AHMED FETHI PA~A ~LE EVLENMESI
SERAP SUNAY'
Giri~~
Osmanl~~ devlet gelene~'inde önemli bir yere sahip olan sür-~~ hüma-yunlari, bilhassa padi~ahlarm saltanadarm~n parlak oldu~u devirlerde binbir gece masallar~n~~ aratmayacak görkemde yap~l~rd~. Kanuni Sultan Süleymar~'m Hatice Sultan için on be~~ gün süren, Osmanh hanedan~= Istanbul'da yapt~rd~~~~ ilk muhte~em dü~ün2, Sultan III. Murad'm, ~el~za-desi Mehmed'e yapt~~~~ elli üç gün süren sünnet dü~ünü, Sultan IV. Meh-med'in iki ~ehzadesinin sünneti ve k~z~na yapt~~~~ dü~ünler3 ile Sultan
Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora ö~rencisi, Afyon/ TÜRKIYE, e-posta: serapsunayy@yahoo.com
Sür-~~ hümayun, pacli~ahlann erkek çocuklar~n~n sünnet, luzlannu~~ ve k~z karde~leri ile ye-genlerinin evlilik dü~ünleri için kullan~lan genel bir tabirdir (Mehmet Zeki Palcalm, Tarih Deyim-leri°. Terimleri, Milli E~itim Bakanl~~~~ Yarr~lan, c III, ~stanbul 2004, s. 278; Metin And, "Sur-'
Hü-maytm", Dünden Bugüne Istanb~d Ansiklopedisi, Tarih Valcfi Yay~nlar~, c 7, ~stanbul 1994, s. 71; Dündar
Aliluhç, "Osmanl~~ Saray Te~rifân ve Törenleri", Tikkler Ansiklopedisi, c 9, Ankara 2002, s. 884;
Meh-met Arslan, "Osmanli Saray Dü~ünle~i Ve ~enlikleri Ve Bu Konuda Yaz~lan Eserler Sümâme-ler", Osmanl~~ Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yaymlan, c. 9, Ankara 1999, s. 169). Sünnet dü~ünleri için
yap~lanlara sür-~~ hitan, evlendirme dü~ünü için yap~lanlara ise sür-~~ cil~k denilir. Bunlar~n
d~-~~nda, sür-~~ hümayun bir zaferin kazan~hnas~, sultan~n dilusu ya da cillus y~ldönümü,
~ehzadele-rin okumaya ba~lamas~~ (bed-i besmele), saraydaki do~umlar (veladet-i hümayun) için de düzen-lenirdi (Metin And, 40 Gün 40 Gece, Osmanl~~ Dü~ün/en, ~enlildni, Geçit Alaylan, Toprakbank, ~stanbul
2000, s. 28-45; And, a.g.m., s. 71). Resmi olarak devlet görevlilerinin kat~l~m~yla gerçekle~en bu merasinder, Osmanl~~ Devleti'nin te~kilat~~ ve yap~s~, iktidar ve hükütnranlik anlay~~~~ ve kültürel
kimlii ile do~rudan ilgilidir (Zeynep Tar~m Ertu~, "Osmanl~~ Devletinde Resmi Törenler ve Bir- kaç '', Osmanl~~ Annklopedisi, Yeni Türkiye Yay~nlar~, c 9, Ankara 1999, s. 133). Osmanl~~ Dev-
leti sürnâmelerinin kronolojik s~ralamas~~ için bkz. Hatice Aynur, Saliha Sultan'm Du~taumAnlatan Sur-nd~neler (1834), Harvard Üniversitesi, Yak~ndo~u Dilleri ve Medeniyederi Bölümü, Harvard 1995,
s. 3-5; Mehmet Arslan, Türk Edebiyat~:Ida Manzum Su:na:neler Osmanl~~ Saray Dii~ünkri ve ~enlikk~i, Atatürk
Kültür Merkezi Yay~n~, Ankara 1999, s. 32-36; Arslan, a.g.m, s. 173-174; Yüksel Akta~~ Baycar, IL Mahmud'un K~z~~ Mikimah Sulta~~'m Sar-~~ Hiandyibui, ~stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Ya-lunça~~ Anabilim Dal~, Bas~lmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul 2006, s. 2-4. Bu makalede kulla-n~lan Atiyye Sultan'm dü~ününü anlatan sürnâme bu listelerin hiçbirinde mevcut de~ildir.
'Ça~atay Uluçay, Padi~ahlann Kadu~lan ne K~zlar~, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1980, s. 32.
'Mehmet Zeki Palcalm, ag.e, c. III, s. 278; Sultan III. Murad'm, ~ehzadesi Mehmed'e yapt~~~~ sünnet dü~ünü için bkz. Orhan ~aik Gökyay, "Bir Saltanat Dü~ünü", Topkap~~ Sr~ny~~ Mü-zesi; Y~ll~k-1 (1986), s. 21-55.
III. Ahmed'in Lâle Devri'nde 5 ya~~ndaki k~z~~ Fatma Sultan için yapt~~~~ on gün süren dü~ün'', dillere destan olan stir-~~ hümayunlardan baz~ lar~-d~r5. Geçmi~~ yüzy~llarda oldu~u gibi, 19. yüzy~lda da Osmanl~~ Devleti, çe-~itli sür-~~ hümayunlara tan~kl~k etti. Bunlardan ne~redilen ve bu yüzy~la ait olanlar~ndan ilki, 24 May~s 1834'te ba~layan ve on üç gün süren, Sul-tan IL Mahmud'm k~z~~ Saliha SulSul-tan ile KapSul-tan-~~ Derya Halil R~fat Pa-~a'n~n dü~ününü anlatan sürn5.medir6. Bir di~er çal~~ma ise yine Sultan II. Mahmud'un 29 Haziran 1812'de Ho~yar kad~ndan do~an Mihrimah Sultan7 ile Mehmed Said Pa~a'nm 28 Nisan 1836'da ba~layan dü~ünü-
4 Ali Aky~ld~z, Mümin ve Müsnl Bir Padi~ah K~z: R~fia Sultan, Tarih Vakfi Yurt Yannlan, ~stanbul
1998, 3. bn., s. 26n; Fatma Sultan ve Silâhtar Ali Pa~a çiftinin dü~ünü için bkz. Ça~atay Uluçay,
Harem Il, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992, 3. bn., s 98-108; Ça~atay Uluçay, "Fatma ve Safiye Sultanlar~n Dü~ünlerine Ait Bir Ara~t~rma", Istanbul Enstitüsü Mecmuan, sy. IV (1958), s. 139-148. Fatma Sultan, Silahtar Ali Pa~a ile çok küçük ya~ta ni~anlarup görkemli bir dü~ün töreni ile
ev-lenmesine ra~men; evlilikleri, Fatma Sultan'm sekiz sene boyunca bulü~una ermesini bekleyen
Silahtar Ali Pa~a'n~n, 1717'de Petervaradin'de ~ehit dü~mesi nedeni ile sembolik kald~~ (Aky~ld~z,
a.g.e., s. 26n; Uluçay, Harem II, s. 108; Uluçay, a.g.m., s. 148). Fatma Sultan, ayn~~ sene 50 ya~~ nda-ki Nev~ehirli ~brahim Pa~a ile muhte~em bir dü~ünle evlendirildi (Aky~ld~z, a.g.e., s. 26n).
5 Istanbul'daki önemli sür-~~ hilmayunlann bir listesi için bkz. And, a.g.m., s. 72.
Tanzi-mat öncesinde yap~lan bu dü~ünleri anlatan, sürnâmeler ne~redilmi~tir. Bunlar için bkz.
Meh-met Arslan, Osmanl~~ Saray Dü~ünleri ve ~enlikleri, Sarayburnu Kitapl~~~, c. 1-6 (Sekiz kitap
alt~~ ciltte).
6 Aynur, a.g.e., s. 9; 1988 senesinde Bo~aziçi Üniversitesi'nde Yüksek Lisans tezi olarak ya-p~lan bu çal~~ma 1995'te Harvard Üniversitesi tarafindan bas~lm~~t~r. Hatice Aynur, eserinde Saliha Sultan'~n dü~ün törenini anlatan, Sürnâme-i Esad, Stiniame-i R~fat ve yazan belli
ol-mayan üç farkl~~ sürna'menin nüsha tan~umlan ile bunlar~n çeviriyaz~l~~ metinlerine yer
vermi~-tir. Ayr~ca konunun özeti için bkz. Hatice Aynur, "Saliha Sultan'~n Dü~ün Töreni ve
~enlik-ler", Tarih ve Toplum, c. 11/ sy. 61 (Ocak 1989), s. 30-39.
7 Uluçay, Padi~ahlann Kad~nlar~~ ve K~zlar~, s. 130; Evlili~i yaln~zca iki y~l süren Mihrimah
Sul-tan, 12 Temmuz 1838'de do~um esnas~nda vefat etti (Adnan Giz, "~kinci Mahmud'un Kalan
II", Tarih Dünyas~ , sy. 9 (A~ustos 1950), s. 369).
'Mehmet Arslan, Osmanl~~ Saray Dit~ünkri ve ~enlikleri 4-5, Sarayburnu Kitapli~~, ~stanbul 2011, s. 23. Bu konuda birbirinden habersiz iki çal~~ma yap~ld~~~~ tespit edilmi~tir. Istanbul
Üniversi-tesi Kütüphanesi TY. 6097 numarada bulunan Lel:ili) Efendi'nin bu sürnâmesine dayal~~
yap~-lan bir di~er çal~~ma ise Yüksel Akta~~ Baycar'~n 2006 senesinde ~stanbul Üniversitesi Sosyal
Bi-limler Enstitüsü'nde yapm~~~ oldu~u yüksek lisans tezidir (Baycar, a.g.t.). Tezin ba~l~~~~ Mihri-mah Sultan'm dü~ünü olmas~na ra~men, içerisinde ~ehzade Abdülmecid ve Abdülaziz'in
sün-net dü~linleri de bulunmaktad~r (Baycar, a.g.t., s. 44-58). Lebib sûrnâmesinin çeviriyazill met-ni için bkz. Arslan, Osmanl~~ &rey Dti~iinleri ve ~enlikleri 4-5, s. 51-196; Yüksel Akta~~ Baycar, a.g.t., s. 61-211; Ayr~ca, nüsha tan~t~m~~ için bkz. Baycar, a.g.t., s. 11; Arslan, Osmanl~~ Saray Dii~iinleri ve ~en-likleri 4-5, s. 14. Mehmet Arslan, 2011 y~l~ndaki bu çal~~mas~nda Yüksel Akta~~ Baycar'~n yüksek lisans tezinden bahsetmemi~tir. Mihrimah Sultan'~n dü~ünü ve evlili~i için bkz. Miss Pardoe, ~ehirlerin Ecesi Istanbua Bir Leydinin Gözüyle 19. Yüzy~lda Osmanl~~ Ya~am~, Çeviren: Banu Büyükkal, Kitap
Yay~nevi, ~stanbul 2004, s. 149-159, 250-281, 345-353; Helmuth Von Moltke, Mollke'nin TürlaYe Mektuplar~ , Çeviren: Hayrullah Örs, Remzi Kitabevi, ~stanbul 1969, s. 52-54.
dür8. Lebib Efendi9 tarafindan kaleme al~nan bu sürnâmede, Sultan II. Mahmud'un ~ehzadeleri Abdülmecid ve Abdülaziz'in muhte~em sün-net dü~ünleri de anlat~lmaktad~rl°. Bu çal~~ma ise 19. yüzy~l~n üçüncü, Tanzimat'~n ilk evlenme dü~ünü olan, Sultan II. Mahmud'un k~z~, Atiyye Sultan'~n Ahmed Fethi Pa~a (RodosIzâde)11 ile evlenmelerini
ko-nu alm~~t~r.
