rusya ile ~ran aras~ndaki ticari ili~kilerdeki yükseli~i ~ngiltere-Rusya ticaretindeki geli~me takip etti ve 1555'te Muscovy veya Russia Company kuruldu. ~ngilizler özellikle ülkele-rindeki fiyatlar~~ dü~ürmek için tüccarlar~n' Rusya'n~n Balt~k denizindeki k~y~lar~na, oradan Moskova'ya ve nihayetinde de Volga Irma~~~ vas~tas~yla ~ran'a göndererek ipek ve baharat elde etmeye, kar~~l~~~nda ise Safevilerin çokça talep ettikleri yünlüler, metal e~yalar ve ate~li silahlar~n~~ satmaya ba~lad~lar. Bu yeni ticaret a~~~ sayesinde Safeviler ~irvan ve Gence tarafla-r~nda ürettikleri ipek ticaretinin kontrolünde daha etkin hale geldiler«. ~ngiltere ile ~ran aras~nda Rusya yoluyla yap~lan bu ticaret 1581 y~l~nda Volga üzerine yönelen Tatar sald~r~lar~~ ve daha ba~ka kar~~~kl~klardan ötü-rü ortaya ç~kan tehlikelerin artmas~~ ile Osmanhlar~n Azerbaycan'~~ ele ge-çirmeleri üzerine sonland~«. Bununla birlikte XVI. yüzy~l~n ikinci yar~s~n~n ilk 30 y~l~nda ya~anan etkinlik heyecan vericiydi. Normal dönemlerde Os-manh hazinesine y~lda 70.000 alunl~k bir katk~~ yapan ipek ticaretindeki' bu geli~melerin Osmanl~~ ekonomisinde de~i~imlere neden oldu~u dü~ünülebi-lir. Murat Cizakca'n~n Bursa'daki ipek fiyatlar~na dair yapt~~~~ incelemede tespit etti~i XVI. yüzy~l~n ikinci yar~s~ndan itibaren fiyatlar~n sürekli bir

T.S. 'Milan, "Trade between England and R~~ssia in the Second Half of the Sixteenth Century", The &fikir Hi.~knitalReeiew, Vol.63, No.248,Jul.1948, 5.309, 310, 311.

41 P.P. &~ey, "Russko-lranskiye Kontaku do Kontsa XVI.v.", Voprasu Istorii, No.4/1973, s.132. 42 C.M. Kortepeter, "Ottoman Imperial Policy and the Economy of the Blacl~~ Sea Region in the

Sixte-enth Century", jo~rn~al of the American Oriental Society, Vol.86, No.2/1966, 5.95. Safeviler ate~li silahlara o kadar büyük bir gereksinim duyuyordu 1521'de dahi ~ah Ismail Rusya'ya bir elçi göndererek ate~li silah ve bunlar~n yap~m~nda kullan~lacak ustalar talep etmi~tir. Bu haber bir süre sonra K~nm Ham taraf~ndan haber al~narak Kanuni Sultan Süleyrnan'a haber verilmi~tir. Safevilerin bu talepleri daha sonraki zamanlarda da tekrarlanm~~~ ve bazen yerine getirilmi~tir. Bk. P.P. Bir~ey, a.g.m, 5.132.

43 L Lockhard, "European Contacts with Persia 1350-1736", The Cambridge History of Iran, Vol.VI,

Cambridge University Press 1986, 5.384; H. Inalak, "Osmanh'~nn Avrupa ile Barepld~g~: Kapitülasyonlar ve Ticaret", Dogu-Ban, ~stanbul 2003, 5.68.

art~~~ göstermesinde', Safevilerle mücadelelerden ötürü ticaretin kesilmesi yan~nda bu de~i~imin de pay~~ oldu~unu ifade etmek mümkündür. Hazar k~y~lar~ndaki ipek üretim merkezlerinin tamam~na hâkim olarak ipek tica-retinde iyice söz sahibi olan ~ah Abbas zaman~na gelindi~inde Osmanl~lar~n ipekten elde ettikleri geliri baltalamak için Avrupal~~ tüccarlar~~ Hürmüz'e davet etmeleri" hesaba kat~lacak olunursa Safevilerin alternatif yollar~~ Os-manl~~ devletinin gelirlerini daraltmak için bir politika olarak kabul ettikle-rini söyleyebiliriz. Bu politika, Safevilerin bu konuda ilk olarak temas kur-duklar~~ ispanyollar taraf~ndan benimsenmese de ipe~i Türkiye'den alarak fazladan vergi ödemek istemeyen ~ngilizler Safevilerin tasar~lar~n~~ gerçe~e dönü~türdüler'. XVI. yüzy~ldaki söz konusu de~i~imin Osmanl~~ siyasetine de tesir etti~i görülüyor. 1560'larda Kazvin'deki Osmanl~~ elçileri iki taraf aras~ndaki ili~kileri bir dü~manl~k i~areti olarak sayacaklar~n~~ ifade etmi~-lerdi". Yine Don-Volga kanal projesinde de ticaret yollar~yla ilgili mesele-ler de etkiliydi".

~lk ~ngiliz Rus ticaret ili~kilerinden sonra temaslar artarak devam etti. Öyle ki XVII. yüzy~l~n ikinci çeyre~inin ba~~nda ~ngiltere, ipe~i Hindistan yoluyla direk ~ran'dan almaya ba~lay~nca 3-4 milyon alt~n kâr etti'. XVI. yüzy~lda Ruslar~n ipe~i sat~n ald~klar~~ ve pazarlad~klar~~ fiyat fark~n~~ ortaya koyabilecek delillerden mahrumuz. Ancak XVII. yüzy~lda 3-3,5 rubleye ald~klar~~ birim ipe~i Balt~k k~y~lar~nda 35-45 rubleye satt~klar~n~~ görülü-yor". Söz konusu kâr pay~n~n XVI. yüzy~lda da benzer oldu~u tahmin edi-lebilir ki ~ngiltere'nin kar~~ da bu tahmini güçlendirmektedir. ithal mallar~n ihrac~ndan kaynaklanan kâr neticesinde Moskova Çarl~~~~ daha da büyük 46 M. Cizakca, "Price History and the Bursa Silk Industry: A Study in Ottoman Industrial Decline

1550-1650", The Joumal of Economic History, Vol.40, No.3/1980, s.536.

46 R.P. Mathee, The Politics of Trade in Safavid Iran, Cambridge University Press 1999, s.80. ~u makalede

de konu etrafl~ca incelenmi~tir. R. Mathee, "And Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth Cen-tury Trade in Silk Between Safavid Iran and Muscovy", Cahiers du Monde Russe et Sovietique, Vol.35, N.4/1994, ss.739-761.

" H. ~nalak, Harir mad., s.214.

" H. inalak, "The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy", Studies i~~~ the Eco-nomic History of the MÜ/ile East, London 1970, s.212.

49 R. Fenier, "Trade from the Mid-14th Century to the End of Safavid Period", The Cambridge History of

Iran, Vol. VI, Cambridge University Press 1986, 8.435; H. ~nalak, Osmanh-Rus Rekabetinin Men~ei ve Don-Volga Kanal~~ Te~ebbüsü, Belleten, C.XII, S.XLVI/1948, s.369, 370, 91.dp.; ~~. Küpeli, "Osmanl~lar ve Do~u Ticaret Yollan Üzerine, Prof Dr. Necmi Ülker Anna~am, Izmir 2008, s.397.

