TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, 6 (3), 80-84
Havaland
ı
rma Amaçl
ı
Silolar
ı
n Hava Kar
ışı
m Odas
ı
nda
Kullan
ı
lan Eleklerin Hava Ak
ı
m
ı
Dirençlerinin Belirlenmesi
Kâmil SAÇILIK1 Ramazan ÖZTÜRK'
Geliş Tarihi: 03.03.2000
Özet : Bu çalışmada, hava karışım odasında kullanılabilen standart tel dokuma eleklerin hava akımına karşı gösterdiği direnç değerleri belirlenmiştir. Bunun için bir deney düzeneği geliştirilmiştir. Denemelerde 5 farklı elek açıklığına sahip standart tel dokuma elekler kullanılmıştır. Fizikomekanik özellikleri farklı 7 değişik tarımsal ürün 5 farklı hava hızında denenmiştir. Yapılan varyans analizinde, incelenen üç faktörün hava akımı direnci üzerine etkisi önemli bulunmuştur (p<0.01). Elde edilen biılgulara göre, elek açıklığı arttıkça hava akımına gösterilen direncin azaldığı, hava hızının artmasının sistemde önemli bir direnç artışına neden olduğu belirlenmiştir. Ayrıca, ürün boyutlarından daha küçük elek kullanımı sistemdeki direnci önemli ölçüde artırmıştır. Nohııt (Eser 87), soya (SA-88), mercimek (Pul 11) ve mısırda (Pioneer 3394) E3, Kunduru 1149 ve Gerek 79 buğday çeşitlerinde Eı, kolzada (Westarn) ise E3 kodlu eteğin kullanılması hava akımına karşı gösterilen direnci oldukça düşürmüştür.
Anahtar Kelimeler : Hava karışım odası, elek, hava akımı direnci, tarımsal ürün
The Determination of Resistance to Airflow Through Screens
Used in Bin Having Plenum Chamber for Aeration
Abstract : In this study, the resistance to airflow through wire square weaved screens used in plenum chamber was measured. For this purpose, a measuring unit was constructed. 5 screens with different fabric diameter have been tested in experiments. 7 agricultural crops with different physical properties have been occurred at five airflow velocities. The effects of each level of three factors on airflow resistance were found to be significant (p<0.01) in analysis of variances. Results show that the resistance to air flow standart screens were found to decrease as fabric diameter increased, whereas airflow resistance was observed to increase gradually as airflow velocity increased. Moreover, it has been raised signifıcantly airflow resistance in system that smaller screens than particle size of agricultural crop placed in plenum chamber. The airflow resistance was decreased that E5 coded screen in chickpea (Eser 87), soybean (SA-88), lentil (Pul 11) and corn (Pioneer 3394); E4 coded screen in Kunduru 1149 and Gerek79; E3 coded screen in rapeseed (Westarn) should be used.
Key Words : Plenum chamber, screen, airflow resistance, agricultural crop
Giriş
Tarımsal ürünlerin gerek depolanması süresinde
neminin azaltılması gerekse silo içerisindeki ortam
sıcaklığının istenilen düzeyde tutulması, depolama tekniği
açısından oldukça önemlidir. Tarımsal ürünlerin
kurutulmaları ya da silo içi sıcaklığının kontrolü amacıyla
yapılan havalandırma sırasında, yığın içerisinden geçirilen
hava akımına karşı bir direnç oluşmaktadır. Ürün taneleri
ile hava arasındaki sürtünmeden kaynaklanan bu direnç,
hava akımının basıncın' düşürerek onun yığından
geçmesini engellemeye çalışan bir etki yaratır. Bu nedenle
havanın, ürün içerisinde karşılaşacağı dirençleri
yenebilecek bir enerjiye sahip olması gerekir. Havaya bu
enerjiyi ise amaca uygun olarak seçilen bir vantilatör vermektedir. Vantilatör seçimi, ürün içerisinden geçen
hava akımının karşılaşacağı dirençlerin bulunması&
gerçekleştirilebilir. Kurutucuların ve havalandın-na
sistemlerinin tasarımında, hava akımının karşılaşacağı
direnç, bilinmesi gereken temel verilerdendir. Havaya
verilecek basınç gerekenden az olduğunda yığın
içerisınden geçemez. Gerekenden yüksek basınç ise
vantilatörlerin güç gereksinimini artırmaktadır (Yağcıoğlu
ve Bozkurt 1985; Doğantan ve Tuncer 1987).
Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tarım Makinaları Bölümü-Ankara
Tarımsal ürünlerin hava akımına karşı gösterdiği
direnç; hava akımının hızı, havanın viskozitesi ve
yoğunluğu, yığındaki boşluk oranı, ürünün fızikomekanik
yığındaki yabancı madde miktarı ve bunların
büyüklüğü ile ürünün nemine bağlı olarak değişmektedir
(Yağcıoğlu 1986; Yıldız ve Öztekin 1986).
Çeşitli tarımsal ürünlerin hava akımına karşı
gösterdiği direncin belirlenmesi, birçok araştırıcı tarafından
incelenmiştir. Araştırma bulguları, tarımsal ürün
içerisinden geçirilen hava akımında meydana gelen basınç
düşümlerinin, bu amaç için hazırlanan eşitliklerle
hesaplanacağı gibi en güvenilir sonuçların koşullara uygun
olarak geliştirilen deneysel verilerden bulunabileceğini
göstermiştir (Yıldız et al 1985).
Depolanması ve kurutulması gereken tarımsal
ürünler içerisinden geçen zorlanmış hava akımı,
vantilatorle sağlanmaktadır. Genellikle ürünler siloya
dökme olarak yerleştirilmekte ve taban kısmına ise çeşitli
boyutta ve yapıda elek kullanılmaktadır. Hava karışım
odasından gelen havanın ürün içerisine düzgün bir
SAÇILIK, K. ve R.ÖZTÜRK, "Havalandırma amaçlı siloların hava karışım odasında kullanılan eleklerin hava akımı
dirençlerinin belirlenmesi" 81
Ancak silo tabanına konulan elek, hava akımına karşı bir
direnç oluşturmaktadır. Elek açıklığı ile ürün boyutlarının
uygun olması etkili bir havalandırma ve işletmecilik
açısından oldukça önemli olmaktadır.
Bu çalışmada bazı tarımsal ürünlerin
havalandırılmasında kullanılabilen standart tel dokuma
eleklerin hava akımına karşı gösterdikleri direnç
değerlerinin geliştirilen deney düzeneği ile belirlenmesi
amaçlanmış ve ele alınan ürünlerin boyut özelliklerinin
kullanılan eleğe uygunluğu belirlenmeye çalışılmıştır.
Materyal ve Yöntem
Tarımsal ürünlerin depolandığı silolarda
havalandırma sistemi ile materyal arasında kullanılan
eleklerin hava akımı dirençlerini belirlemek için Şekil 1'de
gösterilen ölçme sistemi geliştirilmiştir. Ölçme sistemi hız
değiştiricili elektrik motoru, vantilatör, deneme materyali
olarak kullanılan eleklerin bulunduğu hava karışım odası
ve hava iletim hatlarından oluşmuştur.
F Hız değiştiricili Motor
Il
Vantilatör Pitot Tüpür
Dinamik Basınç Mikromanometres Statik Basınç Mikromanometresi c Hava GirişiŞekil 1. Denemede kullanılan ölçme düzeni
Sistemdeki hava akımı, maksimum basıncı 4000 Pa
olan olan geriye dönük kanatlı santrifüj vantilatörden
sağlanmıştır.Sistemde çeşitli hava akımlarını sağlamak
amacıyla gücü 3.58 kW olan hız değiştiricili elektrik motoru
kullanılmıştır. Hava iletim kanalları 60x80 mm dikdörtgen
kesit alanına sahip olup, yatay boru uzunluğu 1,5 m düşey
boru uzunluğu ise 1 m dir. Sistemde oluşan dinamik ve
statik basıncın ölçülmesinde, ölçme alanı 314 Pa ve
hassasiyeti 1.57 Pa olan iki adet alkollü mikromanometre kullanılmıştır.