Osmanl~~ dü~ünleri haz~rhklar~n ba~lamas~ndan, törenin sona er-mesine de~in mükemmel bir ~ekilde planlan~rd~. Dü~ün süresince her gün ne yap~laca~~, davet edilecek ki~iler, verilecek ziyafetler", huzura kabul edilecekler, hangi gün hangi e~lence ve törenin yap~laca~~, en in-ce detay~na kadar taçarlan~p, ilgililere tebli~~ edilirdi. Davetliler ve dü-~ünü izleyecekler için uygun yerler yap~hr, çad~rlar kurulurdu'3. Hatta
Tophâne ruznameci.si Mustafa Efendi'nin o~lu olarak 1788-89 (1203)'te dünyaya gelen Lebib Mehmed Efendi, 30 Aral~k 1866 (22 ~aban 1283)'te vefat etmi~tir. Eyüp'te medfundur. Lebib Mehmed Efendi'nin görev kayd~~ için bkz. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanf, Tarih Vakf~~ Yay~nlar~, c. 3, ~stanbul 1996, s. 901. Eserleri için bkz. Bursal~~ Mehmet Tahir Efendi, Osmanl~~ Müelhjleri 1299-1915, Meral Yaymlan, c. 2, ~stanbul 1972, s. 211.
'e Arslan, Osmanl~~ Sar~p' Diiffinlen re ~enlikleri 4-5, s. 39-44; Baycar, a.g.t., s. 44-58. Sultan Il. Mahmud döneminde düzenlenen baz~~ ~enlikier için bkz. Özdemir Nutku, "II. Mahmud Dö-neminde Düzenlenen Önemli ~enlikler", Osma:d:Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yay~nlar~, c. 11, An-kara 1999, s. 605-614. ~ehzade Abdülmecid ve Abdülaziz'in sünnederinde yap~lan e~lenceler ve verilen ziyafet için bkz. Moltke, a.g.e, s. 55. ~stanbul Üniversitesi Kütüphanesi T.Y. 6097 nu-marada kay~tl~~ Lebib Efendi'nin kaleme ald~~~~ bu sürnamenin (Arslan, Osmanl~~ Sarrry Dü~ün/en ve
~enlikleri 4-5, s. 14). bir sureti de "Gmletlü Lebib Efendi Hazretleri taraf~ndan kaleme alman sumame suretidir"
ba~l~~~yla Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi (BOA), Sadaret Defterleri (Ad), nr. 366, vr. 51t~-60a, aras~nda bulunmaktad~r. Aynca 11 Zilkade 1251-1 Zilkade 1315 aras~ndaki sür-~~ humayunlan içeren bu defterde, Mihrimah Sultan'~n dü~ünü (BOA), Sadaret A. d, nr. 366 vr. lb-8a arasm-dad~r. Filiz Karaca, bu varak numaralar~n~~ 16-8b olarak vermi~se de Mihrimah Sultan'~n 8a va-ragmda son bulan dü~ününü anlatan defterde, 8b varag~~ bo~tur. Kr~. BOA, Sadaret A d, nr. 366 vr. It~-8a, Filiz Karaca, Tanzimat Dönend ve Sonras~nda Osman!: Tep~fat Müessesesi, ~stanbul Üniver-sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Osmanh Müesseseleri ve Medeniyed Tarihi Anabilim Dal~, Ba- s~lmam~~~ Doktora Tezi, ~stanbul 1997, s. 78n.
"Ahmed Fethi Pa~a'n~n kariyer bilgileri için bkz. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanf, c 2, s. 522-523; Sinan Kuneralp, Son Dönem Osmanl~~ Erkdn ve Ricali (1839-1922) Prosopografik Rehber, ~S~S, ~s-tanbul 1999, s. 56. Semerkant çevresinden gelen Ahmed Fethi Pa~a'n~n ailesine, Kanani Sul-tan Süleyman döneminde Rodos sancak beyli~inin verilmesi sebebiyle, aile "Rodosizâde" un-yan~n~~ alm~~t~r (Önder Küçükerman, "Tanzimat Dönemi Devlet Adamlar~ndan Fethi Ahmed Pa~a ve Türk Cam Sanayiinin Geli~irnine Katlulan", Sinan Genin~'e Anna~an-Makaleleri, (~stanbul 2005), s. 459).
'2 Dü~ün ve ~enliklerde i~yafetlerde ikram edilen yiyecekler için bkz. Arslan, a.g.m, s. 183.
Arslan, Türk Edebiyat:n/1a Manzurn Sun:etme/er, s. 135; Arslan, a.g.m, s. 178; Aliluhç, a.g.m, s. 884; Aynur, a.g.e, s. 21-35; Arslan, Osmanl~~ Sarty Dii~iinleri ve ~enlikleri 4-5, s. 17-39; Baycar, a.g.t., s. 24-40; Uluçay, Harem II, s. 98-108; Uluçay, a.g.m, s.139-148.
Atiyye Sultan'~n sürnâmesinde oldu~u gibi, yap~lmas~~ geren tadilat i~-lemleri için ilgili kurumlarla yaz~~malar yap~l~rd~". Ayr~ca, Osmanl~~ ge-lene~inde önemli bir yere sahip olan bu sür-~~ hümayunlarda, etraf kan-diller ve me~alelerle süslenir, havai fi~ekler at~l~r, balonlar uçurulur35, sirk sanatlan, gözba~al~k sanat~, ~iir ve tasvir sanatlar~, dekor ve süsle-me sanatlar~, ~~~k sanatlar~, dramatik sava~~ oyunlan, musiki, dans ve spor gösterileri gibi pek çok faaliyetler düzenlenirdi".
Sür-~~ hümayunlar sultanlar~n evlenmesi ya da sünnetlerinin yap~l-mas~~ d~~~nda ba~ka amaçlara da hizmet etmekteydi. Ayr~m gözetmeksi-zin tüm halka aç~k yap~lan bu ~enlikler sayesinde halk~n, günlük
ya~a-m~n tekdüzeli~i ve sorunlar~ndan da uzalda~mas~~ sa~lan~rd~. Toplum
içerisinde kayna~ma artar, devletin gücü, hem halka hem de d~~~ ülkele-rin temsilcileülkele-rine gösterilirdi. Bunun gibi sosyal ve siyasi faydalar~= yan~~ s~ra, ~enlikler her ne kadar hazineye büyük külfet olsa da istihdam sa~lar, al~m sat~m~~ h~zland~r~rd~. Bu aç~lardan de~erlendirildi~inde,
sür-~~ hümayunlann incelenmesi devrinin toplumsal ya~am~, kültürü,
sanat ve teknolojisi°7 ile te~rifat kurallann~n anla~~lmas~~ ve folklor" tari-himiz aç~s~ndan büyük önem ta~~r.
Atiyye Sultan
Sultan II. Mahmud'un k~z~~ olan Atiyye Sultan, 2 Ocak 1824
(29 Rebiülâh~r 1239) Cuma gecesi19 do~du. Annesi Piri~z-~~ Fe-
14 BOA, Sadaret A. d, nr. 366 vr. 18b.
'5 Sultan II. Mahmud'un k~z~~ Adile Sultan'~n, Haydarpa~a'da gerçekle~en dü~ününde Komaski'nin havaland~rd~~~~ balon, törenin en ilgi çekici detaylar~ndand~r. Bu Istanbul'da gö-rülen üçüncü balondur. Bkz. Necdet Sakao~lu, "Adile Sultan", Dünden Bugüne Istanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfi Yay~nlar~, c. 1, ~stanbul 1993, s. 80.
t6 And, a.g.m., s. 72; bu ~enliklerde sergilenen sanatlar ve oyunlar için bkz. And, ag.e., s. 70 vd; Abdülaziz Bey, Osmanl~~ Adet, Merasim ve Tabirleri, Haz~rlayan: Kâz~m Ansan ve Duygu An-san Günay, ~stanbul 1995, II, s. 388 vd; Arslan, Türk Edebiyat~nda Manzum Sumameler, s. 232 vd.
17And, a.g.m., s. 72; ~enlilderin i~levleri hakk~nda aynnt~l~~ bilgi için bkz. And, a.g.e., s. 18- 27.
18 Uluçay, Harem II, s. 93.
19 BOA, Cevdet Dahiliye Tasnifi (C.DH), nr. 217/10829 31 Ocak 1824 (29 Cemaziyelevvel 1239); BOA, Cevdet Saray Tasnifi (C.SM.), nr. 1/11, 4 Mart 1824 (3 Recep 1239); BOA, C.SM. , nr. 171/8551 5 Nisan 1824 (5 ~aban 1239); Uluçay, Padi~ahlann Kad~nlar~~ ve K~zlar~, s. 134. Halfik Y. ~ehsuvaro~lu, Atiyye Sultan'~n 11 ~ubat 1824 (10 Cemaziyelâh~r 1239)'te Cuma günü saat 2 ci-varlarmda do~du~unu söyler (Halük Y. ~ehsuvaro~lu, "Atiye Sultan", Resimli Tarih Mermuas~, e. 3/sy. 25 (Ocak 1952), s. 1200). Mehmed Süreyya ve Necdet Sakao~lu da ayn~~ tarihi verir (Sürey- ya, Osmard, c. 1, s. 6; Necdet Sakao~lu, Bu Mülkiin Kad~n Sultanlan Vdlide Sultanlar, Hdtunlar, Haseki- ler, Kad~nefendiler, Sultanefendiler, O~lak Yannlan, ~stanbul 2008, s. 406). Adnan Giz ise Atiyye Sultan'~n do~um tarihini 1823 olarak verir (Adnan Giz, a.g.m., s. 369; Adnan Giz, Osmanl~~ Prensesle~i A-G, ~stanbul Üniversitesi bitirme tezi, no: 3718, ~stanbul 1950, s. 4).
lek2° Han~m'd~. Sultan II. Mahmud'un daha önce do~an çocuktan= çok ya~amamas~2° sebebiyle, Atiyye Sultan'~n do~-umu Enderun'da bü-yük bir sevinçle kar~~land~. Üç gün boyunca, ~stanbul ba~ta olmak üze-re, Cezayir, Girit, Kandiye gibi imparatorlu~un pek çok yerinde do~u-mu için ~enlikler düzenlendi, toplar at~ld~22. Sultan II. Mahdo~u-mud, o sa-bah Cuma namaz~ndan önce silahtar a~amn dairesine giderek, kendisi-ni taltif edip, Enderunlulan huzura ça~~rd~. ~ehzade do~umlannda serpilmesi adet olan gümü~~ para yerine, alt~n serptirdi. Bu seremoni-nin ard~ndan mehterân~~ dinleyip, Cuma selamli~ma ç~kan Sultan II. Mahmud'un dönü~ünde, Topkap~~ Saray~'nda sabaha kadar süren ~en-likler ba~lad~. Ertesi gün bayram tebrilderinde yap~ld~~~~ gibi, Sadrazam Galib Pa~a ile ~eyhülislam Mekkizade, Gülhane kö~künde padi~ah~n huzuruna ç~k~p, yeni do~an Atiyye Sultan'a uzun ömür dilediler. ~yi di-leklerinin ard~ndan saraydaki e~lenceleri izleyip, Bab~alrye döndüler. Ayn~~ gün ve ertesi gün de e~lenceler devam etti, hayal ve meddah gibi oyunlar sergilendi.
Sultan II. Mahmud, do~umunu büyük bir sevinçle kar~~lad~~~~ k~z~~ Atiyye Sultan'~n yeti~mesine de büyük önem verdi. Sultan, kendisinden bir ya~~ büyük olan karde~i ~ehzade Abdülmecid'le birlikte e~itim ald~. Hassas ve zeki bir çocuk oldu~u söylenen Atiyye Sultan, k~sa zamanda hocalar~= takdirini kazand~. Özellikle hüsn-i hatta kabiliyetliydi. Atiy-ye Sultan, kumral, ince ve narin yap~hyd~. Küçük yüzüne ra~men iri gözleri oldukça dikkat çeken özelliklerindendi23.