58 H. Inalak, "Osmanl~~ Imparatorlu~unun Kurulu~u ve ~nld~afi Devrinde Türkiye'nin Iktisadi Vaziyeti Üzerine bir Tetkik Münasebeflyle", Osmanl~~ Imparatorlu~u: Toplum ve Ekonomi Czerine Ar~iv Çal~~ma/an Incelemeler, Eren yay., ~stanbul 1996, s.170, 171.

5' E.D. Ruhmanova, "Russko-~vedskaya Torgovlya na Balt~ke v Seredine XVII veka", Slcandinavsky

KARADEN~Z'~N KUZEYINDE DO~U MALLARINA DAIR 729 yükseli~~ ivmesi kazand~. Öyle ki yap~lan son çal~~malarda Rusya'n~n yükseli-~ine bu transit yoldan elde edilen kârlara daha büyük yer ayr~ld~~~n~~ görü-yoruz. XVII. yüzy~lda Rus kentlerindeki gelir tablolar~na göre en yüksek gelirin ticaretle ilgili vergi kalemlerinden sa~lanm~~~ olmas~~ bu aç~dan bak~l-d~~~nda ~a~~rt~c~~ de~ildir". Bu dönem, hem Rusya'n~n ipek ticaretinde söz sahibi haline gelmesi hem de bat~l~lar~n, Osmanl~~ pazar~na alternatif bir pazar bulmalar~~ aç~s~ndan bir devrim niteli~ine sahiptir.

Karadeniz'in kuzeyindeki do~u mallar~~ sadece Osmanl~~ tebas~~ olan kimseler tarafindan getirilmiyordu. Osmanl~~ kaynaklar~ndan anla~~ld~~~~ kadar~yla Rus tüccarlar da Osmanl~~ ticaret merkezlerinde bulunuyor ve ülkelerinin mallar~n~~ satarak kar~~l~~~nda do~u mallar~ndan ediniyorlard~. Bu merkezler aras~nda Kefe, Akkerman, Kili ve daha ba~ka Karadeniz li-manlar~~ ile Bursa ve daha ba~ka Anadolu kentleri de bulunuyordu. Ancak ticari ili~kilerin ilk y~llar~nda taraflar aras~ndaki diplomatik ili~kilerin yok-lu~unun da etkisiyle bir tak~m sorunlar~n ya~and~~~~ dikkati çekmektedir. 1492'de III. ~van'~n Bayezid'e yazd~~~~ bir mektupta dile getirilen sorunlar, Rus tüccarlar~n~n Osmanl~~ hâkimiyetindeki diyarlarda yapt~klar~~ ticarette büyük bir güven sorunu ta~~d~klar~m ortaya koymaktad~r. Bu mektupta özellikle her iki tarafin tüccarlar~n~n yapt~klar~~ ticarette devletleri için bü-yük karlar sa~lad~klar~na vurgu yap~ld~ktan sonra ~ikayetler s~ralanmakta-d~r. Özellikle tüccarlar~n Kefe ve Azak'ta kar~~la~t~klar~~ s~k~nt~lar, mallar~na çe~itli sebeplerle el konulmas~~ ve daha ba~ka meseleler gündeme getirilmi~-tir". Benzer ~ikayetler Kad~~ sicillerine de yans~m~~t~r. Halil ~nalc~k'~n tespit etti~i Aleksi, Gavril ve Stefan isimleriyle kaydedilmi~~ üç Rus tüccar~n tica-retle ilgili her türlü vergiden muaf tutulduklar~~ Anadolu Kad~s~na bizzat Sultan taraf~ndan buyrulmu~turTM. Ancak Rus tüccarlar~n~n s~k~nt~lar~~ de-vam etti. Mesela 1501'de 700 rublelik mal varl~~~~ olan Gavril isimli tüccar~n Tokat'ta, 80 rublelik mal varl~~~~ olan Stefan ile Yakov'un Azov'da bulun-mad~klar~~ haber veriliyordu".

XVI. yüzy~lda do~u mallar~n~n kuzey ülkelerine, hatta Norveç ve ~s-veç'e ula~~p ula~mad~~~~ veya hangi yolu kullanarak ilerledi~i hakk~nda kay-

52 Kotilaine, a.g.e., 2, 8, 9.

" Sbomik bnperatorskogo Russkogo Istoriçeskogo Obgestva, Tom Sorok Perv~y (41), Pamyatniki Diplomatiçeskih Sno~eniy Drevney Rossii s De~javami Inostrann~mi, Sanktpeterburg 1884, s.163. (Bundan sonra SIRIO)

54 H. Inalc~k, Bursa and the Commerce of the Levant, Journal of the Economic and Social History of the

Orient, Vol.3, No.2, Aug.1960, s.140.

SIRIO, s.409. Bu konuda J. Martin'in çok k~ymetli bir incelemesi vard~r. bk. J. Martin, "Moscovite Travelling Merchants: The Trade with the Muslim East", Central Asi2n Sum9, 4/3-1985, ss. 21-38.

naklar k~s~thd~r. Tespit edebildi~imiz kadar~yla sadece Litvanyah Mihail'in

De Moribus Tartarorum, Litvanorum et Moschorum (To~arlar~n, Litvanyahlar~n ve

Moslwvahlann Adetleri Üzerine) isimli

Yabanc~~ mallar Kiev yoluyla ilerler. Bunlar mücevher, ipek, alt~n ip-lik, ipek böce~i, buhur, tütsü, safran, ka~~t, Asya'dan, ~ran'dan, Hindis-tan'dan, ArabisHindis-tan'dan, Suriye'den her çe~it aromatik madde kuzeye ge-lir. Moskova, Pskov (Plescov) Norveç, ~sveç, Danimarka'ya (=Daçya) do~-ru (ilerler), di~erlerine u~ramaz, devletliler (rectiore) ve kaptanlar (ma-gistrita) Pontus'taki Karadeniz (Euxini) yoluyla Kefe (Caffa) kentinden Azak (Taurice/Tovvani) liman~~ yoluyla Dnyeper'e (Boryfthen) geçer. Eski ve çok bilinen Kiev'in merkezinde devam eder, say~s~z mallar~~ daimi su-rette d~~ar~~ ta~~mak (=gelen mallar~~ ithal etmek) adetleri vard~r. Kervan-larda kutsal efendi atamzdan kadim ödeme yap~lan gümrük ofisi damgal~~ pek çok yüklü arabalar, e~erli develer Dnyeper'den Tuna'ya geçer ki orada ta~tan yap~lma kemerli odalar, K~rm~l~lann ve Grelderin Vitordi-num olarak an~lan han~amlar~~ vard~r.(...). Mallar geni~~ Dnyeper'i geçtik-lerinde büyük efendilere hiçbir gümrük ödemesi yapmazlar, siz büyük efendilerin gücü süresinde eski anlay~~lar sayesinde (bu vergiler) dahil Moskova'dan Putivl'e (uzanan) yol kapahysa veya orada dola~an soygunculann soygunundan ötürü geri dönmek mümkün de~ilse, K~r~m (Taurika) liman~~ a~a~~~ do~ru iner. Kiev görevlileri, mal sahipleri, tüccar-lar, bankerler, kaptantüccar-lar, ta~~y~c~tüccar-lar, göçü takip eden kimseler, sat~c~tüccar-lar, ba~kald~rmayanlar veya Moskovahlar veya Türkler veya Tatarlar (bura-daki ticaretten) çok kazan~rlar. Gerçekte bu kervandan kazaml~r. Bazen k~~~ mevsiminde geçilmesi mümkün olmayan yerlere yolculuk yap~ld~~~n-da, (kar) tüm geçitleri kaplad~~u~da (kervandakilerin) nefesleri kesilir. Kiev'de ucuzluk oldu~undan (oraya) ula~~rlar, ayr~ca yeteri ve çok mik-tarda ekin, meyve, bal, bol ve taze bal~k, çok güçlü ve pahal~~ yabani hay-van, k~ymetli ta~lar, k~z veya erkek çocuklar, derler, aromatik maddeler, ipeldiler (burada bulunur). Biber çok ucuzdur. Bundan ötürü Kiev ahalisi zengindir. Mesela Dnyeper ile di~er ~rmaklar buradan geçer ve (buran~n üzerindeki) kentler kalabahkur, pek çok köy vard~r, burada yerle~imciler yüzer, seyahat eder, bal~k aylar, avc~l~k yapar."