Vantilatör tarafından yaratılan hava akımı, sistemdeki
dirençleri karşılayacak özellikte olmalıdır (Gökelim 1983).
Silo tabanına yerleştirilen standart tel dokuma eleklerin
hava akımına karşı gösterdiği dirençlerin belirlenmesinde,
sistemde oluşan toplam basınçların farkları direnç olarak
kullanılmıştır (Eşitlik 1).
APd = APs APö 1
Burada;
APs : Standart elekle ölçümde sistemde oluşan
toplam basınç (Pa),
AP. : Sistemin boşta çalışmasında oluşan
toplam basınç (Pa),
APd Sistemde oluşan direnç (Pa) dir.
Sistemdeki toplam basınç,,dinamik ve statik basıncın
toplamından oluşmaktadır. ,Dinamik basıncın
belirlenmesinde, alkollü dinamik basınç mikrornanometresi
ve pitot tüpü kullanılmıştır. Şekil 1'de görülen b ve c
noktalarına yerleştirilen basınç memelerinden alkollü statik
basınç mikromanometresi ile statik basınç ölçülmüştür.
Hava karışım odası ölçme düzenine F noktasından
yerleştirilmiştir. Hava karışım odası ile ürünün konulduğu
elekler arasında 200 mm aralık bırakılmıştır (şeki12).
Hava girişi
Şekil 2. Hava karışım odası ve standart eleğin yerleşimi,
Hava karışım odası 2 mm lik galvanizli sactan imal
edilmiş olup çapı 203 mm, yüksekliği ise 230 mm olacak
şekilde imal edilmiştir. Tabanına 60 x 80 ölçülerinde sac
lehimlenerek F bölümüne girmesi sağlanmıştır. Elek
kabının hava karışım odasına sabitlenebilmesi için 5 mm
kalınlığında şerit yerleştirilmiştir. Geliştirilen deney
düzeninde eleklerin, hava akımına karşı gösterdiği
dirençlerin belirlenmesi amacıyla 5 adet standart tel
dokuma elek (DIN 4188) denemede kullanılmıştır. Elek
kasasının çapı 200 mm olup yüksekliği ise 51 mm dir. Bu
eleklere ait teknik ölçüler Çizelge 1'de verilmiştir.
Denemeler, standart tel dokuma eleğin hava akımına
karşı gösterdiği dirençlerin belirlenebilmesi için 8.76, 9.23,
9.72, 10.46 ve 10.92 m/s olmak üzere 5 farklı hava
hızında gerçekletirilmiştir. Geliştirilen ölçme sisteminde
Çizelge 1. Denemede kullanılan standart tel dokuma eleklerin teknik özellikleri
Elek Elek açıklığı Tel kalınlığı Eleme emsali
Kodu (mm) (mm) (%)- El 0.25 0.25 25.00 E2 0.50 0.40 30.90 E3 1.00 0.60 39.10 E4 2.00 1.00 44.40 Es 4.00 1.50 52.90 Hava Standart tel dokuma elek
Hava karışım odası (Yüksekliği 200 mm)
82 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6, Sayı 3
nohut, soya, mercimek, Kunduru 1149, Gerek 79, mısır ve
kolza olmak üzere değişik fızikomekanik özelliklere sahip 7
tarımsal ürünler denemeye alınmıştır. Bu ürünlere ait bazı
fizikomekanik özellikler Çizelge 2'de verilmiştir.
Ele alınan ürünlerin hava akımına karşı gösterdiği
direnç ise Eşitlik 2 ile belirlenmiştir:
APü = APü+e APe 2
Burada;
APÜ+9: Ürün ve eleğin sistemde oluşturduğu
toplam basınç (Pa),
: Eteğin sistemde oluşturduğu toplam basınç
(Pa),
AR) : Ele alınan ürünün sistemde oluşturduğu
direnç (Pa) dir.
Denemelerde herbir hava hızı için eleğin sistemde
oluşturduğu toplam basınç belirlenmiştir. Daha sonra aynı
hava hızında eleğe tarımsal ürünler serbest olarak
konulmuştur. Oluşan dirence yığın yüksekliğinin etki
etmemesi için denemelerde tüm ürCınler için 45 mm'lik
yığın yüksekliği dikkate alınmıştır. Deneyin yapıldığı
koşullarda ortalama hava sıcaklığı 19±4 C, atmosfer
basıncı ise 905±25 mbar olarak belirlenmiştir. Her deneme
üç tekerrürlü olarak yapılmıştır.
olçmeler tesadüf parselleri faktöriyel deneme
desenine göre yürütülmüştür. Deneme sonuçları üzerinde
elek açıklığı, ürün çeşidi ve hava hızı faktörlerinin hava
akımı direnci üzerine etkilerini belirlemek amacıyla
varyans analizi yapılmıştır. Varyans analizi sonuçlarına
göre farkın önemli çıktığı durumlarda bunun hangi
grupların etkisinden ileri geldiğini belirlemek amacıyla da
Duncan çoklu karşılaştırma testi uygulanmıştır.
Bulgular ve Tartışma
Denemeler sonucunda standart tel dokuma elekler
ile fizikomekanik özellikleri farklı 7 tarımsal ürünün hava
akımına karşı gösterdiği direnç değerleri Çizelge 3'te,
ölçülen hava akımı dirençIerine ilişkin varyans analizi
sonuçları ise Çizelge 4'te verilmiştir. Çizelgeden de
görüleceği gibi elek açıklığı, ürün çeşidi ve hava hızı
parametreierinin hava akımına karşı gösterilen direnç
üzerine etkisi önemli bulunmuştur (p<0.01).
Hava hızının değişimi sistemde oluşan hava akımına
karşı gösterilen direnci etkilemiştir (Çizelge 3). Duncan
testi sonuçlarına göre elek açıklığı ve ürünün farklı
seviyelerinde hava hızınının artmasına bağlı olarak
sistemde oluşan hava akım dirençleri ortalamalan
arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmuştur
(p<0.01). Bu sonuca göre hava hızı arttıkça sistemde
oluşan direnç değerleri de üssel olarak artmıştır ( Çizelge 5). Hava hızı arttıkça hava akımı dirençlerinin de arttığını
çeşitli araştırıcılar belirtmişlerdir (Agrawal ve Chand 1974;
Haque et al 1978; Gunasekaran et al 1983; Özşuca ve
Başçetinçelik 1986).
Ürün ve hava hızının farklı seviyelerinde elek açıklığı
ile hava akım dirençleri arasındaki fark ise önemli
bulunmuştur (p<0.01). Tüm ürün çeşitlerinde hava akım
direnci, elek açıklığının artmasıyla birlikte bir düşüş
göstermiştir. Elek açıklığının büyümesi faydalı elek alanını
artırdığı için sistemde daha az hava akım direnci oluştuğu
gözlenmiştir (Çizelge 3). Bu sonuca Öztürk ve Saçılık
(2000) 'ta ulaşmışlardır. Ürünün geometrik boyutlarından
daha küçük elek kullanılması, sistemde önemli bir direnç
artışına neden olmuştur. E5 eteği yerine Ei eleği
kullanılmasıyla hava akım direnci; nohutta % 56.42,
soyada % 56.02, mercimekte % 64.48, mısırda ise %
71.65 artmıştır. E4 eteği yerine Ei eleği kullanılmasıyla
hava akım direnci ise; Kunduru 1149'da % 36.61, Gerek
79'da 39.07 oranında artmıştır. Kolzada E3 yerine
kullanılması, hava akım direncini % 18.72 artırmıştır.