Atiyye Sultan, çocuklu~-unda, ~ehzade Abdülmecid'e özendi~inden, onun gibi Mahmudiye fesi ve erkek çocuk k~yafetleri giydirilerek, kar-
20 Adnan Giz, Atiyye Sultan'~n annesinin ismini Pervizfelek ~eklinde naldeder. Ayr~ca
Adi-le Sultan Efivân~'nda da FersifeAdi-lek olarak geçti~ini belirtir (Giz, a.g.t., s. 4). Sultan II. mud'un alt~na kad~nefendisi olan Pirüz-~~ Felek Han~m, 21 Eylül 1863'te vefat etti. Sultan Mal~-mud türbesine biti~ik odaya defnedildi (Sakao~lu, a.g.e., s. 404
21 Sultan II. Mahmud'un ilk çocu~u olan Fatma Sultan 6 aylikken öldü. Fatma Sultan'~n
öldü~ü gün dünyaya gelen Ay~e Sultan da ya~~n~~ doldurmadan öldü. 19 Nisan 1811de do~an üçüncü k~zma da ilk çocu~una atfen Fatma ad~~ verildiyse de o da 14 ya~~nda çiçek hastali~m-dan öldü. 1809'hastali~m-dan 1816'ya kadar padi~ahm hemen her sene bir çocu~u oluyor fakat pek az ya-~~yordu (Adnan Giz," ~kinci Mahmud'un K~zlar~", Tarih Dünyas~, sy. 8 (A~ustos 1950), s. 317-318).
22 BOA, C.DH., nr. 217/10829 31 Ocak 1824 (29 Cemaziyelevvel 1239); BOA, C.SM.,
nr. 1/11, 4 Mart 1824 (3 Recep 1239); BOA, C.SM., nr. 171/8551 5 Nisan 1824 (5 ~aban 1239).
23 ~ehsuvaro~lu, a.g.m., s. 1200. Halük Y. ~ehsuvaro~lu'nun bu makalesinin özeti Ali
Seydi Bey tarafindan tekrar ne~rediLmi~tir (Ali Seydi Bey, Te~e~fit ve Te~kildt-~~ Kadimemiz, Bask~ya Haz~rlayan: Niyazi Ahmet Bano~lu, Tercüman 1001 Temel Eser, ~stanbul t.y., s. 47-51).
de~i Abdülmecid ile birlikte gezintilere ç~kar~l~rd~. Bu ziyaretlerin u~rak yerlerinden birisi de iki karde~in askerlik e~itimi ald~klan, seraskerlik makam~nda bulunan Hüsrev Pa~a idi24. Atiyye Sultan, 15 ya~ma geldi-~inde, babas~~ Sultan II. Mahmud'u kaybetti25. Bunun üzerine, Osman-l~~ gelene~ine göre gelinlik ça~~na eren Atiyye Sultan'~n, Meclis-i Ah-kâm-~~ Adliye ~kzâs~~ olan Ahmed Fethi Pa~a ile dü~ününü a~abeyi Sultan Abdülmecid yapt~26.
Atiyye Sultan, Ahmed Fethi Pa~a ile evlendi~inde 16, pa~a ise 39 ya~~ndayd127. Sultan Abdülmecid çiftin ikameti için Arnavutköy Sahil-saray~n~~ tahsis etti28. Atiyye Sultan, ayr~ca, Kuruçe~me Saray~, Eyüp ile Defterdar aras~ndaki Esma Sultan Saray~~ ve Kâ~~thane'de bulunan kö~künde ya~ad129. Di~er karde~leri Saliha ve Mihrimah sultanlar gibi
uzun örnürlü olmayan Atiyye Sultan, 11 A~ustos 1850 (2 ~evval
1266)'de 26 ya~~ndayken vefat etti ve babas~~ Sultan II. Mahmud'un türbesine defnedildi. Yakla~~k on sene süren evliliklerinde çiftin, 1843 (1259)'te Seniye Han~msultan, 1847 (1263)'de de Feride Han~msultan adl~~ iki k~z~~ oldu30. Seniye ve Feride Han~msultanlan, Sultan II. Abdül-hamid evlendirdi31.
" Hüsrev Pa~a, Atiyye Sultan ve ~ehzade Abdülmecid'in bu ziyaretlerinde onlara ikram-da bulunurdu. Bu esnaikram-da ikram-da ba~~nikram-dan fesini ç~kar~p, beyazlam~~~ saçlann~~ göstererek, "Be/an~z bu saçlar velinimetim pedenniz u~runda böyle a~arch. Ben il~t~yan~n, pederinize söyleyiniz de benim ba~~m~~ kesmesin" der-mi~. Sultan II. Mahmud da bu sözleri duymaktan pek ho~lan~rm~~~ (~ehsuvaro~lu, a.g.m., s. 1201; Sakao~lu, a.g.e., s. 406).
" Uluçay, Padz~ahlann Kad~nlar~~ ve K~zlar~, s. 134; Sultan II. Mahmud, 1 Temmuz 1839 (19 Rebiül'a'h~r 1255) pazartesi günü, sabah saat 10'da Sankaya'da bulunan k~z karde~i Esma Sul-tan'~n kö~künde 54 ya~~ndayken vefat etti. Ali Aky~ld~z, "Sultan II. Mahmud'un Hastal~~~~ ve Ölümü", Türk Kültürü Incelemeleri Dergisi, sy. 4 (~stanbul 2001), s. 66. Sultan II. Mahmud'un hasta-l~~~n~n evreleri ve ölümü hakk~nda ayr~nt~l~~ bilgi için bkz. Aky~ld~z, a.g.m., s. 49-84.
21 BOA, Sadaret A. d, nr. 366 vr. 15a; Tala~im-i Vekayi, nr. 190, 10 Ocak 1840 (5 Zilkade 1255); Cer~de-i Havddis, nr. 2, 10 A~ustos 1840 (11 Gemaziyelâh~r 1256); Uluçay, Padi~ahlann Kad~n-lar~~ ve Aizlan, s. 134.
27 Uluçay, Padi~ahlann Kad~n/an ve K~zlar~, s. 134.
28 Uluçay, Pad~ahlann Kad~n/an ve K~zlar~, s. 134; Haluk Y. ~ehsuvaro~lu, Bo~aziçi'ne Dair, Tür-kiye Turing ve Otomobil Kurumu, ~stanbul 1986, s. 139, 200.
2" Uluçay, Padi~ahlann Kad~nlar~~ ve K~zlar~, s. 134. Kâ~~thane'deki bu kö~k ve çiftlik Atiyye Sul-tan'~n ölümünden sonra ~ehzade Abdülhamid'e temlik edildi (Giz, a.g.t., s. 5; Giz, a.g.m., s. 369).
' Uluçay, Pad~ahlann Kad~n/an ve K~z/an, s. 135; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmant, c. 1, s. 6; Giz, a.g.t., s. 5; Giz, a.g.m., s. 369; ~ehsuvaro~lu, a.g.m, s. 1202.
K~z karde~i Adile Sultan'~n, Atiyye Sultan'~n vefat~n~n ard~ndan üzüntüsünü ifade etmek için kaleme ald~~~~ m~sralanndan, sultan~n k~sa evlili~inde saadeti bulamad~~~~ anla~~lmaktad~r.
Karde~im Abdülmecid edip cülüs Atiyye Sultan'~~ etdi nev-arus
Fethi Pa.~a'ya inayet eyledi Haldannda lütf ü himmet eyledi Zevci ile olmam~~t~~ ~âd-kâm Bulamad~~ zevk-~~ dünyay~~ tamam". Da~mat Ahmed Fethi Pa~a
Tanzimat devrinin önemli simalarmdan biri olan Ahmed Fethi Pa-~a, Enderun'dan yeti~me Rodoslu rikâbdar Hâfiz Ahmed A~a'n~n o~lu-dur. Babas~~ vefat etti~inde henüz ana karn~nda olan Ahmed Fethi Pa-~a, 1801 y~l~nda Eyüp'te Abdullah Pa~a Yalis~'nda do~du. 1809'da Sul-tan II. Mahmud'un salSul-tanat~nda Enderun'a al~nan Ahmed Fethi Pa~a, 1826'da Asâkir-i Mansüre-i Muhammediye'nin Enderun A~alan bölü-~iine girdi. 1827'de binba~~li~a, 1828 Osmanl~-Rus sava~~nda yararl~l~k göstererek, miralayl~~a yükseldi. 1830'da mâbeynci ve ba~çu kadar olup, Nisan 1831'de hassa ferikli~ine getirildi33. Haziran 1835'te Avus-turya imparatorunu tebrik için geçici olarak Viyana elçili~ine tayin edil-di" ve A~ustos 1836'da asaleten bu göreve getirildi. Ard~ndan 25 Tem-muz 1837 (21 Rebiülâh~r 1253) tarihinde vezir rütbesiyle Ayd~n valili~i-ne atand133 ve 1839'da ~ngiltere Kraliçesi Victoria'n~n taç giyme mera-simi için Sultan II. Mahmud'un temsilcisi olarak Londra'ya gönderil-di36. Ayn~~ y~l Sultan Abdülmecid'in tahta ç~kmas~~ üzerine ~stanbul'a dö-
'2 Hikmet Özdemir, Adile Sultan Divân~, T.C. Kültür Bakanl~~~, Türk Klasikleri, Ankara 1996, s. 18-19; Uluçay, Padi~ahlann Kad~nlar~~ ot K~zlar~, s. 134; Giz, s. 5.
33 Mehmed Süreyya, Os~nani, c. 2, s. 522; Necdet Sakao~lu, "Fethi Ahmed Pa~a", Dün- den Bugüne ~stanbul Ansiklopedisi, c. 3, (~stanbul 1994,), s. 298-299.
34 Ahmed Lütfi Efendi, Valc'anüvis Ahmed LtIO Efendi Tarihi, Yap~~ Kredi Yay~nlar~, c. IV-V, ~s-tanbul 1999, s. 851-852.
BOA, Tahvil Kalemi Defterleri (Atik Vüzera) nr. 39, s. 164.
"b Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, c. 2, s. 522; Y~lmaz Öztuna, Devletler ve Hânedanlar, Türkiye, (1074-1990), c. 2, Kültür Bakanl~~~, 3. Bask~, Ankara 2005, s. 825. Ancak Ahmed Fethi Pa~a'n~n rahats~zlanmas~~ sebebiyle, törene zaman~n Londra büyükelçisi Sârim ~brahim Pa~a kaulm~~ur (Ömer E~ecio~lu, "Kraliçe Victoria'n~n Taç Giyme Töreni ve Fethi Ahmed Pa~a", Toplumsal Ta-rih, sy. 211 (Temmuz 2011), s. 69-71).
nen Ahmed Fethi Pa~a, Meclis-i Vâlâ âzâl~~~~ ile görevlendirildi37. 8 Ocak 1840'ta ticaret nâz~rli~~yla beraber, Atiyye Sultan'~n ni~anl~m oldu38.
1840-1843 y~llar~~ aras~nda ticaret nâz~rl~~-'1, Meclis-i Ahkâm-~~ Adliye Azâli~~, Meclis-i Vâlâ reisli~i, serasker kaymakamli~~~ ve tophane mü~ir-li~i görevlerinde bulundu. 1843'te ikinci kez atand~~~~ tophane mü~irli-~ini, k~sa aral~klarla ölümüne dek sürdürdü. 14 ~ubat 1858'de 57 ya~~n-dayken, nefes darli~~~ hastal~~~ndan vefat eden39 Ahmed Fethi Pa~a, Sul-tan II. Mahmud türbesi bahçesinde medfundur40.
Damatli~~n~n yan~~ s~ra, iyi bir asker ve dirayetli bir devlet adam~~ olan Ahmed Fethi Pa~a, Bat~~ kültürünü bilen, ayd~n birisidir'". Ahmed Fethi Pa~a'n~n ilk e~i ~ems~inur Han~m'dan olan k~z~~ Güzide Han~m'~n torunu Rey'an ~ehsuvaro~lu da pa~an~n vizyon sahibi birisi oldu~unu
... Büyük babam~n, aç~k fikirli, memleketin sanayisinin geli~
-mesi için u~ra~m~~~ oldu~u, cam fabrikas~~ kurmas~~ yan~nda,
Top-hane mü~iri olarak top döküm sanayini de geli~tirmi~~ oldu~u
bi-linmektedir. Mesela kendisi büyük babam~~ ilk defa Edinburg Üniversitesi'nde astronomi ve riyaziye okutmu~tur...