Yazar~n verdi~i bilgilerden ~ran, Arabistan, Hindistan ve Türkiye mal-lar~~ Türkiye'den K~r~m'a ve buradan da Kiev'e sonras~nda da Moskova-Pskov yolunu takiple Isveç, Norveç ve Danimarka'ya ula~t~~~~ anla~~lmakta-

KARADEN~Z'~N KUZEY~NDE DO~U MALLARINA DA~R 731

d~r. Ancak yazar, Karadeniz'in kuzeyine varmas~n~n ard~ndan Norveç'e kadar uzanan mallar~n Türkiye'deki hangi limandan yüklendi~ini ifade etmemi~tir. Bu herhalde, mallar~n birden farkl~~ limandan yüklenmesiyle ilgilidir. Bu da Sinop ve Trabzon limanlar~~ olmal~d~r. Bunlar aras~nda Si-nop liman~n~n Trabzon'a göre etkinli~inin daha yüksek oldu~u tahmin edilebilir. III. ~van zaman~na ait bir yaz~~mada geçen ~ran ve Tokat malla-r~n~n Sinop'tan (Rusça metinde Sofon) gönderildi~ine ili~kin bir ifadeyi bu konuda dikkate de~er buluyoruz'. Halil ~nalc~k da Amasya, Kastamonu, Ankara, Sivrihisar, Bey~ehri ve Konyal~~ tüccarlar~n Kefe'ye ula~mak için Sinop ve ~nebolu limanlar~n~~ kulland~klar~n~, hatta Trabzon'dan gelen ge-milerin dahi Sinop'a u~rad~klar~n~~ ifade eder". Bundan ba~ka Samsun ve Sakarya irma~~~ a~z~ndaki Kerpe limanlar~~ da Karadenizin Kuzeyindeki ticarette önemliydi".

Yazar~n bahsetti~i K~r~m kentlerinden Kefe'de ilk ticari yerle~imler Greklerin koloni zamamna kadar uzansa da sonras~nda önemini kaybetmi~, bir k~s~m Cenoval~' n~n buraya gelerek koloni kurmalar~na kadar unutul-mu~tu". Osmanl~~ devletinin K~r~m'a ayak basmas~ndan sonra buras~~ Kara-deniz'in Kuzeyindeki Osmanl~~ mülkünün merkezi oldu. Osmanl~~ hâkimiye-tinde Kefe, hem K~r~m ve çevresindeki kontrolün sa~lanmas~, hem de ku-zeydeki bölgelerle ekonomik ve siyasi ili~kilerin kurulmas~~ aç~s~ndan bir merkez olarak yükseldi'. Özellikle II. Bayezid zaman~nda Kefe sancak beyi olan o~lu ~ehzade Mehmed Ruslarla münasebetlerde etkili oldu. Rus kay-naklar~nda Kefe'yi Sultanl~k merkezi, buran~n sancak beyi ~ehzade Meh-med'ten ise Sultan olarak bahsedilmesi, Kefe'nin Osmanl~~ idaresi aç~s~ndan önemini ve Ruslar~n kentle ilgili de~erlendirmelerini gözler önüne sermek-tedir". Gerçekten de Kefe Osmanl~-Rus ili~kilerinde bir merkez konumun-dayd~~ ki Yücel Öztürk'ün i~aret etti~i gibi Rusya ile ili~kiler ~stanbul yerine Kefe sancak beyleri taraf~ndan idare ediliyordu". Siyasi önemine paralel olarak buras~~ ayn~~ zamanda ticaret aç~s~ndan da bölgenin en önemli kentiy-di. Kefe'de sadece K~r~m Tatarlar~ndan de~il, Türk, Fars, Rus, Buharal~, Ermeni hatta Possevino'nun seyahatnamesinden ö~rendi~imiz kadar~yla

" SIRIO, s. 408.

58 H. _{~nalc~k, Custom Register, s. 114. Bu husus daha sonraki ara~t~rmalarda da kabul edilmi~tir. Y.}

Öz-türk, a.g.e., s.473.

59 H. ~nalc~k, a.g.e., s. 114. 60 Balard, a.g.m., s. 23.

8' H. ~nalc~k, Osmanl~~ imparatorlu~unun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, s. 338.

82 Bu ifadeler için bk. Sild0, s. 292, 390, 398. ~ehzade'nin Kefe valili~i için bk. Y. Öztürk, a.g.e., s. 48, 49.

~spanyol tüccarlar bulunuyor, do~u mallar~n~~ sat~n al~yor ve ellerindekini pazarl~yorlard~. Ticarette do~u mallar~~ o kadar önemli bir yere gelmi~ti ki Kefe XVI. yüzy~lda Fehner'in ifadesiyle bir K~r~m kentinden çok Do~u kenti gibiydiTM.

Litvanyal~~ Mihail'in bahsetti~i bir di~er K~r~m kenti olan Azak da Os-manl~~ döneminin önemli ticaret merkezlerinden birisiydi. Astarhan ve Ha-rezm ticaret yolunun son noktas~n~~ olu~turmas~~ bak~m~ndan büyük öneme sahip olan kent', Kefe gibi XIII-XIV. yüzy~llardan itibaren yeniden dikkat çekmeye ba~lam~~t~. Bu yüzy~lda burada ticari bir mümessillik kurmaya niyetlenen Venedikliler, Alt~n Orda Ham nezdinde giri~imlerde bulunmu~-lar ve 1335 tarihinde Alt~n Orda'ya en azametli devrini ya~atan Özbek Han'~n yarl~~~n~~ elde ederek faaliyete geçmi~lerdi'. K~sa zaman içinde bu-radaki ticaret o kadar yüksek bir seviyeye ç~kt~~ ki yarl~~-'~n verildi~i tarihler-de yaz~lan bir ticaret el kitab~nda kentin ismi Kefe'tarihler-den sonra ikinci olarak zikredilmi~, Astarhan'a giden yolda ilk kent olarak an~lm~~t~r'. Venedik temsilcisi olarak Azak'ta bulunmu~~ olan Josaphat Barbaro buradaki ticari hayat~~ seyahat raporlar~nda k~sa da olsa yans~tabilmi~~ olsayd~, kentin XV. yüzy~ldaki iktisadi manzaras~~ hakk~nda bir ölçüde bilgi sahibi olabilirdik. Ancak Barbaro buradaki yo~un ticari ya~am~~ sadece baz~~ hadiselerle ilgili bilgi verirken ifade etti~i ~arap ve tuz sat~m~ndan ba~ka bilgi vermeden geçi~tirmi~tir". Oysaki Barbaro'dan yüzy~l önce bilgi veren Pegolotti, bura-da her türden kürk, ipek, pamuk, keten, yün, demir, kereste, safran, am-ber kökboyas~, iç ya~~, biam-ber, zencefil, i~lenmemi~~ baharat, peynir, ya~, bal ve daha pek çok ürünün pahal~~ veya ucuz bir ~ekilde sat~ld~~~ndan bahsedi-yordu". Osmanl~~ idaresi alt~nda da bu emtiamn sat~~~na devam edilmi~ti. Ancak Azak özellikle her çe~it kürk, deri, metal e~yalar, k~ymetli ta~lar ve ipek ve baharat gibi do~u mallanyla önem arz eden bir ticaret merkeziy-di». XVI. yüzy~lda Azak'taki tüccarlar aras~nda Rus tüccarlar epey kalaba-l~klar& Osmanl~~ kaynaklar~ndan bunu anlamak kolay olmasa da Osmanl~-