Hava akım dirençleri ürün açısından incelendiğinde,
hava hızı ve elek açıklığının farklı seviyelerinde ürün ile
hava akım direnci arasındaki fark önemli bulunmuştur
(p<0.01). En yüksek hava akımı direncine nohutta
ulaşılmıştır. Bunu sırasıyla soya, mercimek Kunduru 1149,
Gerek 79, mısır ve kolza izlemiştir. Hava akım dirençleri
arasındaki bu farklılığa ürünün nemi, hacim ağırlığı ve
küresellik değerleri oldukça etki etmiştir (Çizelge 2).
Ele alınan ürünler incelendiğinde, nohudun hava
akımına karşı gösterdiği direnç soyaya göre daha fazla
olmuştur. Buna neden olarak soyanın hacim ağırlığının
nohuda göre düşük, küresellik değerinin ise büyük olması
sonucu boşluk oranının daha az olması gösterilebilir.
Benzer sonuca, Doğantan ve Tunçer (1988)'de
ulaşmışlardır. Kunduru 1149 ve Gerek 79 buğday çeşitleri
arasında ise istatistiksel olarak bir fark bulunamamıştır.
Çizelge 2'nin incelenmesiyle iki buğday çeşidinde, hacim
ağırlığı, küresellik ve nem değerlerinin birbirine yakın
olduğu görülmektedir. Genel olarak söylemek gerekirse en
yüksek hava akımı direncine, Kunduru 1149 buğday
çeşidinde ulaşılmıştır. Buna neden olarak Gerek 79'da
nem değerinin daha fazla olması gösterilebilir. Literatür
bilgileri, nem değeri arttıkça ürünün hava akımına karşı
gösterdiği direncin azaldığını ifade etmiş olması bu sonucu
desteklemiştir (Akritidis ve Siatras 1979; Farmer et al
1981). Sonuç
Standart 5 tel dokuma eleğin hava ekim, dirençleri,
geliştirilen deney düzeneğinde belirlenmiştir. Elek açıklığı
arttıkça hava akımına karşı gösterilen direncin azaldığı
görülmüştür. Hava hızının artması, sistemde önemli direnç
artışlanna neden olmuştur. Silo tabaninda kullanılan
eteğin açıklığı ile ürününün boyutları arasındaki ilişki
önemli olmuştur. Ürün boyutlarından daha küçük elek
kullanımının, sistemde oluşan direnci oldukça artırdığı
belirlenmiştir. Bu yüzden nohut, soya, mercimek ve
mısırda E5, Kunduru 1149 ve Gerek 79 buğday
çeşitlerinde kolza da ise E3 eleğinin kullanılması hava
akım dirençlerini oldukça düşürmüştür. Bu sonuca göre
depolanacak ürünlerin geometrik özellikleri belirlendikten
sonra uygun elek açıklığı seçilmelidir. Ele alınan ürünlerin
hava akımına karşı gösterdiği dirence; hacim ağırlığı, nem
ve küresellik değerleri ise oldukça etki etmiştir.
Denemeler süresince hacim ağırlığı büyük ürünlerin
hava akımı direncinin daha fazla olduğu gözlenmiştir.
ürünün nemi arttıkça ürünlerin hava akımı direncinde ise
azalma görülmüştür. Denemeye alınan ürünlerin hava
akımı dirençIeri büyükten küçüğe doğru sırasıyla nohut,
soya, mercimek, Kunduru 1149, Gerek 79, mısır ve kolza
şeklinde olmuştur. Bu sonuçlara göre, ele alınan ürünlerin
depolanmasında denemelerden elde edilen sonuçlara
bağlı olarak seçilecek vantilatörlerin, enerji ekonomisi
SAÇILIK, K. ve R.ÖZTÜRK, "Havalandırma amaçlı siloların hava karışım odasında kullanılan eleklerin hava akımı
dirençlerinin belirlenmesi" 83
Çizelge 2. Ele alınan ürünlerin bazı fızikomekanik özellikleri
Ürün
Geometrik ortalama çap (mm) Hacim adırlığı (kg/m Küresellik (%) Nem (%)
x ± S. x ± Sx
Nohut (Eser 87) 7.97 ± 0.031 880 87.94 t 0.368 5.31 Soya (SA-88) 6.82 ± 0.015 845 93.87 ± 0.686 6.15 Mercimek (Pul 11) 4.84 ± 0.020 830 73.05 t 0.262 6.90 Kunduru 1149 (Makarnalık buğday) 4.27 t 0.021 780 60.51 ± 0.227 7.12 Gerek 79 (Ekmeklik buğday) 3.95 ± 0.028 760 58.15 ± 0.308 7.65 Mısır (Pionerr 3394) 7.54 ± 0.016 738 69.92 ± 0.182 8.91 Kolza (VVestarn) 1.66 ± 0.029 680 98.61 ± 0.147 5.57
Çizelge 3. Deneme sonucunda elde edilen hava akımı direnci (Pa)
Elek Direnci Elek Kodu 8.76 9.23 Hava hızı (m/s) 9.72 10.46 10.92 x ± x ± S. x ± x ± S. x ± S. El E2 E3 E. E5 48.09 ± 0.407 42.17 ± 0.146 35.87 ± 0.321 29.05 t 0.427 21.60 t 0.296 51.24 t 0.363 43.77 ± 0.444 37.13 ± 0.460 31.75 t 0.184 26.02 t 0.394 54.84 ± 0.171 47.10 ± 0.318 40.15 ± 0.268 34.50 ± 0.181 28.01 ± 0.316 60.50 ± 0.319 52.92 t 0.190 45.35 ± 0.544 40.80 t 0.249 33.35 ± 0.315 66.27 ± 0.22 55.85 ± 0.27 48.10 ± 0.20 42.51 ± 0.27 35.76 ± 0.34 Nohut (Eser 87) El 65.82 ± 0.188 68.77 t 0.426 74.18 ± 0.174 77.98 t 0.246 82.03 ± 027 E2 60.10 ± 0.218 63.57 t 0.233 68.83 ± 0.188 73.00 t 0.265 78.60 ± 0.26 E3 56.15 ± 0.217 59.97 ± 0.235 64.33 ± 0.421 70.23 ± 0.400 74.48 ± 0.38 E. 49.95 ± 0.262 56.37 ± 0.240 60.53 ± 0.159 66.15 ± 0.180 70.68 ± 0.32 E5 42.08 ± 0.262 48.18 ±0.174 54.03 ± 0.067 59.73 ± 0.318 65.48 ± 0.24 Soya (SA-88) El 63.53 ± 0.260 67.95 ± 0.192 71.85 t 0.444 75.58 ± 0.254 80.63 ± 0.46 E2 58.95 ± 0.409 62.95 ± 0.388 67.55 ± 0.328 71.40 ± 0.257 75.92 ± 0.36 E3 54.52 t 0.274 59.02 t 0.286 63.63 ± 0.268 68.87 ± 0.353 72.95 ± 0.33 48.77 ± 0.196 54.90 ± 0.312 58.88 ± 0.377 64.69 ± 0.435 68.97 t 0.29 E5 40.72 ± 0.413 46.83 ± 0.292 52.67 ± 0.285 58.02 ± 0.073 63.50 ± 0.21 Mercimek (Pul 11) E 1 62.60 t 0.436 66.87 t 0.428 70.05 t 0.409 75.51 ± 0.324 79.60 ± 0.30 E2 57.18 ± 0.584 61.85 ± 0.391 65.50 ± 0.346 68.50 ± 0.288 73.63 t 0.59 E3 