37 Mehmed Süreyya, Osmani, c. 2, s. 522.
" Takann-i Vekayi, nr. 190, 10 Ocak 1840 (5 Zilkade 1255); Mehmed Süreyya, N~thbetül Ve-kayi, ~stanbul 1293, s. 71-72; Ahmed Lrafi Efendi, Tarih, c. VI, s. 1033-1034; Güller Karahüse-yin, Sultan Abdübnecierin Hatt-~~ Hümâyanlarr, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türki-yat Ara~t~rmalar~~ Enstitüsü, Bas~nnanu~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul 1997, s. 7. Önder Küçü-kerman'~n, 1993 y~l~nda, Ahmed Fethi Pa~a'n~n torunu Rey'an ~ehsuvaro~lu'yla yapt~~~~ müla-kattan, nakletti~ine göre, Sultan II. Mahmud, Fethi Pa~a'r çok severmi~~ ve "ben seni kendime ak-raba etmek isterim" demi~. Pa~a'n~n "ben zaten ev4yint" demesine ra~men, irade-i seniyye ile "küçük k~-z~m Atryye Sultan'~~ sana veriyorum" demi~. Yine, Rey'an Han~m'~n ifadesine göre, Ahmed Fethi Pa~a,
bu evlilikten sonra bir daha kendi evine gelmeyerek, Atiyye Sultan'~n Bebek'teki Çifte Sara-y~'nda ya~amaya ba~lar ve Atiyye Sultan'~n genç ya~ta vefauyla, Kuzguncuk'taki evine geri dö-ner (Küçükerman, a.g.m., s. 460). Ahmed Fethi Pa~a'n~n ilk e~i ~emsinur hanundan üç çocu-~u oldu. Bunlardan birisi Cemile Sultan ile evlenen Mahmud Celileddin Pa~a, di~er ikisi de Yegane ve Güzide haramd~r (ayn~~ yer).
39 Cevdet Pa~a, Tezâkir 13-20, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991, s. 41; Mehmed Sürey- ya, Osman, c. 2, s. 522. Ahmed Fethi P-a~a'run terekesi için bkz. Davut Hut, "Ahmed Fet-
hi Pa~a (1801-1858) Valisi ve Korusu", Üsküdar Sempozyumu VI, ~stanbul 2008, s. 625-626.
4° Leyla Saz, Harem'in Igiizü, Milliyet Yay~nlar~, Düzenleyen: Sadi Borak, ~stanbul 1974, s. 192.
41 1833'te Istanbul'a geldi~inde pa.~ar tan~yan ünlü Frans~z ya~ar, ~air ve devlet adam~~
Alphonse de Lamartine, onu Avrupahdan fark~~ olmayan genç ve zarif bir Türk subay~~ olarak anlat~r (Semavi Eyice, "Arkeoloji Müzesi ve Kurulu~u", Tanzimanan Cumhunyet'e Türkiye
Ansiklopedi-si, c. VI, (~stanbul 1985), s. 1597). Avrupa'y~~ gören Ahmed Fethi Pa~a, Serasker R~za Pa~a ile
birlikte, Avrupal tarzda salon tak~mlar~n~~ yanlar~na koyan ricam n ba~~nda geliyordu. Hatta Ah-med Fethi Pa~a, saraylarm~n düzenlenmesiyle bizzat ilgilenip, Avrupa'dan al~nacak e~yalar~~ da-hi kendisi seçiyordu (~ehsuvaro~lu, a.g.e., s. 191, 199-200).
sözleriyle ifade eder42. Ahmed Fethi Pa~a, uzun süre ba~~nda bulundu-~u tophanede birtalum yeniliklere imza atmalda birlikte, as~l ününü Türk müzecili~inin kurucusu olma s~fat~yla kazand143. Bununla birlikte Beykoz'da çini ve Mil& fabrikas~n~~ kurup, karantina merkezlerinin olu-~umuna büyük katk~lar sa~layan44 pa~a, ayni zamanda, Papayla görü~en ilk Osmanl~~ devlet adam~d~r45.
Ahmed Fethi Pa~a, Sultan II. Mahmud gibi Sultan Abdülmecid'in de teveccühünü kazanan, devrin önemli simalarmdan birisiydi46. Cev-det Pa~a, Ahmed Fethi Pa~a ile Sultan Abdülmecid'in yalunli~~n~~ ~öyle ifade eder:
... Fethi Pa~a'y~~ Abdülmecid Han hazrederi kendisine müste-~ar ve harem-i hümâyün'un mü~âvere-i ahvâline vannca mah-rem-i esrar edinmi~~ ve an~~ zât-~~ hümâyûr~lanna Mini gibi bilmi~~ idi...47.
Sultan~n Ni~anlanmas~~
Osmanl~~ Devleti'nde, sultanlarla evlenecek damatlann seçimini pa-di~ah yapard~. K~z~n~, k~z karde~ini ya da ye~enini evlendirmeye karar veren padi~ah, sadrazama bir hatt-~~ hümayun yazarak, damat aday~n~~ bildirirdi. Bazen de sadrazam~n gösterdi~i adaylardan birisini seçer-di48. Bu usulün d~~~nda Mihrimah Sultan ile evlenen Mehmed Said Pa-~a'n~n damatl~~~mn, adaylar aras~nda çekilen kura ile belirlenmi~~ olma-s~~ ise ilgi çekici bir örnektir49. Mihrimah Sultan'~n dü~ününe tan~k olan, ~ngiliz kraliyet ordusunda binba~~~ olan babas~~ Thomas Pardoe'yla Istanbul'a gelen ve 1836'mn ilk dokuz ay~nda ~ahit olduklar~n~~ yazan Miss Pardoes°, damat seçimini ~öyle anlat~r: Mihrimah Sultan ile evlen-mek isteyen yedi aday vard~. Adaylar~n çoklu~u, saraya damat olabilme
" Küçükerman, a.g.m., s. 460.
43 Necdet Sakao~lu, "Fethi Ahmed Pa~a", s. 298; Ahmed Fethi Pa~a'n~n müzecilikle ilgili
giri~imleri için bkz. Eyice, a.g.m., s. 1596-1599.
44 Küçükerman, a.g.m., s. 461, 472. 45 E~ecio~lu, a.g.m., s. 69.
46 Ali Fuat Türkgeldi, Ricâl-i Mühimme-i 4,âszjrye, Yeni Matbaa, ~stanbul 1928, s. 13-14;
Sü-leyman Kani ~rtem, Abdülmecid Denizde Saray ve Bdb-~~ Ali, Temel Yay~nlan, Yay~na Haz~rlayan:
Os-man Selim Kocahano~lu, ~stanbul 2007, s. 86.
47 Cevdet Pa~a, a.g.e., s. 41-42. 48 Uluçay, Harem II, s. 89-90.
49 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. lb; Arslan, Osmanl~~ Saray Dügiinleri ve ~enlikleri 4-5, s. 17, 63. 5° Miss Pardoe, ag.e., s. 6, 8.
yar~~~m luz~~t~rm~~, türlü entrikalar ba~lam~~t~. Bunun üzerine, siyaseten hiçbirini küstürmek istemeyen Sultan II. Mahmud, yedi aday~n isimle-rini ayr~~ ayr~~ kâ~~dara yazd~~rd~. Cuma namazuu lulmak için camiye git-ti~inde, hepsini seccadesinin alt~na koydu. K~z~~ ve devleti için en hay~ r-h olan aday~~ çekmek için dua ettikten sonra, Said Pa~a'n~n ad~n~n yaz~-l~~ oldu~u ka~~d~~ çekti". Netice itibariyle, sultanlar~n kiminle evlenece~ i-ne padi~ah~n karar vermesi, yuka~r~daki öri-nekten de aç~kça anla~~ld~~~~ üzere, yap~lan bu evliliklerin ço~u kez siyasi amaçl~~ oldu~unu göster-mektedir52. Bu evliliklerde, gelinin ve damad~n seçme ya da reddetme haklan yoktu".
Sultanlar~n evliliklerinde sahip olduldan en önemli ayncahldardan birisi, e~lerinin ba~ka kad~nlarla evlenmesi ve cariyelerle birlikte ohnala-nrun yasak olmas~yd~". Bu nedenle, damatlar, çoculdan dahi olsa, sultan-la evlenmeden önceki e~lerinden bo~anmak mecburiyetindeydi55. Ancak Ahmed Fethi Pa~a'nu~~ bu kaideye uymad~~~~ söylenir". Ahmed Fethi Pa-~a, Atiyye Sultarfla evlenmesine ra~men, Sultan Abdülmecid'in k~z~~ Ce-mile Sultan57 ile evlenen o~lu Mahmud Celaleddin Pa~a'n~n annesinden
51 Miss Pardoe, a.g.e., s. 155.
52 Siyasi amaçl~~ evliliklere örnek için bkz. Aky~ld~z, a.g.e., s. 28; Osmanl~~ Devleti'nin geçmi~~ yüzy~llardaki evlilik siyasetleri ve uygulamalar~~ için bkz. Leslie P. Peirce, Harem-i Hümayun, Osman-l~~ imparatorh~~u'l~da Hükümranl~k ve Kad~nlar, ~stanbul 1998, s. 87 vd; ~smail Hakk~~ Uzunçar~~l~,
Osman-l~~ Devletinin Saray Te~kil" Türk Tarih Kurumu, 3. bs, Ankara 1988, s. 159 vd. " Aky~ld~z, a.g.e., s. 26.
54 Uluçay, Harem 11, s. 92; Nahid S~rr~~ Örik, Bilinmeyen ra~amlanyla Sarayl~lar, Haz~rlayan: Al-pay Kabacal~, ~stanbul 2006, s. 17.
Uzunçar~~b, a.g.e., s. 163; Aky~ld~z, a.g.e., s. 27; Örik, a.g.e., s. 17; Ça~atay Uluçay, Osmanl~~ Saraylannda Harem Hayat~n~n 1çyüzü, ~nlulâp Kitabevi, ~stanbul 1959, s. 49; Ümit Meriç, Seyyal:1am
Ay-?zamda ~ehirlerin Sultan: Istanbul, Albaraka Türk Yay~nlar~, ~stanbul 2010, s. 283; Fanny Davis, Os-manl~~ Han~m~~ 1 718'den 1918'e Bir Toplumsal Tarih, Yap~~ Kredi Yay~nlar~, Çeviren: Bahar T~rnakç~,
~s-tanbul 2005, s. 33. Sultanlar~n evlenmelerindeld âdet ve usuller için bkz. Uzunça~r~~l~, a.g.e., s. 159-164. Bu bo~anmalarm meydana getirdi~i baz~~ problemlere örnekler için bkz. Aky~ld~z,
s. 27-28; J. H. A. Ubicini, 1855'te Türk~yel, Çeviren: Ayda Düz, Tercüman 1001 Temel Eser,
~stanbul 1977, s. 118.
Örik, a.g.e., s. 18
57 Cemile Sultan ile Mahmud Celaleddin Pa~a, 22 ~ubat 1854 (23 Cemaziyelevvel 1270) tarihinde ç~kan hatt-~~ hümayunla ni~anland~lar (Aky~ld~z, a.g.e., s. 26). Cemile Sultan, Sultan Ab-dülmedd'in üçüncü kad~n~~ Düzdidil kad~ndan 17 A~ustos 1843 senesinde do~du. 3
ya~mday-ken annesini kaybeden Cemile Sultan, anal~~~~ Perestü kad~n taraf~ndan büyütüldü. Mahmud Celaleddin Pa~a'ya muhabbetle ba~lanan Cemile Sultan, evlili~inde mutlu oldu. Mahmud
Ce-laleddin Pa~a, Sultan II. Abdülhamid'in tahta geçmesinde önemli rol oynad~. Bu sebeple
ken-disi ve e~i, en güzel zamanlar~n~~ Sultan II. Abdülhamid'in saltanat~~ esnasmda ya~ad~~ (Uluçay,
Padi~ahtan?: Kadu~lan ve Kizlan, s. 154-155). Cemile Sultan öyle nüfuzluydu ki merasimlerde luzkar-de~lerinin en büyü~ü s~fat~yla en önde Sultan II. Abdülhamid'in sa~~ taraf~nda yerini al~rd~~
aynlmamay~~ ~art ko~mu~tu. Atiyye Sultan da bu durumu çaresizlik içinde kabul etmi~ti58. Bir ba~ka eserde ise Ahmed Fethi Pa~a'n~n daha önce ev-li oldu~unun Atiyye Sultan'dan sakland~~~~ beev-lirtilmi~tir59.