64 Fehner, To~gov fya R~~sskogo Gosuciarst~ta so Stranand Vostoka v XVI vele" s.13. Eski Italyanca olarak kaleme

al~nm~~~ Latince ismi Possevini olarak kaydedilmi~~ olan Possevino'nun seyahatnamesinden çe~itli notlar~~ içeren Latince meme de bk. Antonio Possevini, Missio Moscoviiica, ed. Paulo Pierling, Parisüs 1882, s. 51.

65 Y. Yücel, Osmanl~~ Hâkimiyetinde Kefe, s. 273.

66 Özbek Han ~n Latince yarl~~~~ için bk. Diplo~natarium Veneto-Levantinum sive Acta et Diplomata res Venet~s

Gra-ecas Levantis Illustranna 1300-1350, Venetiis 1880, s. 244.

67 H. Yule, Cathay and the Wcry of 7hither, Vol.III, Hakluyt Society, London 1914, 143, s. 146.

"J. Barbaro, Anadolu'ya ve Iran'a Seyahat, Çeviri ve Notlar: Tufan Gündüz, Yeditepe yay., Istanbul 2005.

69 Ytde, ag.e., s. 157-159.

KARADEN~Z'~ N KUZEYINDE DO~U MALLARINA DAIR 733 Rus ili~kilerine ait ilk belgelerde geçen ~ikayetlerin önemli bir k~sm~n~n Azak'ta yo~unla~mas~~ dikkat çekicidir.

Moskova da XV. yüzy~l~n ikinci yar~s~ndan itibaren ticari aç~dan Rus-ya'n~n en önemli kentlerinden birisi haline gelmi~ti. Elde bulunan kaynak-larda isimleri geçen ~stanbul, Buhara, Tebriz ve Nogay Ordas~'ndan gelen tüccarlar~n varl~klar~~ buradaki ticaret trafi~ine i~aret etmektedir'''. Mosko-va'da ticaretin artmas~na paralel olarak tüccarlara ait hanlar~n ve pazarlar~n say~s~nda önemli bir art~~~ oldu~u dikkati çekmektedir. En önemli pazaryeri Moskova'n~n Kitaygorod adl~~ semtinde bulunuyordu. Buras~~ daha çok Os-manl~'daki atpazar~~ ~eklinde kullan~ld~~~~ anla~~l~yor ki burada 40 ila 50.000 aras~nda Tatar at~~ sat~llyordu. Ancak Moskova'daki en renkli pazar Krasna-ya Plo~ad'ta bulunuyordu. Burada ayn~~ zamanda tüccarlar~n konaklaKrasna-yabi- konaklayabi-lecekleri hanlar da in~a edilmi~ti. Bunlar~n do~u usulüne göre yap~lmas~~ Moskova ticaretinde do~u etkisinin ne kadar etkili oldu~una i~aret eder. Bu hanlarda gelen tüccarlar bir arada kal~yorlard~~ ki bu durum bir süre sonra bunlar~n memleketlerinin ismiyle an~lmas~n~~ beraberinde getirdi'''. Tüccarlar aras~nda Osmanl~~ tüccarlar~~ bizim için önemlidir. I. Selim zama-n~ndan itibaren Türk tüccarlar~~ burada boy göstermeye ba~lad~klar~~ anla~~-l~yor. Bilinen ilk tüccar Grek as~ll~~ oldu~u ifade edilen Kemal Bey idi. I. Süleyman zaman~na gelindi~inde ise ~skender ad~nda bir tüccar~n birkaç bin, Andrey isimli bir ba~kas~n~n ise 10.000 alt~nl~k al~~veri~~ yapt~klar~~ bi-linmektedir. Elbette sat~n al~nan mallar~n neredeyse tamam~~ i~lenmi~~ veya i~lenmemi~~ kürktü. Ancak sonraki zamanlarda gelen Osmanl~~ tüccarlar~~ buradan bat~~ k~yafetleri de almaya ba~lad~lar". Litvanyal~~ Mihail'in Mosko-va'daki ticaretle ilgili bilgi vermemesine kar~~l~k yine bir ba~ka Latince me-tinden, Alman elçisi Sigismund von Herberstein'in seyahat raporundan, buradaki ticari durumu ö~renebiliyoruz. Dahas~~ bu metinde yazar Mosko-va'daki do~u mallar~na da i~aretle Litvanyal~~ Mihail'in verdi~i bilgileri des-tekler:

71 Fehner, a.g.e., s.46, 47.

72 P.P. Mergunov, Oçerki po Istosii Russkoy Torgovh _{vs., Moskva 1905, s.174, 175.}

Fehner, _{s.58. XVI. yüzy~lda Osmanl~~ devletinden Rusya'ya gelen tüccarlar Osmanl~~ kaynaklar~-} na dayal~~ olarak Lemercier-Quelquejay ve Benningsen taraf~ndan detayl~~ bir ~ekilde ortaya konmu~tur. C. Lemercier-Quelquejay-A. Benningsen, "Les Marchands de la cour Ottomane et le Commerce des fourrures Moscovites dans la seconde moitie du XVIe siecle", Cahiers du Monde Russe el Soviehque,V 01.11, N.3/1970, ss.363-390. Veinstein'in ~u malcalesine de bk. G. Veinstein, "Marchands Ottomans en Pologne-Lithuanie et en Mosco-vie sous le renge de Soliman le Magnifique", Cahiers du Monde Russe et Souiehque, Vol.35. N.4/1994, ss.713-738.