53.25 ± 0.559 57.95 ± 0.369 62.17 ± 0.546 66.11 ± 0.537 71.70 ± 0.25 E4 45.98 ± 0.549 51.50 t 0.503 56.67 ± 0.441 62.95 ± 0.419 67.80 ± 0.15 E5 38.06 ± 0.219 44.45 t 0.161 49.70 ± 0.252 55.70 ± 0.278 60.30 t 0.35 Kunduru 1149 El 59.93 t 0.426 65.47 ± 0.260 68.87 ± 0.376 72.93 ± 0.233 77.82 ± 0.36 Makarnalık buğday E2 55.57 ± 0.240 59.75 t 0.265 62.08 ± 0.280 65.82 ± 0.557 72.52 ± 0.26 E3 51.16 ± 0.231 54.13 t 0.233 58.44 ± 0.329 63.25 ± 0.180 69.02 ± 0.34 E4 43.65 ± 0.301 48.35 ± 0.568 53.70 ± 0.436 60.50 ±0.379 64.95 ± 0.29 Gerek 79 E 1 59.55 t 0.275 64.43 ± 0.284 68.25 ± 0.225 72.50 t 0.346 76.92 ± 0.13 Ekmeklik buğday E2 55.35 ± 0.425 59.08 ± 0.344 61.83 ± 0.176 65.80 ± 0.379 71.67 ± 0.44 E3 50.92 ± 0.400 53.37 ± 0.186 57.45 ± 0.189 62.57 ± 0.205 68.18 ± 0.40 E, 42.82 t 0.366 47.98 ± 0.444 53.55 ± 0.259 59.17 ± 0.218 63.72 ± 0.28 Mısır (Pioneer 3394) E l 57.95 ± 0.391 62.47 ± 0.260 65.93 ± 0.117 70.47 t 0.260 74.52 t 0.21 E2 53.47 ± 0.260 57.83 ± 0.176 59.58 t 0.335 63.47 ± 0.289 69.62 ± 0.33 E3 48.97 ± 0.236 52.05 ± 0.275 55.21 ± 0.224 60.73 ± 0.393 65.88 ± 0.19 E4 38.25 ± 0.144 44.92 t 0.220 50.52 ± 0.286 56.42 ± 0.306 61.37 ± 0.28 ES 33.76 ± 0.157 39.55 ± 0.246 44.68 ± 0.274 50.02 ± 0.309 56.00 ± 0.15 Kolza (Westarn) E1 54.55 t 0.275 59.42 t 0.300 62.05 t 0.464 67.52 t 0.272 71.53 ± 0.26 E2 50.18 ± 0.159 54.58 t 0.306 56.86 ± 0.197 61.82 ± 0.164 65.62 ± 0.30 E3 45.95 ± 0.229 48.48 ± 0.274 52.05 ± 0.284 56.90 ± 0.351 61.53 ± 0.26
Çizelge 4. Hava akımı dirençlerine ilişkin varyans analizi
Varyasyon kaynağı Serbestlik derecesi Karalar ortalaması F değeri
Urün (Ü) 5 2377.578 14.14757
Elek Açıklığı (E) 3 3074.015 18.29166 Hava Hızı (V) 4 706.385 4.20328 Ü x E 15 2763.646 16.44484 Ü x V 20 215.135 1.28014 E x V 12 979.911 5.83087 OxExV 60 408.103 2.42838 Hata 240 168.0556 : % 1 seviyesinde önemli (p<0.01)
84
Çizelge 5. Ele alınan ürünlerin hava akımı direnşlerine ilişkin katsayılar (*)
TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6, Sayı 3
Katsayılar Elek Kodu R 7-75-- e Elek Direnci 2.1185 1.3740 0.9910 E2 2.2888 1.3490 0.9875 E3 1.6961 1.3970 0.9874 E4 9.591 9 1.8004 0.9916 E5 0.1798 2.2208 0.9824 Nohut (Eser 87) Eı 7.5985 0.9950 0.9884 E2 4.5915 1.1849 0.9894 E3 3.5229 1.2759 0.9996 E4 1.9602 1.5021 0.9839 Es 0.6442 1.9354 0.9863 Soya (SA-88) El 6.9609 1.0222 0.9870 E2 5.3430 1.1092 0.9903 E3 3.2889 1.2976 0.9956 E, 1.8830 1.5087 0.9869 Es 0.6248 1.9360 0.9835 Mercimek (Pul 11) 6.2718 1.0618 0.9975 E2 5.7640 1.0628 0.9764 E3 3.3901 1.2735 0.9859 E4 1.1130 1.7212 0.9938 Es 0.4941 2.0153 0.9829 Kunduru 1149 Eı 5.5270 1.1050 0.9807 (Makarnalık buğday) E2 5.2387 1.0899 0.9639 E3 2.8511 1.3273 0.9905 E4 0.8882 1.7981 0.9975 Gerek 79 El 5.4594 1.1061 0.9890 (Ekmeklik buğday) E2 5.1392 1.0952 0.9793 E3 2.9393 1.3087 0.9878 E4 0.9385 1.7677 0.9906 Mısır (Pioneer 3394) Eı 5.4098 1.0967 0.9934 E2 5.0671 1.0876 0.9631 E3 2.7792 1.3185 0.9919 E4 0.4497 2.0620 0.9804 Es 0.2996 2.1886 0.9862 Kolza (VVestarn) El 4.2432 1.1809 0.9925 E2 4.0339 1.1653 0.9918 E3 2.6419 1.3121 0.9935 * : Regresyon denklemi AP =a Q b şeklinde olup, Q = hava hızı (m/s), AP = hava akım direnci (Pa) dir.
** : p < 0.01
Kaynaklar
Agrawal, K. K. and P. Chand, 1974. Pressure Drop Across Fixed Beds of Rough Rice. Trancaction of the ASAE, Vol 17(2): 560-563.
Akritidis, C. B. and A. J. Siatras, 1979. Resistance of Pumpkin Seed to Airflow. Trancaction of the ASAE, Vol 22(6):114- 116
Doğantan, Z. S. ve I. K. Tunçer, 1987. Farklı Nem içerikli Maraş
Kırmızı Biber Yığınlannın Hava Akımına Karşı Gösterdiği Direnç Değişimi Üzerine Bir Araştırma. 3. Uluslararası
Tanmsal Mekanizasyon ve Enerji Kongresi, 119-130 s, Izmir.
Doğantan, Z. S. ve İ. K. Tunçer, 1988. Daneli Ürünlerde Boşluk Oranının Saptanması. Tarımsal Mekanizasyon 11. Ulusal Kongresi, 337-343 s, Erzurum.
Farmer, G. S., et al, 1981. Resistance to Airflow of Bluestem Grass Seed. Trancaction of the ASAE, Vol 24(2):460-483. Gökelim, A. T. 1983. Endüstriyel Fan ve Kompresör Tesisleri.
Birsen yayını 150 s, Istanbul.
Gunasekaran, S,, V. K. Jindal and G. C. Shove, 1983. Resistance to Airflow of Paddy (Rough Rice) in Shallow Depths. Trancaction of the ASAE, Vol 26(2):601-605.
Haque, E. G. H. Foster, D. S. Chung, F. S. Lai, 1978. Static Pressure Drop Across a Bed of Corn Mixed with Fines. Trancaction of the ASAE, Vol 21(5):997-1000.
özşuca, S. ve A. Başçetinçelik, 1986. Değişik Nem içerikli Çeltik Kurutulmasında Statik Basınç Düşmelerinin Saptanması. Tarımsal Mekanizasyon 10. Ulusal Kongresi, 350-360 s, Adana.
Öztürk, R. ve K. Saçılık, 2000. Hava akımlı düzenlerde kullanılabilen eleklerde bazı aerodinamik özelliklerin belirlenmesi. Tarım Bilimleri Dergisi: Vol.6(2):123-127, Ankara.
Yağcıoğlu, A. ve L. Bozkurt, 1985. NK Px616 Çeşidi Tanelenmiş
Mısır Yığınının Hava Akımına Gösterdiği Direncin Saptanması Üzerinde Bir Araştırma. Tarımsal Mekanizasyon 9. Ulusal Kongresi, 239-250 s, Adana.