Atiyye Sultan, babas~~ Sultan II. Mahmud'un ölümünden alt~~ ay son-ra, 8 Ocak 1840 (3 Zilkade 1255)'ta Sultan Abdülmedd'in ç~kartt~~~~ hatt-~~ hümayun ile Meclis-i Ahkâm-~~ Adliye Azâss P° Ahmed Fethi Pa~a ile ni~an-land~. Bu hatt-~~ hümayun ile hem çiftin evlili~i ilan edildi hem de
"siluiy-yet-i seri~ye"ye nail olan Ahmed Fethi Pa~a ticaret nânrli~ma getirildi81.
(Ay~e Osmano~lu, Babam Sultan Abdülhamid Selçuk Yay~nlar~, ~stanbul 1984, s. 48-49). Ancak Sul-tan II. Abdülhamid'in, Abdülaziz'in 'tatili iddias~yla Mahmud Celaleddin Pa~a'y~~ Y~ld~z'a hap-settirmesiyle i~ler tam tersine döndü. Bu geli~meler kar~~s~nda çok üzülen Cemile Sultan'a, Sultan II. Abdülha~nid, "Milkt haini olan bir insana ~ni~te 4yem~m. Kendisi de koca diyernec, onu unutmas~~ ~art-t~r." haberini gönderdi. Sultan II. Abdülhamid, Mahmud Celaleddin Pa~a'y~~ mahkum ettire-rek, 1880'de Taife sürgün etti. 1884 senesinde de bo~durdu. E~ini kaybeden Cemile Sultan ise büyük bir yasla hayata küsüp, daima siyah ve kahverengi elbiseler giydi. Kocas~n~~ ve çocuk-lar~m kaybeden Cemile Sultan'da asabiyet ba~~ gösterdi. Uzun seneler yata~a ba~l~~ kalan Cemi-le Sultan, 7 ~ubat 1915 (11 Rebiülalur 1337)'te Erenköy'deki kö~künde vefat etti. E~ini çok se-ven Cemile Sultan, son nefesini verinceye kadar Mahmud Celaleddin Pa~a'n~n mektuplar~n' ba~ucundan ay~rmad~~ (Uluçay, Padi~ahlann Kadutlan ve K~zlan, s. 154-156).
58 Örik, a.g.e., s. 17-18; Sakao~lu, ag.e., s. 406. ~ehsuvaro~lu, a.g.m., s. 1202.
60 Damad-~~ ~ehriyarili~in ilan edildi~i han-I hümayunda Ahmed Fethi Pa~a'dan Meclis-i Ahkam-~~ Adliye aza's~~ olarak bahsedilirken, evlenmelerinin anlat~ld~~~~ sûrnâmede Ayd~n eski mü~iri oldu~u da vurgulanm~~t~r (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15a).
6' Benim veririm; Meclis-i Ahkam-1 Adliye a'zas~ndan mü~ir Ahmed Fethi Pa~a dirayet-i
vâfiye ve fetânet-i fitriyye ashab~ndan olarak hakk~nda teveccühât-~~ ~ahanemiz ber-kemâl ol-mas~yla hem~ire-i muhteremim Atiyye Sultan'~n mti~ariinileyhe akd ü tezvici ve ticaret nezâre-tinin dahi uhde-i istihaln~e tevtibi nezd-i ~ahanemizde tasvib olunmu~~ ve cümleye ma'lum olundu~u üzere Donanma-y~~ Hümâyünumuz el-hâletü hâzihi Iskenderiye câr' übinde bulunub oras~~ dahi Memâlik-i Devlet-i Aliyyemizden olmas~~ cihetiyle orada durmasmda beis olmayarak zâbitan ve neferatma dahi larluyla bak~lara~~nda ~üphe yok ise de el-hâletü hazil~i bu tarafda Tersâne-i Amiremizde dahi Süfün-~~ Hümâyünumuz taaddüd etmekde olarak kalfe-i mesalih-i tersâne ve umûr-~~ bahrmesalih-iyye dahmesalih-i hüsn-mesalih-i klareye muhtaç olmak ve Aluned Pa~a mesalih-ise uzayub kal-mak hasebiyle derya kapudanl~~~na dahi evsaf-~~ hasene ile mevsüf birinin ta'yini ehemm olub Ticaret Naz~n sab~k Said Pa~a dirayetkar ve müstakimül-etvar olmas~~ cihetiyle mü~arüniley-hin uhdesine dahi derya kapudanli~~n~n tevdln tasvib ve tevcil~~ lulinnu~~ olmakdan na~i mü~â-rtinileyhümâ bugün Mâbeyn-i Hümâyün'umuza celb ile ikisinin dahi huzûr-~~ ~ahanemizde me'muriyetleri tevtih ve icra olunarak kurena-y~~ ~ahane~nizden ~zzet A~a muraf' a- kanyle taraf~na i'zam olunmu~~ olma~la sen dahi mü~arünileyhümâ haklar~ndan erzân buyuru-lan i~bu inâyet-i ~ahanemizi cümleye., iLân eyleyesin. Hakk te'a1a hazretleri cümlesini tevfikat-~~ samedâniyyesine mazhar buyursun Amin.
Fi 3 Zilkade 1255 (8 Ocak 1840).
(BOA, Sada~tt Ad nr. 365, s. 124, 8 Ocak 1840 (3 Zilkade 1255); Tala~im-i Vekayi, nr. 190, 10 Ocak 1840 (5 Zilkade 1255); Mehmed Süreyya, Nuhbetül Vekayi, s. 71-72; Ahmed Lûtfi Efen-di, Tarih, c. VI, s. 1033-1034; Güller Karahüseyin, a.g.t., s. 7; BOA, Tahvil Kalemi Defterleri (Atik Vüzera) nr. 39, s. 164, 8 Ocak 1840 (3 Zilkade 1255).
Sultanlara damat olmaya hak kazanan ki~ilerin rütbeleri yükseltilirdi. Çünkü padi~aha damat olacak birinin dü~ük rütbe ve memuriyette bu-lunmas~~ hanedan~n ~erefine dokunurdu62. Ahmed Fethi Pa~a, Atiyye Sultan ile ni~anland~~~nda pa~a unvan~n~~ ta~~d~~~~ için, Meclis-i Ahkâm-~~ Adliye 'kas l~~~ndan daha itibarl~~ olan ticaret nâz~rl~~~na, saray damatla-nndan olan Mehmed Said Pa~a da kaptan-~~ deryal~~a atand163. Dü~ün haz~rliklan için 7 Ocak 1840 (2 Zilkade 1255)'ta Harbiye eski Nâz~n Ne-cib Efendi, Atiyye Sultan'~n kethüdahk hizmetiyle görevlendirildi64. Bir ba~ka iradeyle de Atiyye Sultan ile Ahmed Fethi Pa~a'n~n dü~ünü için gerekenlerin yap~lmas~~ ve hatt~n bir suretinin Takvim-i Vekayi' de yay~nlan-mas~~ kararla~t~r~ld~65.
Ardmdan, Sultan Al~dülmecid'in huzuruna ça~r~lan Ahmed Fethi Pa~a, kurena-i hassa'dan ~zzet A~a'run refakatiyle adet oldu~u üzere, hatt-~~ hümayunla birlikte Bâblâfi'ye gitti. Burada sadrazam ve di~er rica-lin huzurunda hatt-~~ hümayun Hariciye Nâz~n Re~id Pa~a tarafindan okunarak, Ahmed Fethi Pa~a'n~n damath~~~ herkese ilan edildi ve duaya ba~land~. Atiyye Sultan ile Ahmed Fethi Pa~a'ya evlendikten sonra ikamet etmeleri için merhume Mihrimah Sultan'~n sahilsaray~~ tahsis edildi66.
Nikâh
Damad~~~~ ilan edilen ki~inin, ni~an tak~mlar~n~~ göndermesi adetti67. Bundan dolay~, damad~n nikah günü takdimi gelenek olan ni~an tak~-m~yla ilgili haz~rl~klar~n~~ tamamlayabilmesi için kendisine bir müddet tan~nd~. Haz~rl~ldar~n tamamlanmas~yla ni~anlanndan ak~~ ay sonra, çif-tin nikâh~mn, 25 Haziran 1840 (25 Rebiülâh~r 1256)'ta Per~embe68 gü-
62 Aky~ld~z, a.g.e., s. 27 .
" BOA, Sadaret Ad nr. 365, s. 124, 8 Ocak 1840 (3 Zilkade 1255); Takvim-i Vekayi, nr. 190, 10 Ocak 1840 (5 Zilkade 1255); Mehmed Süreyya, Nuhbettil Vekayi, s. 71-72; Ahmed Lütfi Efen-di, Tarih, c. VI, s. 1033-1034; Güller Karahüseyin, a.g.t., s. 7.
" BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15a; BOA, Sadaret Ad nr. 365, s. 124, 7 Ocak 1840 (2 Zilkade 1255; BOA, irade Dahiliye Tasnifi, (~.DH), nr. 5/224 7 Ocak 1840 (2 7ilkade 1255); Takvim-i Vekayi, nr. 190, 10 Ocak 1840 (5 Zilkade 1255).
65 BOA, ~.DH., nr. 5/229, 9 Ocak 1840 (4 Zilkade 1255). 66 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15a.
67 Uluçay, Harem II, s. 90.
" Nikah~n k~placa~~~ 25 Haziran 1840 (25 Rebiükâh~r 1256) tarihi, sürnâmenin 15a. va-ra~~nda Sah olarak verilmi~ken; 17b. nolu varakta ise Per~embe günü olarak verilmi~tir (Kr~. BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15a; vr. 17b). Ancak bu gün takvime göre asl~nda Per~embedir. Aynca, Takvim-i Vekayi'cle de Per~embe günü olarak verilmi~tir (Takvim-i Vekayi, nr. 201, 13 Tem-muz 1840 (13 Cemaziyelevvel 1256). Adnan Giz çiftin nikah tarihini 7 May~s 1840 olarak ver-mi~se de yukar~dan da anla~~ld~~~~ üzere bu tarih do~ru de~ildir (Giz, a.g.m., s. 369).
nü, müneccimba~~n~n69 en harrh zaman olarak belirledi~i saat olan üç elli dörtte k~y~lmas~~ kararla~t~r~ld~. Atiyye Sultan ile Ahmet Fethi Pa-~a'n~n nikâhlanna davet olunanlar ile nikâhta vekil ve ~ahit olacaldann bir listesi te~rifat tarafindan düzenlendi. Nikâha kat~lacakiann davetiye-leri ise mâbeyn-i hümayun kâtipdavetiye-leri tarafindan haz~rlanarak, darüssaa-de a~as~~ Büyük Abdullah A~a'ya verildi".
Atiyye Sultan'~n nikâh~ndan önce, Osmanl~~ sultan dü~ünlerinde, damada ve nikâhta görevli baz~~ ki~ilere ne yapacaldarm~~ anlatan ayr~n-uh talimatlar verilirdi. Adet oldu~u üzere, Atiyye Sultan ile Ahmed Fet-hi Pa~a'n~n nikâh~n~~ k~yacak ~eyhülislama, nikah töreninin nerede ve nas~l yap~laca~~n~~ içeren resmi bir talimat verildi. Törenin aynnulanna dair bir di~er talimat ise Damat Ahmed Fethi Pa~a'ya gönderildi. Damat pa~an~n, nikah günü Enderun-~~ Hümayun'da verilecek bah~i~~ ç~k~nlar~-n~~ haz~rlay~p, münasip birisiyle göndermesi istendi. Nikâhtan sonra, sa-at dört buçuk sulannda ise sultan~n ba~~ a~as~~ vas~tas~yla götürülecek ni-~an ya~l~~~~ bohças~~ ve kar~~l~~~n~n gönderilmesi ile bohçay~~ getirenlere ikram edileceklerden, bohçalann nerede duraca~~na ve düzenlenecek ni~an alay~na kadar tüm aynnular kendisine bildirildi. Ayr~ca, damat ta-raf~ndan geline gönderilmesi adet olan ni~an tak~m~~ için yap~lacak ala-y~n hangi güzergâh~~ takip ederek saraya ula~aca~~, gerekli düzenleme-lerin yap~lmas~~ ve alaya kat~lacak asker, zab~ta, ferik pa~alar ile di~er gö-revlilerin saat dört buçukta Ticarethane-i Âmire'de haz~r bulunmalar~-n~n sa~lanmas~~ da önceden seraskere bildirildi".