Litvanyal~, Polonyal~~ veya bunlar~n hâkimiyetleri alt~ndakiler hariç tüccarlar, Moskova'ya özgür bir biçimde gelirler. Deniz k~y~s~ndaki kent-lerden Almanya'dan Litvanya'dan ve ~sveç'ten (tüccarlar) Novgorod'a (Novuogardia) ula~~r. Çloppigrod kentinden, Türk ve Tatarlar pazarlar~n kuruldu~u vakit uzak yerlerden çe~itli insanlar~~ beraberlerinde getirir, ti-caret iznini al~r ve titi-caret yaparlar.(...). Mallar~n büyük k~sm~, gümü~lüler, k~yafetler, ipek, ipeldi ve alt~nl~~ kuma~lar, büyük inciler, k~ymetli ta~lar, al-t~n ipliklerdir. Bazen çok ucuz ~eyler de gelir. (...) Almanya'dan deri, balmumu, Litvanya ve Türkiye'den deri (corium), post (pelles), Türklerin adetleri üzerine ustal~kla i~lenmi~~ el yap~m~~ hançerler yapt~klar~~ bizim ba-l~k di~i dedi~imiz ve kuzey denizinde ya~ay~p onlar~n (=Ruslar~n) Mors dedikleri hayvan~n büyük beyaz di~i ta~~n~r. Tatarya'dan tuz, dizgin, k~ya-fet, deri, gizli bir biçimde veya komuta= ta~~nmas~na izin verdi~i demir-den silahlar ki bu yolla Do~u'dan Kuzey aras~nda gider gelir, ta~~n~r. (Pamuklu) K~yafetler, ketenden k~yafetler, küçük b~çaklar, baltalar, sa-man, aynalar, para keseleri veya bunlara benzer ~eyler ta~~n~r (...)."

XVI. yüzy~lda Rusya'ya gelen Italyan elçi Possevino da k~sa ancak Vol-ga üzerinden Iran ile yap~lan ticarete i~aret ederek baz~~ bilgiler verir:

(Mallar) Do~udan ilerler, büyük bir alana yay~lan Tatarlar~n Kazan ve Astrahan Hanl~~~~ (regna) (Volga'n~n) Hazar denizine döküldü~ü yerde 72 kap~ya sahiptir ki buradan Moskovahlar~n kulland~klar~~ alt~n (iplikli) k~yafetler, gümü~~ (iplikli) dokumalar ve (di~er) pahal~~ dokumalar ~ ran'dan ta~~n~r. Hayvan sürüleri, ekin, bal çok boldur. Moskova'n~n s~-n~rlar~ndan çok k~ymetli olan kürk, prenslerin çok pahal~~ k~yafetleri (=ipek?) bize gönderilir. ~arap Moskova'da yayg~n de~ildir.'

Possevino'nun üzerinde durdu~u Astarhan kenti XVI. yüzy~lda Rus-ya'n~n do~u ülkelerinin ticaretine aç~ld~~~~ en önemli kap~s~yd~. Buraya Türkiye, Iran ve Hindistan'dan mallar geliyor, ard~ndan Volga yoluyla Moskova'ya ula~~yor ve buradan da daha ba~ka bölgelere gönderiliyordu76. Astarhan üzerinden yap~lan ticaret, XIII. yüzy~l~n sonlar~~ ile XIV. yüzy~l~n ba~lar~ndan itibaren son derece etkindi. Pegolotti'nin verdi~i bilgilerden anlad~~~m~z kadar~yla buras~~ daha çok Kefe ve Azak üzerinden gelen malla-r~n Alt~n Orda'ya ba~kentlik yapm~~~ olan Saray kentine ula~mas~nda önemli bir noktayd~. Buna göre Azak'tan ç~kan kervanlar Astarhan'a 25 günde

74 Latince metin: Sigismund von Herberstein, Ren~m Mosvouiticarum Commenta~ii, München 2007, s.202,

203; Rusça metin: Sigismund Herberstein, Zapiski o Moskovii, tzdaterstvo Moskovskogo Universiteta 1988, s.126. Possevini, a.g.e, s.62.

KARADEN~Z'~ N KUZEYINDE DO~U MALLARINA DAIR 735 var~yor, buradan Saray kentine ise Volga yoluyla bir günde gidiyordu'''. XIV. yüzy~l tüccarlar~ndan Pegolotti buran~n ~ran taraflanyla temas~~ hak-k~nda bilgi vermiyor. Dahas~~ ~ran mallar~ndan da bahsetmiyor. Bu durum söz konusu dönemde, yani XIV. yüzy~l~n ilk y~llar~nda, ~ran mallar~n~n buraya ancak s~n~rl~~ say~da ula~t~~~n~~ dü~ündürmektedir. Alt~n Orda ile ~lhanl~lar aras~ndaki anla~mazl~klar akla getirildi~inde bu dönemde taraflar aras~ndaki ekonomik ili~kilerin en az düzeye indirildi~i dü~ünülebilir. An-cak XV. yüzy~lda burada bulunan Contarini Derbent taraflar~ndan ipek, prinç ve çe~itli kuma~lar~n geldi~inden bahseder ki bunlar~n men~ei muh-temelen ~ran'd178. Bunun yan~nda Contarini, Yezd isminden bozma oldu~u anla~~lan Gesti isimli bir yerden buraya ipekli ve pamuklu kuma~lar, baha-rat, k~l~ç, deri, kürk ve at ko~umu geldi~ini yazmaktad~r79. Yazar Astarhan üzerinden Moskova'ya uzanan bir kervan yolundan da bahseder. Nehir yolunu tercih etmeyen kalabal~k tüccar kafilesi ve beraberlerindeki di~er kimselerle 300 ki~iden olu~an bu kervana kat~lan Contarini, ya~ad~~~~ ente-resan hadiselerden de bahseder. Verdi~i bilgilere göre onlar Astarhan'dan Moskova'ya bir buçuk aydan fazla bir zamanda ula~t~lar. Süre uzun olarak görünse de Contarini, kervan~n çok yava~~ ilerledi~inden bahsetmektedir".

XVI. yüzy~la gelindi~inde Astarhan'~n ticaret hacmi daha da geli~ti. Türkiye'den gelen mallar~n bir k~sm~, Azerbaycan, ~ran ve Türkistan'dan gelen mallar~n ise neredeyse tamam~~ Astarhan üzerinden Rusya'ya giri~~ yap~yordu. Dahas~~ ~ran'dan gelen tüccarlar daha çok Astarhan'da bulunu-yor, ancak bir k~sm~~ Moskova'ya kadar ç~karak etkinliklerini burada da gösteriyorlard~. Bu durum Astarhan'~n Rusya'daki ~ran mallar~~ için en önemli pazaryeri oldu~unu gösterir". Astarhan pazar~ndaki emtia listesi Jenkinson'un seyahatnamesinde bulunmaktad~r. Fakat onun gözlemine göre buraya gelen mallar azd~~ ve ticaretin geli~me ümidi yoktu". Bu her-halde Osmanl~larla Ruslar aras~nda Don-Volga projesinin yaratt~~~~ ortam ile ilgili olsa gerektir. Nitekim bundan sonraki dönemlerde gelmi~~ di~er seyyahlarda tam tersi bir manzara ile kar~~la~~yoruz:

" Yule, a.g.e., s.146, 147.

78 _{Do~u'da Venedik Elçileri Caterino Zeno ve Ambrogio Contarini'nin Seyahatnameleri, çeviri ve notlar} Tufan Gündüz, Yeditepe yay, Istanbul 2006, s.110.