Yağcıoğlu, A. 1986. Mısır Dane Neminin Yığından Geçen Hava Akımının Statik Basınç Düşümüne Etkisi. Tarımsal Mekanizasyon 10. Ulusal Kongresi, 328-336 s, Adana.
Yıldız, Y., İ. K. Tuncer ve S. Öztekin, 1985. Bazı tarımsal Ürünlerin Hava Akımına Karşı Gösterdikleri Direncin Belirlenmesi. Tarımsal Mekanizasyon 9. Ulusal Kongresi, 251-262 s, Adana.
Yıldız, Y. ve S. Öztekin, 1986. Çukurova Bölgesinde Çiğit ve Soyanın Depolanma Olanaklarının Artırılması Olanakları
Üzerinde Bir Araştırma. Tarımsal Mekanizasyon 10. Ulusal Kongresi, 337-349 s, Adana.
TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, 6 (3), 85-90
Uluda
ğ
Üniversitesi Ziraat Fakültesi Elma Bahçesinde Elma
İ
çk
ıı
rdu,
Cydia pomonella
(L.) (Lepidoptera:Tortricidae)'n
ı
n Ergin Popülasyon
De
ğ
i
ş
imi Üzerinde Ara
ş
t
ı
rmalar
ı
Bahattin KOVANCI' Nimet Sema GENÇER' Mehmet KAYA' Bülent AKBUDAK'
Geliş Tarihi : 03.03.2000
Özet : Bu çalışma, Bursa'da 1998 ve 1999 yıllarında Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi elma bahçesinde yapılmıştır. Cydia pomonella'nın (L.) ergin populasyon değişiminin incelenmesinde INRA BIOPROX tipi tuzaklar ve feromon kapsülleri kullanılmış ve tuzaklarda yakalanan ergin sayıları haftalık olarak değerlendirilmiştir.
Yapılan çalışmalar sonunda C. pomonella'nın Ziraat Fakültesi elma bahçesinde elmanın ana zararlısı olduğu belirlenmiştir. Bahçede, ilk C. pomonella erginleri 1998 ve 1999 yıllarında sırasıyla 8 Mayıs ve 30 Nisan'da erkenci elma çeşitlerinde yeşil meyve döneminde; orta geççi, geççi, ve çok geççi çeşitlerinde ise, meyve tutma dönemindeyken saptanmıştır. Ergin uçuşu Mayıs'tan Eylül ortalarına kadar devam etmiş ve toplam ergin uçuş süresi 1998 ve 1999 yıllarında sırasıyla 126 ve 140 gün olmuştur. Bu bahçede, C. pomonella gerek 1998 ve gerekse 1999 yılında yılda 3 döl vermiştir.
Anahtar Kelimeler : Elma içkurdu, Cydia pomonella, popülasyon değişimi, Bursa
Investigations on the Adult Population Fluctuations of Codling Moth,
Cydia pomonella
(L.) (Lepidoptera:Tortricidae) in Uluda
ğ
University
Agricultural Faculty Apple Orchard
Abstract : This study was carried out in Uludağ University Agricultural Faculty apple orchard in Bursa between 1998 and 1999. Adult population fluctuations of Cydia pomonella (L.) were monitored by using INRA BIOPROX type traps and pheromone capsules and the number of the adults caught in traps evaluated weekly.
At the end of the study, it was determined that C. pomonella of the major pest in the Agricultural Faculty apple orchard. The first C. pomonella adults were observed on 8 May and 30 April in 1998 and 1999, respectively, while earliest ripening apple varieties were at little green fruit stage whereas middle-late, late and latest ripening varieties were at the beginning of fruit stage. The total flight period lasted from May to mid-Septemper and the total duration of flight ranged from 126 to 140 days in 1998 and 1999, respectively. In this orchard, C. pomonella had three generations both in 1998 and 1999.
Key Words: Codling moth, Cydia pomonella, population fluctuations, Bursa
Giriş
Türkiye'nin tüm bölgelerinde yetiştirilebilen elma,
önemli bir ihracat ürünü ve aynı zamanda birçok üreticinin
de geçim kaynağıdır. DIE'nin 1995 yılı verilerine göre
ülkemizde 2.200.000 ton elma üretilmiş olup, bu miktar ile
elma tüm meyveler içinde üzümden sonra 2.sırayı
almaktadır. Bursa'da 1995 yılında üretilmiş olan 58.398
ton elma Türkiye üretiminin %2.65'ini oluşturmaktadır
(Anonim 1996).
Diğer meyvelerde olduğu gibi ülkemiz elma
yetiştiriciliğinin en önemli sorunlarından birisi de
zararlılardır. Bu zararlılar içinde elma içkurdu, Cydia
pomonella (L.) (Lepidoptera: Tortricidae) ülkemiz elma
yetiştiriciliğinin ana zararlısıdır.
Khalimbekov ve ark. (1984), C. pomonella' nın
Dağıstan'da; Freier ve Gottwald (1992), Almanya'da;
Osterreicher (1996), İtalya'da; Cross (1997), Ingiltere'de;
Krambias (1997) Kıbrıs'ta, Daugard ve Grauslund (1998)
Danimarka'da elma ve diğer bazı meyve ağaçlarının
önemli zararlılarından birisi olduğunu bildirmektedirler.
Diğer yandan Vickers ve Rothschild (1991), aynı zararlının
Avrupa dahil dünyanın birçok yerinde yumuşak çekirdekli
meyvelerin önemli, hatta çoğunun ana zararlısı olduğunu
kaydetmektedirler. Vahim zararlı olarak değerlendirilen bu
tür ile hiç mücadele yapılmadığında meyvelerin büyük bir
bölümü zarar görmektedir. Nitekim Bölükoğlu ve Kovancı
(1985), Bursa'da hiç mücadele yapılmayan bir elma
bahçesinde C.pomonella larvaları ile bulaşık meyve
oranının %85'e ulaşabildiğini bildirmektedirler. Charmillot
ve Vickers (1991), C.pomonella gibi meyve içine giren
larvaların düşük populasyon yoğunluğunda dahi
meyvelerde önemli zararlar meydana getirdiğini, bu
nedenle beslendikleri bitkilerin ana zararlısı olduğunu
belirtmektedirler.
Araştırma Uludağ Üniv. Araştırma Fonu Müdürlüğü Tarafından Desteklenen 96/18 nolu projenin bir bölümüdür.
86 TARIM BİLİMLERi DERGİSİ 2000, Cilt 6, Sayı 3
C. pomonella yukarıda da belirtildiği gibi larva
evresinde zararlı olan bir böcektir. Larva yumurtadan
çıktıktan sonra doğrudan meyveye girmektedir. Meyve
içine giren larvaya karşı yapılacak insektisit uygulaması
başarısız olmaktadır. Diğer yandan elma hasat edildikten
sonra böcek geççi armut çeşitlerine ve özellikle de
ayvalara geçmekte, üremesini ve zararını bu bitkiler
üzerinde sürdürmektedir. Bu durum zararlının kışlayan
populasyonunun artmasına ve dolayısıyla ertesi yıla
geçen populasyonun daha yüksek olmasına neden
olmaktadır. C. pomonella gibi larvaları meyve içine giren
zararlılardan meyveleri korumak için ilaçlamanın
zamanlanması çok önemlidir. Ilaçlama zamanını
belirlemek için "tahmin ve erken uyarı" sisteminin
geliştirilmesi gerekmektedir. Bu amaçla cinsel çekici
feromon tuzaklardan geniş olarak yararlanılmaktadır.
Zararlıya karşı alternatif mücadele yöntemleri ile bugüne
kadar ülkemizde yeterli başarının sağlanamaması, tahmin
ve erken uyarı sisteminin kullanılarak zamanında
mücadele yapılmasının önemini daha da arttırmaktadır.