H~rka-i Saadet dairesinde k~rlacak olan nikâhm saati erken oldu-~u için, ayn~~ gün icra olunmas~~ gelenekten olan ni~an alay~~ da nikâhtan
69 Osmanl~~ Devleti'nde padi~ah cülusu, velâdet-i hümayun, sava~~ ilan~, ordunun hareketi,
sadrazanun göreve getirilmesi, denize gemi indirilmesi, sultan dü~ünü ve sair durumlarda bi-rinci ya da ikinci müneccimir~~ düzenledi~i zayiçeye göre bir e~ref saati seçilirdi. Yap~lacak i~~ de tespit edilen bu saat ve dakikada gerçelde~tirilirdi. Bu nedenle, müneccimlik müessesesi Os-manl~~ Devleti'nde mühim bir yere sahipti (Uzunçar~~h, a.g.e., s. 369; Salim Aydüz, "Osmanh Dev-leti'nde Münecdmba~~l~k Müessesesi", &Iken, c. LXX/ sy. 257, (2006), s. 231). Osmanh Devle-ti'nde müneccimba~~l~k müeSsesesinin kölderi, tarihi geli~imi ve uygulamalar~~ konusunda aynn-ah bilgi için bkz. Aydüz, a.g.m., s. 167-264. Münecdmba~~~ taraf~ndan u~urlu gün tespiti abart~-tarak, saltanat de~i~imi gibi önemli bir olaydan, sahilhanelere ta~m~hnasma gibi basit bir konu-ya kadar dahi müneccimba~~konu-ya dan~~~larak i~~ konu-yap~l~rd~~ (Abdiiln7i7 Bey, a.g.L , s. 3€6-367).
70 Abdullah A~a, davetiyelerin ilgililere bir gün öncesinden teslimini sa~lad~. Davetiye
gö-türenlere, sadrazamdan 500, ~eyhülislam ve vezirlerden 300'er ve di~er ki~ilerden 200 kuru~~ bah~i~~ verildi (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15a).
sonra yap~lacakt~. Sultan Abdülmecid de ni~an alay~n~~ Bayezid'deki kasr-~~ hümayundan izleyecekti72.
Haz~rl~klar kapsam~nda, nikâhta hizmet edecek H~rka-i Saadet ha-demeleriyle, Enderun-~~ Hümayun a~alanna da~~t~lmas~~ adet olan bah-~i~ler ve kimlere da~~t~laca~~~ te~rifatça belirlendi. Düzenlenen pusula ve hediyeler, nikâh günü da~~t~lmak üzere, Hazine Kethüdas~~ Sad~k Efen-di'ye teslim edildi". En ince aynnt~sma kadar planlanan nikâhta, veri-len talimat üzerine, sadrazam resmi törenlerde giydi~i setriyle74 birlik-te ni~an~n~~ takt~, ~eyhülislam geleneksel k~yafetleri olan imâme" ve bi-ni~iyle76, vezirler ile di~er davetliler de sadece ni~anlanyla törene kat~l-d~. Geleneksel olarak sultan nikâhlarm~n k~y~ld~~~~ H~rka-i Saadet daire-sine geçmeden önce, müneccimba~~mn belirledi~i hay~rl~~ saati bekle-mek üzere hepsi silahtar a~a dairesinde topland~77.
Atiyye Sultan ile Ahmed Fethi Pa~a'n~n nikah törenlerine devrin ri-câlinden, sadrazam, ~eyhülislam, serasker, kaptan pa~a, Hariciye Nâz~-n Re~id Pa~a, Asâkir-i Hassa Mü~iri R~za Pa~a, Meclis-i Ahkâm-~~ Adliye Reisi Hasib Pa~a, Maliye Nâz~n Elhac Salb Pa~a, darüssaade a~as~, hazi-nedar a~a, hazine kethüdas~, valide sultan~n ba~~ a~as~, valide sultan~n kethüdas~~ Tahir Beyefendi, Atiyye Sultan'~n kethüdas~~ Elhac Necib Efendi, te~rifati efendi, müneccimba~~, Ayasofya ~eyhi Elhac Yusuf Efendi'nin vekili ~eyh Murad Efendi, Sultan Ahmed ~eyhi'nin vekili ~alc~~ Ali Efendi ile bunlara hizmet eden te~rifat memurlanyla, H~rka-i Saadet hademeleri kat~ld~".
72 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15a.
7" Sadrazam, ~eyhülislam, se~-asker, kaptan pa~a, hariciye nâz~n, Hassa Mü~iri R~za Pa~a,
Hasib Pa~a ve Saib Pa~a taraflanndan 5000'er; valide kethüdas~yla Atiyye Sultan'~n kethüdas~~ Nedb Efendi taraf~ndan da 2500er kuru~~ verildi. Damat Ahmed Fethi Pa~a tarafindan da ve-rilmesi adet olan bah~i~ler, kap~kethüdas~~ Abdülhalim Efendi vas~tas~yla verildi (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15b).
" Düz yakah, önü ilikli resmi durumlarda giyilen çuhadan yap~lm~~~ elbise (~emseddin Sami, Kamus-: Türki, Enderun Kitabevi, ~stanbul 1989, s. 708; Ferit Develio~lu, Osmanl~ca-Türkçe Ansiklopedik Ltigat, Ayd~n Kitabevi Yay~nlar~, Ankara 1993, s. 945).
7' Sank (Develio~lu, a.g.e., s. 432).
Uleman~n ve yüksek rütbede bulunanlar~n giydikleri geni~~ cüppeye verilen ad (Meh-met Zeki Pakalm, Tarih Dimleri ve Terimlen; Milli E~itim Bakanl~~~~ Yaymlan, c. I, ~stanbul 2004, s. 235).
" BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15b.
78 Bunlardan müneccimba~~na kadar olanlara birer adet murassa kutu hediye edildi.
Mü-neccimba~~na ise saat ba~~na 4.000, Murad Efendi'ye 3.000, ~ala Ahmed Efendi'ye 2.500, ara-lannda payla~ur~lmak üzere, te~rifat memurlarma 7.500 ve H~rka-i Saadet hademelerine de 10.000 kuru~~ bah~i~~ verildi (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 16a).
Nikâh için 25 Haziran 1840 (25 Rebiülâh~r 1256)'ta Per~embe gü-nü yukanda belirtilen tüm davetliler, nikâh saatini bekledikleri silahtar a~a dairesinden, H~rka-i Saadet odas~~ haricinde Arslanhane" denilen odaya geçti. Burada otururken kendilerine gül suyu ve tütsü verildi. ~eyhülislam, önce, Atiyye Sultan'~n vekili darüssaade a~as~m ile ~ahitle-ri Tahir A~a ve Valide Sultan'~n ba~~ a~as~~ Abdülkâni A~a'run vekâlet ve ~ahidilderini yazd~. Daha sonra ise Damat Ahmed Fethi Pa~a'n~n vekili Sadrazam Rauf Pa~a ve ~ahideri Serasker Mustafa Pa~a ile Hassa Mü~i-ri R~za Pa~a'n~n vekil ve ~ahidikleMü~i-rini ald~. Usulden olan, damad~n k~z tarafina vermekle yükümlü oldu~u, mehr-i muaccel ve mehr-i müec-ce181 taraflann nzas~yla 1001'er kese akçe82 yani 500.500'er kuru~~ ola-rak belirlendi. Bundan sonra H~rka-i Saadet dairesine geçildi. Burada, önceden haz~rlanm~~, kö~ede duran beyaz ihram üzerine ~eyhülislam, onun sa~~ tarafina Atiyye Sultan'~n vekil ve ~ahideri, sol tarafina da da-
Tarihi kaynaldarda Arslanhane olarak bahsedilen Topkap~~ Saray~'ndaki bu mekarun di~er ad~~ Arzhane'dir. Valide Sultanlann padi~ah o~ullanna "Arsla~um" diye hitap etmelerin-den Arslanhane; padi~ahm enderundaki arz a~alanyla görü~tü~ü, onlar~n arzlann~~ sundukla-n yer olmas~~ müsundukla-nasebefiyle de Arzhasundukla-ne desundukla-nilmi~tir. Oda, ösundukla-nemli güsundukla-nlerde sadrazam ve saray ileri gelenlerinin topland~klar~~ bir mekand~r (Hilmi Ayd~n, "H~rka-i Saadet Dairesi Ve Mukad-des Emanetlerimiz", Osmanl~~ Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yaymlan, c. 11, Ankara 1999, s. 548).
80 Islahat ve Tanzimat dolay~s~yla sultan dü~ünlerinde baz~~ de~i~imlerin ya~and~~~n~~ vur-gulayan Uluçay, o zamana kadar ba~rolü oynayan darüssaade a~as~n~n eski önemini kaybetti-~ini söyler. Art~k sultanlar~n vekfilikaybetti-~ini darüssaade a~as~n~n de~il, ba~~ mabeyncinin yapt~~~n~~ ifade eder (Uluçay, Harem II, s. 109). Ancak Tanzimat sonras~nda yap~lan sultan dü~ünlerinde tespit edebildi~imiz kadar~yla: Sultan II. Mahmud'un k~zlar~, Atiyye Sultan ve (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15b, Adile Sultan ile (Takvim-i V~kayi, nr. 287, 24 May~s 1845 (17 Cemaziyelev-vel 1261), Sultan Abdülmecid'in k~z~~ Refia Sultan'~n (Aky~ld~z, a.g.t., s. 28) ve Sultan II. Abdül-hamid'in k~zlar~~ Naime Sultan (Betül Kübra B4ce, IL Abdülhanad'in K~z~~ Nannt Sultan'~n Htryan, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Islam Tarihi Bilim Dal~, Bas~lma~nt~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul 2008, s. 44), Zekiye Sultan ve onun nikalundan 4 gün sonra nikahlar' ki-y~lan Saliha, Nazime ve Esma Sultanlar~n (Cevriye Uru, Sultan H Abdidl~wnid'in K~z~~ Zekiye Sultan'~n Hayat~~ (1872-1950), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yalunça~~ Tarihi Anabilim Dal~, Bas~lmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul 2010, s. 13) vekilleri, dü~ünleri Tanzimat ön-cesinde yap~lan Saliha (Aynur, a.g.e.„ s. 22) ve Mihrimah Sultanlar~n nikahlannda (Arslan, Os- manh Saray Dü~iinle~i ve ~enlikleri 4-5, s. 19; Baycar, s. 26) oldu~u gibi darüssaade a~as~chr.
81 Mehr evlenirken erkek taraf~ndan kad~na verilen nikah bedelidir. ~ki türü vard~r: bi-rincisi mehr-i muaccel ki nikahta k~z taraf~na verilen a~~rl~k, para, ba~hkur. Mihr-i müeccel ise bo~anma veya vefat halinde k~z tarafina verilmesi gereken nikah esnas~nda kararla~unlm~~~ olan bedeldir (Sami, a.g.e., s. 1436; Develio~lu, a.g.~., s. 603). Mehr ve çe~itleri hakk~nda
ayr~n-t~l~~ bilgi için bltz. Halil Cin, Isl~f~n ve Osmanl~~ Hulatkwaia Evlenme, Ankara Üniversitesi Bas~mevi,
An-kara 1974, s. 210-261.