2° _{Söz konusu kay~tlar için bk. Gündüz 2006, 110, 115.} 8° _{Do~u'da Venedik Elçileri..., ss.115-122.}

81 P.P. Melgunov, a.g.e., s.229.

En önemli mallar Ruslar~n getirdiklerinden k~rm~z~ms~~ deriler, k~r-m~z~ms~~ koyun postlar~, kap kacak, yular ve e~er, b~çaklar ve di~er ~v~r z~-v~rla bu~day, domuz past~rmas~~ ve di~er yiyeceklerdir. Tatarlar çe~itli çe-~itli pamuldular, çeçe-~itli türden ipekliler (getirirler). ~emah olarak an~lan ~ran taraflar~ndan Rusya'da ve Krakow'da (Krasko) kullan~lan ham ipek (gelir). Daha ba~ka ipekli kemerler, erkek giysileri, yaylar, k~l~çlar ve daha bir sürü ~ey, bu~day ve ceviz (gelir). Fakat bunlar~n say~s~~ epey azd~r." Son olarak mallar~n ula~~m imkânlar~ndan bahsetmek istiyoruz. XVI. yüzy~l yollar~n güvenli~i aç~s~ndan ~ansl~~ bir yüzy~l say~labilir. Her ne kadar pek çok yerde e~kiyal~k faaliyetlerinin önü al~namam~~sa da XVI. yüzy~ldaki devletler kendi bölgelerinde güçlü merkeziyetçi idarelere sahip olduklar~n-dan yollar di~er yüzy~llara göre daha güvenliydi. Bu durum özellikle de do~u ülkeleri için geçerlidir. Do~uda bat~dan farkl~~ olarak te~kilatl~~ bir kervansaray anlay~~~n~n olmas~~ da güvenli~i epeyce etkilemi~tir. Bilindi~i üzere güvenlikten ihtiyaçlar~n kar~~lanmas~na kadar pek çok aç~dan ticare-tin devam~na ve geli~imine hizmet eden bu kurumlar özellikle Türkler tarafindan zirveye ç~kar~lm~~t~. XVII. yüzy~l seyyahlar~ndan tüccar Katov ~ran'a gitti~i bir yolculu~unu anlatt~~~~ seyahatnamesinde ~irvan ve Semah aras~ndaki kervanlardan bahsederken hayrete dü~mü~tü. Kendilerinde böylesi bir sistem olmad~~~~ için kervansaraylar~~ Türkçe olarak anm~~~ ve kendisine göre bir Rusça tan~mlama vermi~tir. Onun verdi~i bu bilgi As-tarhan'a ula~t~~~~ anla~~lan mallar~n nas~l güvenli bir ~ekilde geldi~ini gözler önüne sermektedir:

~irvan'dan ~emaha'ya yol yüksek da~lardan geçer, tehlikeli ve ço-rakt~r, deve ve at üzerinde üç gün sürer. ~irvan'dan ~emaha aras~ndaki yolda üç kervan saray (~capasax capas~) bulunur ki bu Rusçada yolcu kona~~~ manas~na gelir. Ta~tand~r, korunakl~d~r ve ambarlar~~ ah~rlar~~ ve kap~lar~~ güzeldir. Kervansaraylar h~rs~zl~klardan korunsunlar diye daha çok yolcu-lar için yap~lm~~t~r. Kervanyolcu-lar~n geçti~i bölgeler güvenli olsun diye bunyolcu-lar bozk~ra in~a edilmi~lerdir. ~emaha yüksek da~larla çevrilidir. Kent ta~-tand~r, ancak (yap~lar) büyük ve yüksek de~ildir, sokaklar ise ta~tand~r. Kentin çevresinde kanal vard~r, kap~s~~ demirle çevrelenmi~tir. Kentin içinde caddeler, pazarlar ve kervansaraylar vard~r. ~emaha'da yedi ker-vansaray vard~r ve hepsi de ta~tand~r. Bunlar~n hepsinde su vard~r ve topra~~n alt~ndan getirilerek ta~tan bir borudan akar. Kervansaraylar Rus ve Ermenilerin ticaret yapt~klar~~ Tacik pazarlar~mn aras~nda bulunur." 83 Earb, Vages and Travels to Russia and Perçin, ed. E. D. Morgan, C.H. Coote, Vol.I, New York 1886, s.58, 59.

KARADEN~Z'~~ N KUZEY~~ NDE DO~U MALLARINA DAIR 737 XVI. yüzy~l ~ngiliz seyyahlar~ndan Jenkinson da Buhara'daki ticari hayattan bahsetti~i sat~rlannda yollar~n güvenli~ine de~inmi~tir. Sat~rlann-dan anlad~~~m~z kadar~yla kom~u ülkelerden Buhara'ya ticaret sa~l~kl~~ bir ~ekilde ak~yordu. Fakat Çin ile Buhara aras~ndaki ticaret, yol güvenli~inin sa~lanamamas~ndan istikrarl~~ de~ildi. Jenkinson'un kay~tlar~~ bölge ticare-tinde yollar~n güvenli~inin ticaret hacmine etkisinin belirleyici oldu~unu ve ticaret yap~lan bölgelerin kom~u ülkelerin siyasi istikrarma muhtaç oldu-~unu göstermektedir.

Orada tüccarlar~n büyük k~sm~~ y~ll~k olarak Buhara kentine kom~u yerlerden, Hindistan'dan, ~ran'dan, Balke'den (?), Rusya'dan ve daha ba~ka yerlerden, eskiden Çin'den (Cathay) geçi~ler oldu~unda gelirler. Fakat tüccarlar çok fakirdirler ve çok az ~eyler getirirler. (...) Buran~n ya-k~n~ndaki yerlerden getirilen ana mallar ~unlard~r: Hintliler Tatarlarm ba~lar~na sard~klar~~ çok kaliteli tülbent getirirler ve di~er beyaz (örtüler-den getirirler). (...) Hintliler Buhara'dan i~lenmi~~ ipek, luz~l~ms~~ post, kö-leler ve atlar götürürler. (...) Farslar yünlü giysi olan Çraska, keten k~ya-fetler ve her çe~itten i~lenmi~~ ipekler getirirler. (Persliler buradan) Türk-men atlar~, Rusya'dan gelen k~z~l~ms~~ postlar, çe~itli ülkelerden gelen köle-ler (al~rlar), fakat ö~rendi~im kadar~yla Türkiye'nin bir k~sm~~ olan Suri-ye'deki Halep'ten alm~~~ olduklar~~ ve kendileriyle beraber getirdiklerinden hiçbir k~yafet almazlar. Ruslar Buhara'ya k~z~lims~~ postlar, koyun postlar~, çe~itli yünlü k~yafetler, a~açtan kap kacak, yular, e~er ve daha ba~kalar~n~~ getirir, beraberlerinde çe~itli pamuklular, çe~itli türden ipek, Çraska ve da-ha ba~kalar~n~~ götürürler, fakat bunlar~n say~s~~ azd~r. Çin'den bar~~~ zaman-lar~nda ve yollar aç~k oldu~unda misk, rubarbe, saten, k~rm~z~~ pamuklular (damaske) ve daha ba~ka ~eyler getirirler. Ben Buhara'dayken Çin hariç, bu bahsetti~im ülkelerin hepsinden kervanlar geliyordu.'

85 Earb, Kyages and Traaels ta Russia and Persia, Vol.I, ss.87-90.

B~BL~YOGRAFYA

Ahmetbeyo~lu, A., "Avrupa Hun ve Hazar Devletlerinin iktisadi Gelir Kaynaklar~", Belleten, C. 59, S.254/Nisan 2005, ss.1-11.

Aka, ~., Timur ve Devleti, TTK yay, Ankara 1999.