Nitekim Cross (1997), C. pomonelia erginlerinin ilaçlanan
bahçelerde en az sayıda yakalandığını, bu nedenle
zararlıya karşı etkili alternatif mücadele yöntemleri
geliştirilinceye kadar 'taçlı mücadelenin yapılmasının
gerekli olduğunu kaydetmektedir.
Uludağ' Üniversitesi Ziraat Fakültesi elma
bahçesinde 1998 ve 1999 yıllarında yapılan bu çalışmanın
amacı, C. pomonella'nın ergin popülasyon değişimini
inceleyerek zararlının elma bahçesindeki popülasyon
durumunu belirlemek, yapılmakta olan ve yapılacak
kimyasal mücadelenin zamanlaması için güvenilir bilgiler
sağlamak ve ileride yapılması düşünülen entegre
mücadele çalışmaları için bazı temel bilgileri elde etmektir.
Materyal ve Yöntem
Bu araştırma Bursa ilinde 1998 ve 1999 yıllarında
Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi elma bahçesinde
yapılmıştı r.
C. pomonella erginlerinin popülasyon değişiminin
belirlenmesinde "INRA BIOPROX" tipi tuzaklar ve feromon
kapsülleri kullanılmıştır. Bu tuzak ve kapsüller Fransa
(BIOPROX-25, Avenue Sainte Lorette, BP 61, 06332
Grasse Uclxydan ithal edilmiştir. Çalışma 50 ağaçtan
oluşan ve farklı çeşitler içeren elma parselinde 1 adet
tuzak ile yürütülmüştür. Ancak bahçede en yakını 50 m
mesafede 3 elma parseli daha mevcut olup, bu
parsellerdeki elma çeşitlerinin fenolojileri de dikkate
alınmıştır.
C. pomonella'nın ergin popülasyon değişimini
incelemek amacıyla kullanılan cinsel çekici feromon tuzak
yerden yaklaşık 150 cm yükseklikte, elma ağaçlarının sıra
arası boşluğuna doğru ve parseli en iyi temsil edecek
şekilde asılmıştır. Tuzak asıldıktan sonra, yapışkan ünite
tuzak tabanına konulmuş ve yapışkan ünitenin de tam
ortasına gelecek şekilde ve tuzak boyuna paralel olarak
da feromon kapsülü yerleştirilmiştir. Cinsel çekici tuzak,
elma çeşitlerinin fenolojisi, Ocak ayından itibaren hüküm
süren iklim koşulları ve Bursa'da daha önce yapılmış
çalışma sonuçları dikkate alınarak C. pomonella ergin
çıkışı başlamadan önce bahçeye asılmıştır. Yapışkan
üniteler ile feromon kapsülleri 45 günde bir değiştirilmiştir.
Cinsel çekici tuzak ilk C. pomonella görülünceye kadar
birer gün aralıklarla, daha sonra ise popülasyon
yoğunluğuna göre haftada 1-2 kez kontrol edilerek
sayımlar yapılmıştır. Sayım sonuçları bir haftada
yakalanan toplam birey adedi olarak değerlendirilmiştir.
Çalışma dönemini kapsayan 1998 ve 1999
yıllarındaki iklim verileri Bursa Hürriyet'te bulunan
meteoroloji istasyonunda sağlanmıştır.
Bulgular ve Tartışma
Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi elma bahçesine
asılan cinsel çekici tuzakta 1998 ve 1999 yıllarında
yakalanan C.pomonella erginlerinin sayısı ve yıl içindeki
uçuş seyri ile bu yıllara ait beşer günlük sıcaklık
ortalamaları ile orantılı nem ortalamaları ve yağış
toplamları Şekil 1 ve 2'de gösterilmiştir.
Araştırma parselinde 1998 ve 1999 yıllarında cinsel
çekici tuzakta ilk erginler sırasıyla 8 Mayıs ve 30 Nisan'da
saptanmıştır (Şekil 1 ve 2). Elma bahçesinde 1998 ve
1999 yıllarında tuzakta ilk erginlerin saptandı 'ğı tarihlerde
erkenci elma çeşitleri (Stark Earliest vb.) küçük yeşil
meyve dönemindedir. Bu dönem, erkenci elmaların
çekirdek evlerinin belirginleşme zamanıdır. Orta geççi
çeşitler (Mutsu, Jonathan), geççi çeşitler (Starkrimson
Delicious, Amasya, Starkspur Golden Delicious) ve çok geççi çeşitler (Granny Smith vb.) ise meyve tutma
dönemindedir. Bursa'da 1998 yılında tuzakta ilk
kelebeklerin görüldüğü tarihi ve öncesini kapsayan 1-5 ile
6-10 Mayıs tarihlerindeki beş günlük sıcaklık ortalaması
sırasıyla 20.0°C ve 16.4°C, beş günlük orantılı nem
ortalaması ise yine sırasıyla %55.8 ve °/068.3 olmuştur.
Aynı beş günlük tarihlerinde sırasıyla ve toplam 0.1 mm ve
2.0 mm yağış kaydedilmiştir (Şekil 1). Ilk ergin çıkışının
gerçekleştiği 7 Mayıs tarihinde günlük sıcaklık ortalaması
17.5°C, alacakaranlık sıcaklığı 16.3°C ve günlük orantılı
nem ortalaması ise °/060.7'dır. Aynı tarihte ay son dördün
konumundadır. Yine Bursa'da 1999 yılında C.
pomonella'nın ilk ergin çıkışı ve öncesini kapsayan 20-25
ve 26-30 Nisan tarihlerindeki beş günlük sıcaklık
ortalaması sırasıyla 14.9°C ve 17.1°C, beş günlük orantılı
nem ortalaması ise yine sırasıyla %57.8 ve °/059.4
olmuştur. Aynı beş günlük tarihlerde sırasıyla ve toplam
0.1 mm ve 6.5 mm yağ' ış kaydedilmiştir (Şekil 2). Ilk ergin
çıkışının gerçekleştiği 29 Nisan'da günlük sıcaklık
ortalaması 22.8°C, günlük orantılı nem ortalaması ise
'1/060.0 ve ilk erginlerin yakalandığı 29 Nisan'da
alacakaranlık sıcaklığı 21.3°C olmuştur. Aynı tarihte ay
son dördün konumundadır. Popov (1962), Bulgaristan'da
C. pomonella'nın ilk erginlerinin Nisan sonunda çıkmaya
başladıklarını, Dirimanov ve Naçev (1974), yine
Bulgaristan'da ilk ergin uçuşunun Mayıs'ın ilk yarısında
görüldüğünü kaydetmektedirler. Gonzalez (1983), Şili'de
C. pomonella'nın ergin uçuşu başlangıcı için kritik
sıcaklığın 11-12°C, Larguler (1992), Macaristan'da 10°C
olduğunu ve bu sıcaklık derecelerinde ilk uçuşun
90
80
70
c
60 '
C
-
"
50 C5
0
IX
V
' VI
Pvilat g
j
ı
.
rri
Aylar
32
İ
28
1
;
24 \\
20
-x
-
12
•o
ctl 8
(
7
) 4
'
IV
I60
50
40 E
30
-
c-n-20
10
0
,İııı1111111111KOVANCI, B. ve ark. "Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi elma bahçesinde elma içkurdu, Cydia pomonella (L.)