" I kese ake 500 kuru~tur (Sami, ag.e., s. 1335). Saliha ve Naime Sultan'~n, mehirleri de 1001 kesedir. (Aynur, a.g.~., s. 22; Ba~ce, a.g.t., s. 44)
mad~n vekil ve ~ahideri ile di~er ridll oturdu. Tütsüler konularak, vakt-i
mes'ud yani müneccimba~uun belirledi~i nikah için en hay~rl~~ saat
geldi-~inde, ~eyhülislam taraflar~n ~ahitlilderini ald~~ ve nikah senedi yap~ld~. Çiftin nildh~n~n luy~lmasm~n ard~ndan kap~lar aç~ld~. Davetliler, ~eyhle-rin toplu olarak ettikleri hay~r dualarmdan sonra, tekrar Arslanhane'ye geçerek, kahve ve ~erbet içip da~~ld~lar. Nikâhtan sonra da on adet kur-ban kesildi".
Ni~an Alay~~
Nikah~n ardmdan, ayn~~ gün yap~lmas~~ adet olan ni~an alay~~ töreni ba~lad~. Alay için daha önceden seraskere toplanmalar~~ tebli~~ edilen" ferik ve liva pa~alar, rnirlivalar, kaymakandar, alay emini beyler, binba-~~lar iki yiln-r adet yüzba~~, mülaz~m ve çavu~~ ile iki tabur m~z~ka tak~m~~ haz~r bulundu85. Ni~an takunuu götürmek üzere de sadrazamm daire-sinden 16, Ahmed Fethi Pa~a'nm dairedaire-sinden 25, serasker, hariciye nâ-
Hasib Pa~a, Sall~~ Pa~a ve di~erlerinin dairelerinden toplam 130 a~a haz~r edildi. Bu hizmet için a~alara padi~ahtan 18.000, damattan 7.500 olmak üzere toplam 25.500 kuru~~ bah~i~~ verildi". Ahmed Fethi Pa-~a'n~n bulundu~u Ticarethane-i Amire'de toplanan kalabaldda yola ç~ -kan ni~an alay~, Hamidiye Türbesi'nden Bahçe Kap~s~~ Caddesi'ne, Çak-makçdardan, Bayezid Meydan~'na ç~k~p, Kökçüler Kap~s~'ndan geçerek Divân Yoluyla, orta kap~dan saraya ula~t~. Alay, sadrazanu selandad~ k-tan sonra geri döndü. Gelen ni~an talum~, orta kap~n~n sa~~ tarafindan meyve tablalarmdan ba~lanarak, mücevher talumlarma kadar s~ras~yla K~zlar Kap~s~~ taraf~na dizildi. Valide Sultan da merasirni biti~ikteki ku-leden izledi87. Damadm gönderdi~i ni~an tak~m~nda, dairelerden topla-nan hademelerin yan yana olarak ba~lar~nda ta~~d~klar~~ 100 adet mey-ve mey-ve ~eker tablas~, 5 adet Saksonya sahanlar içinde ~ekerleme tablalar~, S'er çelik tablada 10'ar üstüfe88 ve lahuri" ~al, Atiyye Sultan'~n annesi-
86 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15b.
84 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 17b.
" BOA, Sadaret Ad nr. 366, Vr. 16a.
86 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 16b.
87 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 16a.
88 Safrar~bolu'da ipekli bir kuma~a verilen ad (M. Esiner özen, "Türkçe'de Kuma~~
Adla-r~", Tarih Dergisi, Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaas~, sy. 33, Istanbul 1982, s.
338).
ne üzeri yaftah mükemmel bohça, iki kalfa= ta~~d~~~~ içi baharat ve gü-zel kokular dolu iki adet büyük gümü~~ sand~k, l'er adet gümü~~ sini ve sahan, damad~n a~alann~n ta~~d~~~~ 5 gümü~~ tepside mehr-i muaccel ile 5 gümü~~ tepside mücevherler vard190. Harem teberdârlan ile zülüflü te-berdârlar, hafif tak~mlar~, hazine-i hümayun a~-alan da a~~r tak~mlar~~ yani mücevherleri al~p hareme götürdüler. Tepsi ve tablalann hepsi Ahmed Fethi Pa~a tarafindan mühürlenmi~ti. Ni~an alay~nda bulunan tüm hediyelerin miktar~n~~ gösteren mühürlemni~~ bir adet defter de k~r-m~z~~ atlas bir kese içinde te~rifatç~~ taraf~ndan darüssaade a~asma teslim edildi~i esnada, sadrazam k~zlar kap~s~n~n yan~nda durmaktayd19'. Bah-~i~lerini alan görevliler geri döndü92.
Damad~n geline gönderdi~i ni~an tak~m~na kar~~l~k, sultandan da-mada gitmesi adet olan ni~an ya~li~~~ bohças~~ da Atiyye Sultan'~n ba~~ a~as~~ ve beraberinde k~rk sadrazam kavas~, on hassa kap~c~s~~ ve te~rifat memurlanyla Ticarethane-i Âmire'ye götürüldü. Ni~an ya~l~~~~ bohças~-n~~ teslim alan Damat Ahmed Fethi Pa~a gelenlere kahve, çubuk ve ~er-bet ikram etti. Kar~~l~~~~ olan bohça ve bah~i~ler de gelenlerle belli bir güzergâh takip edilerek, Hoca Pa~a'dan, So~ukçe~me Kap~s~'ndan ha-rem kap~s~na kadar götürüldü. Dönü~te, ni~an alay~, Bayezid'den ge-çerken, merasimi buradaki kasnndan seyreden Sultan Abdülmecid'i te-mennâ ile selamlad~. Burada da bir k~ta m~z~ka tak~m~~ görev ald~93.
Damad~n yükürnlülüklerinden birisi de nikah günü, ni~an alay~n-dan evvel, padi~aha mücevherli bir lul~ç ve murassa talumh bir at tak-dim etmekti. Ahmed Fethi Pa~a da bu âdeti yerine getirdi. Nikâhm ar-d~ndan ni~an ya~li~~~ bohças~~ Ahmed Fethi Pa~a'ya ula~uktan sonra, kendisi saraya gelerek, Sultan Abdülmecid'e ~ükranlann~~ sundu, ertesi gün de Bâb~âli'ye
Dü~ün
Dü~üne kat~lan davetlilerin a~~rlanmas~~ ve ~enlikler için Mihrimah ve Saliha Sultanlannki gibi Dolmabahçe'de95 yap~lmas~na karar verilen
9° BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 17a. 91 BOA, Sadaret Ad nr. 366, yr. 16a.
" BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 166.
93 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 166. 94 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 17a.
" Arslan, Osmanh Saray Dii~iinteri ve ~enlikleri 4-5, s. 21-23, 70; Aynur, a.g.e., s. 22-23. Ubicini, dügünlerin aç~k havada yap~lmas~n~n Do~u ve Güney ülkelerinde adet oldu~unu belirtir ( Ubi-cini, a.g.e., s. 113).
Atiyye Sultan'~n dü~ünü, nikâhtan yakla~~k bir buçuk ay sonra, 7 A~us-tos 1840 (9 Cemaziyelâh~r 1256) Cuma günü ba~lad~". Yedi gün97 bo-yunca süren dü~ün için yap~lmas~~ gereken haz~rliklar bir irade ile ilgi-lilere bildirildi". Haz~rl~klar kapsam~nda, kasr-~~ hümayunun baz~~ yerle-rinin tamiri emredildi. Padi~aha mahsus odan~n üç tarafl~~ toplam 26 adet yast~klan ile perdelerinin yenilenmesi ve 10 adet sandalye temin edilmesi gere~i bildirildi. Kasnn di~er istirahat odas~~ ile alt kat~ndaki odan~n birer ve ön tarafindaki büyük odan~~n ise alt~~ taraf~~ ve te~rifat odas~n~n da bir taraf~n~n perdeleri ve lüzumlu olan sandalyeleri, Mali-ye Naz~n Sa~lb Pa~a tarafindan temin edildi". Dü~ünde atflacak fi~ekler hakk~nda ise daha sonra ç~kar~lacak bir iradeyle bilgi verilecekti'°°.
Düzenlenecek dü~ünde verilecek ziyafetlerde davetlilerin rütbele-rine göre belirlenen günlerde a~~rlanmalan için, yap~lan haz~rl~klar kapsam~nda dü~ünden bir hafta önce yani 31 Temmuz 1840 (1 Cema-ziyelâh~r 1256)'ta Dolmabahçe'de bugünkü stadyumun yerinde bulu-
BOA, Sadaret Ad nr. 366, ve. 18a; Ce dde-i Havdelis, nr. 2, 10 A~ustos 1840 (~ l Cemazi-yelâh~r 1256);Talarim-i Vekayi, nr. 204, 23 A~ustos 1840 (24 CemaziCemazi-yelâh~r 1256).
" BOA, Sadaret Ad nr. 366, ve. 18b. Zifaf gecesinin ertesi 14 A~ustos 1840 (16 Cemazi-yelâh~r 1256) Cuma günü, Ahmed Fethi Pa~a, mâbeyn-i hümayuna gelerek Sultan Abdülme-cid'e ~ükranlann~~ sundu (Ceride-i Havadis, nr. 3, 20 A~ustos 1840 (21 Cemaziyelâh~r 1256); Tak-
Vekayi, nr. 205, 8 Eylül 1840 (11 Receb 1256). 98 Marf~z-~~ çâker-i kemineleridir ki;
Sür-~~ hümâyiin-~~ meserret-nümün cenâb-~~ mülükânenin cedide tatbIkan icrâs~~ z~m- nmda müteallik olan irâde-i seniyye-i ~âhâne mucebince te~rifât tarafindan tertib ve tanzim olunan defterleri hâk-pâ-i hümâyün-~~ ~âhâneye bi't-takdim manzür-~~ mealimevfür-~~ cenab-1 pâdi~â'hi buyurulmu~~ ve deffitir-i merkümede tertib ve beyân olunan ~eyler münâ'sib ve yolun-da görünmü~~ olub nimetullah-~~ sür-~~ hümâyün-1 meymenet makrün-1 mülükâneye cemaziye-lâhirin dokuzuncu Cuma günü ~ürff olunaca~mdan ber müceb-i deffitir iktizâsm~n kâmilen ic-râ k~hnmas~~ ve gelecek Per~embe günü mah-~~ mezkiirun gurresi olma~la ziyâfet-i hümâyün ça-d~rlann~n yevm-i mezkürda rehine mübâ~eret olunmas~~ ve düvel-i ecnebiye süferâsma mu-kaddemki sür-~~ hümâyün-~~ ~â'hânede tertib olunan ziyâfet e~erçi otâk-~~ hümâyün derünunda icrâ olunmu~~ ise de el-hâletü hâzihi otâk-1 atik fersüde olmu~~ ve tüfenkhâ'ne vapuru ebniyesi cesimce mahall oldu~undan bu defaki ziyâ'fet-i seniyyenin orada icrâ's~~ münâsib mütâlaa olun-mu~~ olmak hasebiyle mahall-i mezkürun dahi ~imdiden tanzImât-~~ icâbiyesine bak~lmak üzere keyfiyetin harbiye nâz~n atüfetlü bey efendi bendelerine tenbih buyurulmas~~ ve sür-t hümâ-yün-~~ mezkiir geceleri endâht olunacak fi~enk husüsuna dair irâde-i seniyye keyfiyeti bundan sonraca bildirilece~inden fakat sâhilhâneler pi~gâh~nda sâb~lu misüllü kandil ikâd olunaca~~-n~n evvelce ilân olunmas~~ husüslanna irâde-i isâbet mutâde-i cenâb-~~ cihândâ'ri ~eref pirâ-i su-niih ve sudür buyurulmu~~ olma~la mucebince icâbln~n icrâs~~ bâb~nda (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 18a).
99 BOA, Sadaret A d, nr. 366 ve. 1811 "> BOA, Sadaret Ad nr. 366, ve. I8a.
nan eski Tüfenkhane binas~~ etraf~nda101 çad~rlar kuruldu". Ayr~ca, ri-câl, ulemâ, asker, dersiâm, müderris, me~âyih gibi pekçok görevlinin a~~rlanabilmesi için de sadrazama kasr-~~ hümayun tahsis edildii°3. Dü-~ün, canbazlar ve di~er oyunculann seyircileri selamlamalanyla ba~la-dil". Halk, Türk ve Ermeni kad~nlar~n~n bindi~i arabalar ve yabana gruplar bu çad~rlann etrafinda topland~. ikramlar için, Ç~ra~an sara-y~nda bulunan be~~ yüz a~ç~, davetliler için sürekli yemek ve içecek ha-z~rl~yorlard ~~ 1°5.