Antonio Possevini, Missio Moscovitica, ed. Paulo Pierling, Parisiis 1882. Balard, M., "The Greeks of Crimea under Genoese Rule in the XIVth and

XVth Centuries", Dumbarton Oaks Papers, Vol.49/1995, ss.23-32.

Barbaro, J., Anadolu'ya ve ~ran'a Seyahat, Çeviri ve Notlar: Tufan Gündüz, Yeditepe yay., ~stanbul 2005.

Bozkurt, N., "Avusturya'n~n Karadeniz Ticaretine Bak~~", Türk Dünyas~~ Ara~t~rmalar~, 5.150/2004, ss.1-10.

Bulunur, K.~., "Osmanl~~ Dönemi Karadeniz Ticaretine Katk~: Akkirman Gümrü~ü", Omeljan Pritsak Arma~an~, ed. Mehmet Alpargu, Y. Öztürk, Sakarya 2007, ss.525-581.

Bu~ev, P.P., "Russko-Iranskiye Kontakt~~ do Kontsa XVI.v.", Voprosu Istorii, No.4/1973, ss.130-140.

Cizakca, M., "Price History and the Bursa Silk Industry: A Study in Oto-man Ind~strial Decline 1550-1650", The fournal of Economic History, Vol.40, No.3/1980, ss.533-550.

Constantin Porphrogenitus, De Aministrando imperio,Grek text ed. Gy. Mo-ravcsik, English Translation R.J.H. Jenkins, Dumbarton Oaks Publ. Washington 1967.

Dimand, M.S., "Mediaeval Textiles of Sweden", The Art Bulletin, Vol.6, No.1/1923, ss.11-16.

Dingeç, E., "Osmanl~~ Saray~nda Eski bir Türk Gelene~i: Yeni Y~lda Hedi-yele~~ me", Turkish Studies, Vol.4/8, ss.1055-1073.

Diplomata rium Veneto-Levantinum sive Acta et Diplomata res Venetes Graecas Levantis Illustrantia 1300-1350, Venetiis 1880.

Do~u'da Venedik Elçileri Caterino Zeno ve Ambrogio Contarini'nin Seyahatnamele-ri, çeviri ve notlar Tufan Gündüz, Yeditepe yay, ~stanbul 2006.

Early Voyages and Travels to Russia and Persia, ed. E. D. Morgan, C.H. Coote, Vol. 1-Il, New York 1886.

KARADEN~Z'~ N KUZEY~NDE DO~U MALLARINA DA~R 739 Erdo~an-Özünlü, E.; "Mühimme Defterlerine Göre XVI. Yüzy~l~n ~ kinci

Yar~s~nda Osmanl~-K~r~m Hanl~~~~ ili~kileri", Türkiyat Ara~t~rmalar~~ Der-gisi, S.27/2010, ss.489-503.

Fehner, M.V., "Nekotor~ye Svedeniya Arheologii po ~storii Russko-Vostoçn~h Ekonomiçeskih Svyazey", Mejdunarodmye Svyazi Rossii do 17 veka, red. A.A. Zimin, V.T. Pa~uto, ~zdatel'stvo Akademi Nauk, Mosk-va 1961, ss.46-54.

Fehner, M.V., "~elkov~ye Tkani v Srednevekovoy Vostoçnoy Evrope", So-vetskaya Arheologiya, No.2/1982, ss.57-70.

Fehner, M.V., Torgovlya Russkogo Gosudarstva so Stranami Vostoka v XVI veke, Gosudarstvennoye ~zdatel'stvo, Moskva 1956.

Ferrier, R., "Trade from the Mid-14th Century to the End of Safavid Pe-riod", The Cambridge History of Iran, Vol.VI, Cambridge University Press 1986, ss.412-491.

Glu~kova, T.N., Arheologiçeskiy Tkani Zapadnoy Sibiri, Surgut 2002.

Gökenyan, H., "Zapadmye Soob~çeniya po ~storii Zolotoy Ord~~ i Povolj'ya 1223-1556", Istoçnikovedeniye ~storii Ulusa Cuçi (Zolotoy Ord~) ot Kalki do Astrhani 1223-1556, otv. red.M.A. Usmanov, Akademi Nauk Tatarsta-na Institut ~storii, Kazan 2001, ss.82-110.

Grekov, B.D., The Culture of Kievan Rus, Izdatel'stvo Literatur~~ na ~nostran-n~h Yaz~kah, Moskva 1947.

Heller, K., "Zolotaya Orda i Torgovlya s Zapadom", Istoçnikovedeniye ~storii Ulusa Cuçi (Zolotoy Ord~) ot Kalki do Astrhani 1223-1556, otv. red.M.A. Usmanov, Akademi Nauk Tatarstana ~nstitut ~storii, Kazan 2001, ss.111-128.

Hojdeniye kuptsa Fedota Katova Persiyu, publikatsiya N.A. Kuznetsova, Mosk-va 1958.

Horo~keviç, A.V., Torgovlya Velikogo Novgoroda Pribalt~koy, Zapadnoy Evrop~~ v XIV-XV vekah, ~zdatel'stvo Akademi Nauk SSSR, Moskva 1963.

~nalc~k, H., "Osmanl~'n~n Avrupa ile Bar~~~ kl~~~: Kapitülasyonlar ve Tica-ret", Do~u-Bat~, ~stanbul 2003, ss.55-81.

~nalc~k, H., "Harir mad", Encyclopedia of Islam, Vol.III, Bril Publishing, Leiden —London 1986, ss.211-218.

~_{nalc~k, H., "Osmanl~~ imparatorlu~unun Kurulu~u ve ~nki~af~~ Devrinde} Türkiye'nin iktisadi Vaziyeti Üzerine bir Tetkik Münasebetiyle", Os-manl~~ imparatorlu~u: Toplum ve Ekonomi Üzerine Ar~iv Çal~~malar~~ incele-meler, Eren yay., ~stanbul 1996, ss.139-186.

~ nalc~ k, H., "Osmanl~~ Rus ili~kileri, 1492-1700", Türk Rus ili~kilerinde 500 Y~l 1491-1992, 'TTK yay, Ankara 1999, ss.25-39.

~ nalc~k, H., "The Ottoman Cotton Market and India: The Role of Labor Cost in Market Competition", The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Bloomington 1993, ss.264-305.

~ nalc~k, H., "The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy", Studies in the Economic History of the Middle East, London 1970, ss.207-218.

~ nalc~k, H., Bursa and the Commerce of the Levant, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol.3, No.2, Aug.1960, ss.131-147. ~nalc~k, H., Custom Register of Caffa, Harvard University Press 1995.

~ nalc~k, H., Osmanl~~ imparatorlu~unun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C.I, çev.Halil Berktay, Eren Yay., ~stanbul 2000.

~ nalc~k, H., "Osmanl~-Rus Rekabetinin Men~ei ve Don-Volga Kanal~~ Te-~ebbüsü", Belleten, C.XII, S.XLVI/1948, ss.349-398.

Kortepeter, C.M., "Ottoman Imperial Policy and the Economy of the Black Sea Region in the Sixteenth Century", Journal of the American Oriental Society, Vol.86, No.2/1966, ss.86-113.

Kotilaite, J.T., Russia's Foreign Trade and Economic Expansion in the Sevente-enth Century, Brill Publishing, Leiden-Boston 2005.

Kurat, A.N., Rusya Tarihi, TTK yay., Ankara 1999.