(Lepidoptera:Tortricidae)'nın ergin popülasyon değişimi üzerinde araştırmalar" 87
Kılınçer ve Kovancı (1984), Bursa' da 1983 yılında C.
pomonella' nın ilk uçuşunun 28 Nisan'da başladığını,
Kılınçer ve ark. (1992), Ankara'da 5 farklı bahçede ilk
erginlerin tuzaklarda 18-20 Mayıs'ta saptandığını,
Trematerra ve ark (1996), İtalya'da C. pomonella
erginlerinin cinsel çekici tuzaklarda Mayıs başından
itibaren yakalandığını kaydetmektedirler. Diğer yandan
Raun ve Madsen (1995), Danimarka'da C. pomonella'nın
ilk ergin uçuşunun, toplam efektif sıcaklık 100 gün-derece
ve günlük ortalama sıcaklık 10°C olduğunda başladığını
bildirmektedirler. Bazı literatür verilen ile bulgularımız
arasındaki farklılık, çalışma yapılan ülke, yer ve yılın farklı
olmasından kaynaklanmaktadır.
Şekil 1. Cydia pomonetla'nın 1998 yılındaki ergin uçuş seyri ile aynı yıla ait beşer günlük sıcaklık, orantılı nem ortalamaları
A, r s, t t , ı l ", t V / / N/ / V / V ■
Nem
t IS
ı
cakl
ı
k
32-
28:
,
20.
616-
.
-(1 8,
<7) 4 -
O
90 :,
■
°
80 <
Ş
,
70
60 4--"C
50 o
-60
-50
-40
•30 E
-20 ,;(c
>-
I -10
I
.0
TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6,' Sayı 3 88
IV
V
'
VI
'Pentat günleri
L 'Aylar
IX
'
Şekil 2. Cydia pomonella'nın 1999 yılındaki ergin uçuş seyri ile aynı yıla ait beşer günlük sıcaklık, orantılı nem ortalamaları ve beş günlük ya'ğış toplamları.
Elma bahçesinde 1998 yılında C. pomoneila ergin uçuşu başladığı yani 8 Mayıs'ta tuzakta yakalanan ergin sayısı bir tepe noktası oluşturmuş ve bu tarihten 12 Haziran'a kadar uçuş azalarak devam etmiştir. Bu uçuşun son erginleri 19 Haziran'da yakalanmıştır. Bahçede ikinci
uçuş erginleri 1998 yılında 3 Temmuz'dan itibaren görülmüştür (Şekil 1). Bu tarihte erkenci elma çeşitleri hasat olgunluğundadır. Orta geççi çeşitler orta iri meyve büyüklüğünde ve çekirdekleri siyahlaşma evresindedir.
KOVANCI, B. ve ark. "Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi elma bahçesinde elma içkurdu, Cydia pomonella (L.)
(Lepidoptera:Tortricidae)'nın ergin popülasyon değişimi üzerinde araştırmalar' 89
Geççi ve çok geççi çeşitler ise orta iri meyve büyüklüğünde ve çekirdekleri belirginleşme evresindedir. C. pomonella erginleri ikinci uçuş başlangıcından 1 hafta sonra bir tepe noktası oluşturmuş, 10 Temmuz'dan sonra yakalanan erginlerin sayısı azalarak devam etmiştir. C.
pomonella'nın 1998 yılındaki üçüncü uçuşuna ait ilk
erginler 31 Temmuz'da tuzakta saptanmıştır (Şekil 1). Bu tarihte çok geççi elma çeşitleri hariç diğerleri hasat edilmiş
durumdadır. Çok geççi çeşitler ise olgunlaşma başlangıcındadır. Üçüncü uçuş başlar başlamaz bir pik oluşturduktan sonra tuzakta yakalanan ergin sayısı
azalma göstermiş ve 11 Eylül'de son ergin yakalanmıştır (Şekil 1).
C. pomonella erginleri 1999 yılında uçuş başladıktan 1 hafta sonra yani 7 Mayıs'ta bir tepe noktası oluşturmuş
ve bu tarihten sonra tuzakta yakalanan ergin sayısı
azalarak devam etmiştir. Bu uçuşun son erginleri 4 Haziran'da yakalanmıştır. Ikinci uçuş erginleri ilk kez 25 Haziran'da tuzakta görülmüştür (Şekil 2). Bu tarihte erkenci elma çeşitleri hasat olgunluğundadır. Orta geççi çeşitler orta iri meyve büyüklüğünde ve çekirdekleri siyahlaşma evresindedir. Geççi ve çok geççi çeşitler ise orta iri meyve büyüklüğünde ve çekirdekleri belirginleşme evresindedir. C. pomonella erginleri ikinci uçuş
başlangıcında bir tepe noktası oluşturmuş, bu tarihten sonra yakalanan erginlerin sayısı azalarak devam etmiştir. Üçüncü uçuşu meydana getiren ilk erginler 30 Temmuz'da tuzakta saptanmıştır (Şekil 2). Bu tarihte erkenci, orta geççi ve geççi elma çeşitleri hasat edilmiş durumdadır. Çok geççi çeşitler ise olgunlaşma başlangıcındadır. Üçüncü uçuş periyodunda tuzakta yakalanan ergin sayısı
önce azalmış, sonra artmış ve nihayet tekrar azalarak 17 Eylül'de son erginin yakalanmasıyla sona ermiştir (Şekil 2).
Popov (1962), Bulgaristan'da C. pomonella'nın Nisan sonunda başlayan ilk uçuşunun Haziran başına kadar sürdüğünü, ikinci uçuşun Temmuz-Ağustos aylarında görüldüğünü, Eylül'ün ilk iki haftasında ise öncekilerden daha zayıf bir uçuşun mevcut olduğunu bildirmektedir. Dirimanov ve Naçev (1974), yine Bulgaristan'da aynı zararlının ilk ergin uçuşunun Mayıs'ın ilk yarısında başlayıp Haziran sonu-Temmuz başına kadar devam ettiğini, ikinci uçuşun Temmuz'un ikinci yarısında başlayıp Ağustos sonu Eylül başına kadar sürdüğünü kaydetmektedirler. Gonzalez (1983), Şili'de C. pomonella erginlerinin bir yılda 3 pik oluşturduğunu bildirmektedir. Khalimbekov ve ark. (1984), Dağıstan'da aynı zararlının yılda 2 döl verdiğini kaydetmektedirler. Kılınçer ve Kovancı
(1984), Bursa'da 1983 yılında C.pomonella'nın birinci uçuşunun 28 Nisan'da başlayıp Haziran sonlarına kadar sürdüğünü, ikinci uçuşun Temmuz'un ilk günlerinde başlayıp Ağustos'un ikinci yarısına kadar devam ettiğini, üçüncü ve son uçuşun ise Ağustos'un ikinci yarısında başlayıp 10 Ekim'de sona erdiğini bildirmektedirler. McLaren ve ark. (1992), C. pomonella'nın Yeni Zelanda' da 1 döl verdiğini kaydetmektedirler. Ayrıca Cross (1997),
C. pomonella populasyonunun Mayıs'tan Ekim'e kadar
2-3 hafta arayla tuzakta pik oluşturduğunu belirtmektedir. Bulgularımız Kılınçer ve Kovancı (1984)'nın verilerine
benzerlik göstermekte ancak iklim koşullarının ve özellikle de sıcaklığın daha uygun olmasından dolayı 2. ve 3.uçuşun biraz daha erken başladığı görülmektedir. Diğer yandan, 3.uçuşun daha kısa sürmesi araştırma yapılan bahçede C. pomonella'nın ayva gibi geç olgunlaşarı
sekonder konukçularının bulunmamasına bağlanabilir. U.Ü. Ziraat Fakültesi elma bahçesinde 1998 yılında 8 Mayıs'ta başlayan C. pomonella ergin uçuşu 11 Eylül'de son erginin yakalanmasıyla sona ermiş ve toplam uçuş
periyodu 126 gün sürmüştür. Diğer yandan 1999 yılındaki ergin uçuşu 30 Nisan - 17 Eylül tarihleri arasında gerçekleşmiş ve toplam uçuş periyodu 140 gün olmuştur. Araştırma bahçesinde gerek 1998 ve gerekse 1999 yılında 3 uçuş saptanmıştır. Bu uçuşlardan birincisi belirgin olarak diğerlerinden ayrılmış, ancak 2. ve 3.uçuşlar iç içe girmiştir. Her uçuş bir döle ait olduğundan C. pomonella 1998 ve 1999 yıllarında U.Ü. Ziraat Fakültesi elma bahçesinde yılda 3 döl vermiştir (Şekil 1 ve 2). Popov (1962), Bulgaristan'da C. pomonella'nın 2 ya da 3 döl, Dirimanov ve Naçev (1974), zararlının Bulgaristan'ın kuzey bölgelerinde yılda 2 döl, güney bölgelerinde ise yılda 3 döl verdiğini kaydetmektedirler. Kılınçer ve Kovancı
(1984), Bursa'da 1983 yılında C. pomonella'nın 3 döl verdiğini bildirmektedirler. Diğer yandan Kılınçer ve Kovancı (1986)'nın Bursa'da 1984 ve 1985 yıllarında 3 farklı bahçede cinsel çekici tuzaklarla yaptıkları
çalışmalarda C. pomonella erginlerinin 3 uçuşunun tespit edildiğini ve zararlının yılda 3 döl verdiğini belirtmektedirler. Erden (1988), C. pomonella'nın Sivas, Erzincan Gümüşhane çevre illerde yılda 2 döl verdiğini bildirmektedir. Kılınçer ve ark. (1992), Ankara'da 5 farkl ı
bahçede cinsel çekici tuzaklarla yaptıkları çalışmalarda zararlının bir bahçe hariç diğer 4 bahçede 2 kez tepe noktası oluşturduğunu kaydetmektedirler. Popov (1962), Dirimanov ve Naçev (1974), Kılınçer ve Kovancı (1984 ve 1986)' nın verileri bulgularımızla paralellik arz etmektedir. Ancak C. pomonella' nın uçuş periyotlarının Ankara'da farklılık göstermesi ve yine aynı zararlının Ankara, Sivas, Erzincan, Gümüşhane ve Bulgaristan'ın kuzey bölgelerinde 2 döl vermesi, bu yerlerin iklim koşullarının farklı olmasıyla ve özellikle de bu yerlerin Bursa'ya nazaran daha soğuk olması ile açıklanabilir.