Ubidni'nin di~er sultan dü~-ünleri içerisinde en görkemli olarak tasvir etti~i", Atiyye Sultan'~n dü~ününde, kendisinden önce evlenen sultanlann dü~ünlerine nazaran baz~~ ufak farkl~liklar dikkati çeker. Da-ha önce yap~lan sultan dü~ünlerinde geceleri, kandillerle ayd~nlat~lan, kasr-~~ hümayun ve çad~rlarda ikamet edip, kutlamalar için meydanda at~lan fi~ekleri izlemek adettendi. Ancak at~lan fi~ekleri izlemek isteyen-lerin izdihama yol açmas~~ ve bunun dü~üne gelen misafirlere zarar ver-mesi üzerine, Atiyye Sultan'~n dü~ününde, fi~ekler önceki sür-~~ hüma-yunlardaki gibi meydandan de~il, Ç~ra~an Sahilsaray~'n~n önünde bek-leyen üç saldan at~ld~. Saat bir sular~nda ba~layan ve üçe kadar süren fi-~ek gösterilerini; herkes hane, sahilhane ve mesirelerden izledi. Bu de-~i~iklik neticesinde dü~ün ~enliklerinin yap~ld~~~~ yerde gece konakla-maya gerek kalmad~~~ndan, tüm memurlar saat 1 l'den sonra yerlerine dönüp, ertesi gün saat 2 dvarlannda geri geldi t°7.
'°' ~ehsuvaro~lu, a.g.m, s. 1202.
102 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 18a. Bunlardan, serasker, kaptan-~~ derya, Re~id Pa~a, Hasib Pa~a, Salb Pa~a, Valide Sultan'~n kethüdas~~ Tahir Pa~a, devi nânn ve Atiyye Sultan'~n kethüdas~~ Elhac Necib Efendi, Surre Emini Hac~~ Mustafa A~a ile te~rifatç~ya, âmectlye, mektu-blye, beylikçiye, kâtibe, tezkireciye, haridye kâtibine ve tercümana dü~ün meydan~nda olmak üzere, birer çad~r kurulurken; a~a~~~ meydanda da Be~ikta~~ muhafin ~zzet A~a'ya, telhisçiye, kol a~asma, yirmi nefer askere, kavas ba~~na, kavaslara, rakkaslara, hânendelere, müslüman canbazlara çad~rlar kuruldu (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 19a-19b). Ubicini, tüm devlet ricâ-lir~in dü~ün yerinde olmas~na ra~men, devlet i~lerinin aksaulmadan yürütülmesinin kendisin-de büyük hayret uyand~rd~~~n~~ söyler (Ubicini, a.g.e, s. 114).
Vekayi, nr. 204, 23 A~ustos 1840 (24 Cemaziyelâh~r 1256). 104 Cerf~le-i Havddis, nr. 2, 10 A~ustos 1840 (11 Cemaziyelâlur 1256). 1°5 Ubicini, a.g.e, s. 114.
106 Ubicini, a.g.e, s. 113.
107 BOA, Sadaret A. d, nr. 366, vr. 18b. Sultan II. Mahmud'un di~er k~z~~ Saliha Sultan'~n dü~ününde, kasr-~~ hümayunda a~~rlanan davetlilerin ço~u; çad~rlarda a~~rlananlann ise baz~-lar~, davet edildikleri günlerin haricinde de geceleri kal~p fi~ek gösterilerini izlemi~lerdir
Atiyye Sultan'm dü~ününde farkl~l~k gösteren durumlardan birisi de yabana devlet sefirlerinin a~~rlanaca~~~ yerdi. Daha önceki dü~ ün-lerde padi~ah çad~rmda misafir edilen sefirlere verilecek ziyafetin, çad~ -r~n çok eskimesi nedeniyle, Tüfenkhane Vapuru Binas~'nda'°° düzen-lenmesi emredildi. Buran~n haz~rlanmas~~ t°9 ve meydana çad~rlarm ku-rulmas~~ görevi Harbiye Nâz~n Arif Beyefendi'ye verildi"°.
Dü~ün ~enliklerinin aydmlatmasm~~ sa~layan, Galata, Üsküdar, Eyüp (bilâd-~~ selâse) ve tüm sahillerde yak~lmas~~ adet olan kanclillerle il-gili de yeni bir düzenleme yap~larak, sadece sahilhanelerde kandil ya-k~lmas~~ usulü getirildi". Bahçekap~s~'ndan Bo~aziçi'nin Rumeli ve Anadolu tarafiar~ndaki Topkap~~ ve Ç~ra~an Sahilsaraylan ile sultanla-r~n sahilsaraylan ve tüm sahilhanelerle sair mahallerde kandiller yak~ -larak, ~ehir ayd~nlauld~"2. Bununla beraber, yine geleneksel olan, gece-leri top at~~mm ise tamamen yasakland~~~~ bildirildi'''. Ancak bu kurala istisna olarak, sefirlerin padi~ah için att~ldan yirmi bir pare top at~~ma, devlet protokolü gere~ince cevap verildi"4. Tüm bunlar, Tanzimat'm ilk saray dü~ününün yenilikleri olmakla birlikte, Atiyye Sultan'm dü~ ü-nü, genel manada, Tanzimat'~n hemen öncesinde yap~lan karde~leri Sa-liha ve Mihrimah Sultanlar~n sür-~~ hümayunlanndan çok farkl~~ de~ildi. Eldeki yerlerle birlikte, Davis'in saray dü~ünlerinde uygulanan baz~~ göreneklerden vazgeçilmesine ra~men, Osmanl~~ saltanat~= varl~~~n~~ sürdürdü~ü müddetçe birçok eski âdetin ya~at~ld~~~n~~ ifade etmesi de bu fikrimizi destekler niteliktedir "5.
1" Dolmabahçe'de buhar (vapor) gücüyle çal~~acak makinelerin i~~ görmesi için in~a
edi-len tüfek fabrikas~~ (vaporhâne ebniyesi) (Gültekin Y~ld~z, Nierin Ad~~ Tok Zorunlu Askerli~e Geçi~~ Süre-cinde Osmanh Denfrti'~lde Siyaset Ordu ve Toplum (1826-1839), Kitabevi, Istanbul 2009, s. 452-453).
i°9 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 18a. Sultan II. Mahmud'un di~er k~zlar~~ olan Saliha
Sul-tan ve Mihrimah SulSul-tan'm dü~ünlerinde sefirler, maiyyetindekilerle birlikte, çad~rda
a~~rlan-d~lar (Takvim-i Vekayi, nr. 84, 17 Haziran 18.34 (9 Safer 1250); Takvim-i Vekayi, nr. 129, 2 Haziran 1836 (16 Safer 1252).
"° BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 18b. BOA, Sadaret A d, nr. 366, vr. 18b.
"2 Takvim-i Vekayi, nr. 204, 23 A~ustos 1840 (24 Cemaziyelâh~r 1256).
"3 BOA, Sadaret A d, nr. 366, vr. 18b.
Cerfde-i Havddis, nr. 3, 20 A~ustos 1840 (21 Cemaziyelah~r 1256).
"3 Davis s. 93. 18 Mart 1898'de evlenen II. Abdülhamid'in km Nain~e Sultan'm ni-
kâh ve dü~ünü, Atiyye Sultan'm dü~ünün üzerinden uzun y~llar geçmi~~ olmas~na ra~men,
ni-kâlun Y~ld~z Saray~'nda k~y~lmas~~ ve Naline Sultan'm ilk defa beyaz gelinlik giymesi gibi ça~~n
getirdi~i do~al yenilikler d~~~nda di~er sultan dü~ünlerine benzer ~ekilde yap~lm~~t~r (Ba~ce,
~kisi çeyiz ve gelin alay~na ayr~lan dü~ünün kalan günlerinde gele-cek davetlilerin, ba~lang~çta ricâl, ulemâ ve askerlerle s~n~rl~~ kalmas~~ dü-~ünüldü. Ancak Sultan Abdülmecid'in luzkarde~i Atiyye Sultan'a duy-du~u hürmet, devletin ~arundan dolay~, bütün reaya, fukara, dervi~ân ve bendegâna merhameti gerekçe gösterilerek, dersiâm, müderris ve me~âyihin de davetleri için irade ç~kt~. Dü~ünde yap~lacak gösteriler ve sergilenecek oyunlar için ise Dolmabahçe'de, a~a~~~ meydandaki kasr-~~ hümayunun önündeki bahçeye, Frenk ip canbazlan için büyük halatlar ve çe~itli sanatlar icras~~ için de direkler kuruldu. Sahilden, yukar~daki kasr-~~ hümayunun yalumndaki çe~meye kadar olan alana ise çifte halat-lar kuruldu. Burada, izleyenleri, hayrete dü~ürecek güzellikteki göz-ba~ahk yani illüzyon sanat~~ ve canbaz ba~~n~n gösterileri sergilendi. Or-ta oyunlar~~ oynand~. Kasr-~~ hümayun ve çad~rlarda da her gün rakkas ve sazendelerle e~lenceler düzenlendi1 ~6.
Dü~ünün alt~nc~~ günü, cihâz alay~~ ad~~ verilen Atiyye Sultan'~n çeyi-zinin gitti~i tören yap~ld~"7. Her ~eyiyle yeniden yap~lan Atiyye Sul-tan'm çeyizi için gerekli malzeme, ne için kullan~laca~~~ ile hepsinin fi-yatlan tek tek defterlere kaydedildi ll 8. Düzenlenen çeyiz tak~m~, gümü~~ kakmah kadife ve atlas sand~ldarla; üzerleri s~rma i~lemdi al çuha ba~-lara yerle~tirildi119. Burada, elmash, indi, s~rma i~lemeli entarilerden, kitaptan i~lemeli fermayi~, canfes, ipek gibi de~erli ta~~ ve kuma~lardan, p~rlanta, elmas, inci, s~rma i~lemeli °yal~~ ni~an çevresinden, inci, s~rma, timi ve çe~itli malzemelerle i~lenmi~~ ni~an bohçalarmdan, roza elmas, inci, timi i~lemeli kahve, ça~nigir, diz pu~idelerinden, atlas, canfes, k~-laptan, kadife seccadelerden, damat için haz~rlanan elmas ve inci i~le-
Osmanl~~ toplumunun evlenme ve nikah kurallar~yla ilgili de düzenlemeler yap~lm~~t~r. Bu kapsamda kutlamalarda silah at~lmas~, k~z ka9r~lmas~~ ve ba~l~k paras~n~n yasaklanmas~~ ile
dü-~ün masraflarm~n azalulmasma dair kanunlar ç~kar~lm~~t~r. Ancak tüm bu önlemlere ra~men,
yap~lan yasal düzenlemeler, Osmanh toplumunda, gelenek ve göreneklerin ~ekillendirdi~i ör-6 kurallann yerini alamam~~ur (Tülay Erco~kun, Osmanl~~ imparatorlu~u'~ula 19. ri ~lda Evlilik ve Art.-Ulus Dair Düzenlemeler, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yak~nça~~ Tarihi Anabilim Dal~, Bas~lmam~~~ Doktora Tezi, Ankara 2010, s. 220).
116 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 18b.
"7 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 19a; Talanm-i Velsayi, nr. 204, 23 A~ustos 1840 (24 Cema-ziyelâh~r 1256).
118 Topkap~~ Saray~~ Müzesi Ar~ivi Defterleri, (TSMA, D.), nr. 976/01; TSMA, D., nr. 977/01; TSMA, D., nr. 980/01; TSMA, D., nr. 980/02; BOA, Hazine-i Hâssa Nezared Defterle-ri, (HH.d.), nr. 22921. Bunlardan son iki defter, Atiyye Sultan'~n vefaundan sonra düzenlen- mi~tir.