Küpeli, Ö., "Osmanl~lar ve Do~u Ticaret Yollar~~ Üzerine", Prof. Dr. Necmi Ülker Arma~an~, ~zmir. 2008, ss. 391-405.

Lebedev, G.S., Epoha Vikingov v Severnoy Evrope, Izdatel'stvo Leningradsko-go Universiteta, Leningrad 1985, ss.227-237.

Lemercier-Quelquejay, C. -Benningsen, A., "Les Marchands de la cour Ottomane et le Commerce des fourrures moscovites dans la seconde moitie du XVIe siecle", Cahiers du Monde Russe et Sovietique, Vol.11, N.3/1970, ss.363-390.

KARADEN~Z'~ N KUZEYINDE DO~U MALLARINA DAIR 741 Le~nikov, M.P., "Puti Baltiysko-Çernomorskoy Torgovli XIV-XV vekov",

Problemi Ekonomiçeskogo i Politiçeskogo Razvitiya Evrop~~ v Sredniye veka i Antiçnyu Epohu, Moskva 1969, ss.71-86.

Limonov, Yu.A., "~z ~storii Vostoçnoy Torgovli Vladimiro-Suzdal'skogo Knyajestva", Mejdunarodn~ye Svyazi Rossii do 17 veka, red. A.A. Zimin, V.T. Pa~uto, ~zdatel'stvo Akademi Nauk, Moskva 1961, ss.55-63. Lockhard, L., "European Contacts with Persia 1350-1736", The Cambridge

History of Iran, V ol.VI, Cambridge University Press 1986, ss.373-412. Lopez, R.S., "Silk Industry in the Byzantine Empire", Specu/um, Vol.20,

No.1, Jan. 1945, ss.1-42.

Martin, J.; "Muscovite Travelling Merchants: The Trade with the Muslim East", Central Asian Survey, 4/3-1985, ss. 21-38.

Mathee, R., "Anti Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth Century Trade in Silk Between Safavid Iran and Muscovy", Cahiers du Monde Russe, Vol.35, N.4/1994, ss.739-761.

Mathee, R.P., The Politics of Trade in Safavid Iran, Cambridge University Press 1999.

Mel'gunov, P.P., Oçerki

po

1615.

Morris, A.S., "The Medieval Emergence of the Volga-Oka Region", Annals of the Association of American Georaphers, Vol.61, No.4, Dec.1971, ss. 697-710.

Nabiyev, R.F., "Severmy Torgov~y Put iz Bulgara v Skandinaviyu", Aktual-n~ye Problemi Istorii Gosudarstvennosti Tatarskogo Naroda, red. A.A. Arsla-nova, Kazan 2000, ss.42-46.

Nekrasov, M., "XVI. Yüzy~lda Osmanl~~ Rus Ekonomik ili~kileri, 1492-1700", Türk Rus ~li~kilerlinde 500 Y~l 1491-1992, TTK yay, Ankara 1999, ss.91-96.

Noonan, T.S., "Why the Vikings First Came to Russia", jahrbücher für Gesc-hichte Osteuropas, Vol.34, Stuttgart 1986, ss.321-348.

Noonan, T.S., The Islamic World, Russia and Vikings 750-900, Ashgate Publ. 1998.

O'Riordan, G.M.-Berindei, M., "Venise et la Horde d'Or fm XIIIe- debut XIV siecle", Cahiers du Monde R~tsse et Sovietique, Vol.29, Nu.2/1988, ss.243-256.

Obolensky, D., The Byzantine Commonwealth, New York 1971.

Oçerki istoii SSSR, Period Feodalizma IX-XV vv, Çast Vtoroya, red. B.D. Grekov, ~zdatel'stvo Akademi Nauk, Moskva 1954.

Oçerki istoii SSSR, Pervob~tno-Ob~çimuy Stroy i Drevney~iye Gosudarstva na Territorii SSSR, red. N.n. Tret'yakov i A.L. Mongait, ~zdatel'stvo Akademi Nauk, Moskva 1956Ortayl~, ~.; Türkiye Te~kilat ve ~dare Tarihi, Cedit Ne~riyat, Ankara 2007.

Özcan, A.T., "Papaz Daniil'in XII. Yüzy~lda ~stanbul ile Kudüs Aras~nda Yapt~~~~ Yolculuk", Tarih incelemeleri Dergisi, C.XXIV, S.2, Aral~k/2009, ss.69-83.

Öztürk, Y., Osmanl~~ Hakimiyetinde Kefe, Kültür Bakanl~~~~ Yay, Ankara 2000. R~bakov, B.A., "Torgovlya i Torgovlya Puti", istoriya i Kurtun Drevney Rusi,

red. N.N. Voronin vd, ~zdatel'stvo Akademi Nauk SSSR, Moskva-Leningrad 1951, ss.315-369.

R~dina, EA., "Svedeniya o torgovle Brestyan~h gramotah", Istoriya i kultura Dre~merusskogo goroda, red. G.A. Fedorov-Dav~dov, Moskva 1989, ss.74-81. Ruhmanova, E.D., "Russko-~vedskaya Torgovlya na Baluke v Seredine

XVII veka", Skandinavskiy Sbornik, V~p.2/1957, ss.47-71.

Samuel Purchas his Pilgrime or Relations of the World and the Religions observed in all Ages and Places discvered from the Creation into this Present, London 1614.

Sbornik imperatorskogo Russkogo Istoriçeskogo Ob~çestva, Tom Sorok Perv~y (41), Pamyatniki Diplomatiçeskih Sno~eniy Drevney Rossii s Derjavami Inostrann~mi, Sanktpeterburg 1884.

Sigismund von Herberstein, Zapiski o Moskovii, ~zdatel'stvo Moskovskogo Universiteta 1988.

Sigismund von Herberstein, Rerum Mosvoviticarum Commentarii, München 2007.

KARADEN~Z'~ N KUZEY~ NDE DO~U MALLARINA DA~ R 743

Tiesenhausen, V., Monet~~ Vostoçnago Halifata, Sanktpeterburg 1873.

Tsetskhladze, G.R.; "Trade on Black Sea in the Archaic and Classical Peri-ods: Some Observations", Trade, Traders and the Ancient City, ed. H. Par- kins, C. Smith, Roudladge Publ., London-New York 1998, ss.51-73. Uydu-Yücel, M., ~lk Rus Y~lhklar~na Göre Türkler, TTK yay, Ankara 2007. Vasary, ~., "Jalovanmye Gramot~~ Cuçiyeva Ulusa, Danmye Ital'yanskim

Gorodam Kafa i Tana", Istoçnikovedeniye ~storii Ulusa Cuçi (Zolotoy Ord~)

ot Kalki do Astrhani 1223-1556, otv. red.M.A. Usmanov, Akademi Nauk

Tatarstana Institut ~storii, Kazan 2001, ss.193-206.

Veinstein, G., "Marchands Ottomans en Pologne-Lithuanie et en Moscovie sous le renge de Soliman le Magnifique", Cahiers du Monde Russe et

So-vietique, Vol.35. N.4/1994, ss.713-738.

Willan, T.S., "Trade between England and Russia in the Second Half of the Sixteenth Century", The English Historical Review, Vol.63, No.248, Jul.1948, ss.307-321.

Yule, H., Cathay and the Way of Thither, Vol.III, Hakluyt Society, London 1914.

>.'2

t