Sonuç
Bu çalışma sonunda U.U. Ziraat Fakültesi elma bahçesinde C. pomonella'nın populasyon değişiminin, Bursa ilinde daha önce yapılan çalışma sonuçlarına benzerlik gösterdiği, ancak birinci döl ergin çıkışı ile diğer döllere ait ergin uçuş başlangıçları arasında farklı
yıllardaki meteorolojik koşulların değişik olmasından kaynaklanan 10-15 günlük bir farklılığın görülebileceği anlaşılmıştır. Ancak bu çalışma ile farklı döllere ait ergin uçuş başlangıçları ile elma çeşitlerinin fenolojileri arasında kurulan ve çalışma yapılan 2 yılda da görülen sabit ilişki U.Ü. Ziraat fakültesi elma bahçesinde, C. pomonella'ya karşı yapılacak kimyasal savaşımda bize güvenilir ve başarılı bir gösterge sunmaktadır. Bu olanaktan ileride bu bahçede uygulanacak entegre savaşımda da yararlanılabilecektir.
90 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6, Sayı 3
Kaynaklar
Anonim, 1996. Tarımsal Yapı ve Üretim. T.C. Başbakanlık DIE Yıllığı, Ankara.
Bölükoğlu, H. ve B. Kovancı, 1985. Bursa ilinde Elma içkurdu (Cydia pomonella (L.)) savaşımında üretici koşullarında kullanılan bahçe pülverizatörlerinin aplikasyon etkinliğinin saptanması. U.O. Zir. Fak. Dergisi, 4:41-49.
Charmillot, P. J. and R. A. Vickers, 1991. Tortricid pests, their biology, natural enemies and control. World Crop Pests Tortricid Pests, 487-496.
Cross, J. V. 1997. A pheromone trap survey of tortricid moths (Lepidoptera:Tortricidae) in apple orchards in England subject to different insecticide management. Entomologist, 115 (3-4):168-180.
Daugard, H. and J. Grauslaund, 1998. Introduction of integrated fruit production to apple and pear orchars effects and practical experiences. Gartenbauwissenschaft, 63 (3):138- 142.
Dirimanov, M. and P. Naçev, 1974. Entomologiya Izdatelstvo. Hristog Danov, Plovdiv, 475 pp.
Erden, F. 1988. Erzincan bölgesi yumuşak çekirdekli meyve ağaçlarının böcek kökenli zararlıları, tanınmaları ve Onernlilerinin zararlılık durumları üzerinde araştırmalar. T.C.T.O.ve K.B. Koruma ve Kontrol Genel Müd. Mesleki Yayınlar No: 4 Ankara, 96 s.
Freier, B. and R. Gottwald, 1992. Temporal and quantitative relationships between pheromone trap catches and oviposition of the codling moth (Cydia pomonella L.). Gesundes Pflanzen, 44 (6)194-198.
Gonzalez, R. H. 1983. Seasonal monitoring of the flight of Cydia pomonella and Cydia molesta with sex pheromones : second contribution. Simiente, 53 (1-2):14-22.
Khalimbekov, S. K. H., G. G. Graunov and R. I. Amaev, 1984. Details of the development of the codling moth. Zashchita Rastenii, No:11,46.
Kılınçer, N. ve Kovancı, B. 1984. Bursa ilinde Elma içkurdu (Cydia pomonella (L.), Lepidoptera:Olethreutidae) ergin uçuşlarının incelenmesinde cinsel çekici bir feromonun (Atropom) kullanılma olanakları. U.Ü.Zir. Fak. Dergisi, 4: 7-12.
Kılınçer, N. ve Kovancı, B. 1986. Bursa ilinde Elma içkurdu (Cydia pomonella L.), Şeftali içkurdu (C. molesta Busck) (Lepidoptera: Olethreutidae) ve Şeftali güvesi (Anarsia lineatella Zell.) (Lepidoptera:Gelechiidae) savaşımında cinsel çekici tuzaklardan yararlanma olanakları üzerinde araştırmalar .Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, Tarım ve Ormancı lık Grubu, Proje No: TOAG-531, 113 s.
Kılınçer, N., M. O. Gürkan ve H. Bulut, 1992. Ankara ilinde meyve ağaçlarında zararlı bazı Lepidopterlerin savaşımında feromon tuzaklardan yararlanma olanakları. Türkiye Il. Entomoloji Kongresi , 28-31 Ocak 1992, Adana, 193-200.
Krambias, A. 1997. Integrated pest management of pome fruits in Cyprus. Arab Journal of Plant Protection, 16(1):49-51.
Larguler, M. 1992. Simulation of the emergence of aclults of the first generation of Cydia pomonella L. (Lep.:Tortricidae). Acta Phytopathologica et Entomologica Hungarica.. 27(1-4): 405-411.
McLaren, G. F., J. A. Fraser, A. Suckling and D. M. Suckling, 1992. Leafroller and codling moth flights in control Otago. Orchardist of New Zealand, 65 (9): 21.
Osterreıcher, J. 1996. Flight monitoring of the codling moth in installations with mating disruption. Obstbau Weinbau, 33 (4):104.
Raun, H. P. and H. E. Madsen, 1995. Codling moth and pheromone traps. SP Rapport-Statens Plant. lsforsog, No:4:199-207.
Popov, V. 1962. Spetsialna Entomologiya. Zemizdat. Sofiya, 457
Trematerra, P., C. loriatti and C. Rizzi, 1996. Integrated decision system in the control of Cydia pomonella L. Boll. di Zoologia Agraria e di Bachicoltura, 26 (2):257-268.
Vickers, R. A. and G. H. L. Rothschild, 1991. Use of sex pheromones for control of codling moth. World Crop Pests Tortricid Pest, 339-354.
