Ankara Oniv Vet Fak Derg
42: 445-450, 1995
VAN GÖLÜ SUYUNUN DOGAL KALiTESi VE BURADAN
AVLANAN iNCi KEFALi
(CHALCALBURNUS TARICHI, PALLAS 1811)
ÖRNEKLERiNDE BAZI AGıR METAL DÜZEYLERi
Ali BİLGİLİ*Ender YARSAN****
Hülya SAGMANLIGİL** Nurcan. ÇETİ/yKAYA
***
ldris TUREL*****The natural quality of Van Lake and the levels of some heavy metals in grey mullet (Chalcalburus tariehi, Pallas 1811) samples taken from this
lake.
Summary: /n this study the natural quality of Van Lake water and the res-idues of lead, cadmium, copper, manganese, iron and zinc in grey mullet sam-ples ohtained from Van Lake (which is one of the main aquatic products) were investigated.
Two hwıdret samples containing 40 water and /60 flsh samples were taken ji-om Van Lake hetween Novemher 1993 and Octoher /994. The levels of heavy metals were measured hy atomic spectrophotometry after the destruction of or-ganic part of the flsh muscle with the method of dry ashing. /n the investigation analysis of 40 water samples showed that the main (~lpH was 9.54 and the con-centrations of cations were as follows; calcium 6.74 ppm, magnesium 97.66 ppm, sodium 7673.15 ppm, potassium 524.60 ppm, the concentrations of anions were as follows; hicarbonate 2/10.63 ppm, carhonate 3412.41 ppm, chlorine 5320.13 ppm and sulphate 2466.36 ppm. /n the analysis of /60 grey mullet sam-ples about the residues of heavy metals, the main values were found as; 1.186 0.,760 ppmfor lead, 0,023 0.015 ppmfor cadmium, 4.326 1.694 ppm
for copper, 0.396 0.262 ppm for manganese, 10.754 3.665 ppm for iron and 11.7864.473ppmforzinc.
The comparison of our findings with the same scientific dates show that the contents of the animıs and cations, the salinity and the hardness (~f the lake's
water samples were fowıd very high levels from the Turkish control codes of water pollution 'spoint ofview (The qualitiy of the water; /V class), hut as a re-sult of terrestrial contamination the soil the leve! of lead was quite high and hazardous for human health, altllOugh the values of cadmium, copper, manga-nese, iran and zinc residues measured in grey mullets were fowıd in normal ranges.
Özet: Bu çalışma kapsamlılda, Van Gölü suyunun doğal kalitesini yansıtan
özellikleri ile başlıca su ürünü konumundaki inci kefali (Chalcalhurnus ta richi,
Pallas 1811) ömeklerinde kur,mn, kadmiyum, hakır, mangan, demir ve çinko ar-tıklarına bağlı kirlenmelerin düzeyi aI-a,çtırı ldı. Kasım 1993 ile Ekim 1994 tarih-leri araslılda Van Gölü 'nden 40'1 su ve 160'/ inci kefali halığıııdaıı olu,\'(1n200 örnek alıııdı. Balık kaslarmm organik madde kısmuwı kuru külleştirme metodu ile yıkımlanmasmdan sonra metal düzeyleri Atomik Ahsorhsiyon Spektrofoto-metresi ile ölçüldü. Araştmnada analiz materyalini olu,~turan 40 adet su
örneği-• Doç. Dr.. A.Ü. Veteriner Fakültesi Farmakoloji-Toksikoloji Anahilim Dalı, Ankara. Türkiye . •• Yard. Doç. Dr., Y.Y.U. Veteriner Fakültesi Farmakoloji-Toksikoloji Anabilim Dalı, Van. Türkiye .
••• Doç. Dr .• Türkiye Atom Enerjisi Kurumu. Hayvan Sağlığı Nükleer Araştırma Enstitüsü Lalahan. Ankara, Türkiye . •••• Araş. Giir., Dr., A.U. Veteriner Fakültesi Famıakoloji - Toksikoloji Anabilim Dalı, Ankara, Türkiye .
446 A. BILGILi - H. SAGMANLIGIL
nin kimyasal yönden analizi sonucunda pH değeri 9.54 düzeyinde bulunurken, ortalama değer olarak ba;liıca katyonlardan kalsiyum 6.74 ppm, magnezyum 97.66 ppm, sodyum 7673.15 ppm, potasyum 524.60 ppm, başlıca anyonlardan bikarbonat 2110.63 ppm, karbonat 3412.41 ppm, klor 5320.13 ppm ve sülfat 2466.36 ppm derişiminde bulundu. Aynı gölden avlanan 160 adet inci kefali ör-neğinde gerçekleştirilen kalıntı analizleri sonucunda ise, ortalama 1.186 0.760 ppm kur,~un, 0.023 0.015 ppm kadmiyum, 4.326 1.694 ppm bakır, 0.396 0.262 ppm mangan, 10.754 3.665 ppm demir ve 11.786 4.473 ppm çinko kalıtltısı saptandı.
Analiz bulgularının literatür veriler ışığında değerlendirilmesi sonucunda; Van Gölü suyunun içerdiği anyon ve katyonlar bakımından Türkiye Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği'ne göre oldukça Kirlenmi,\' (dördüncü sınıf su kalitesinde) yüksek derecede sert ve tuzlu nitelikte olduğu ortaya çıkmıştır. Ayrıca karasal kaynaklı metalik kirlenmelerin yansıması olarak inci kefali balıklarında ölçülen kadmiyum. bakır, mangan, demir ve çinko kalıntılarının doğal değerlere yakın bulunurken kurşun düzeylerinin ise insan sağlığı açısından bazı riskler taşıya-cak kadar yüksek olduğu sonucuna varıldı.
Giriş
Günümüzde hızlı endüstriyel gelişim, kent-leşme, nüfus artışı ve yoğun tarımsal ilaç uygu-lamaları yüksek düzeylere varan bir çevre kirli-liğine neden olmaktadır. Bu kirleticiler arasında metaııer ve metal bileşikleri önemli yer tutarlar (11, 12, 15, 26, 27, 34, 42). Bunlardan bazıları esasta canlı yaşamı için de gereklidir. Canlı or-ganizmaların çevre kirliliğine neden olan metal veya metal bileşiklerinin çok az bulunduğu bir ortamda gelişmelerini sürdürebildikleri ve bun-ların toksik etkilerini ortadan kaldıracak bir me-kanizmaya sahip olmadıkları da bilinmektedir (3, 25, 31, 43, 46). Doğal veya biyolojik ortam-da ortaya çıkan metaııer ya ortam-da metalik bileşikler çevre şartlarına çok dayanıklı olduklarından, çevredeki biyolojik sistemlerde ve besinlerdeki miktarları giderek artar (19,29,30,33). Karasal kesimde ortaya çıkan çeşitli atık ve artıklar yağ-mur, dere, sel suları, erezyon ve rüzgar gibi doğalolaylarla akarsu, göl ve denizlere ulaşır (35, 36, 39, 40, 48). Su kirliliğinin önemli se-beplerinden birisi de su sistemlerine doğrudan karışan endüstriyel ve kentsel atık sulardır (4, 16,32,37,38). Su ortamında oluşan kirlilikler. ekosistemlerde besin zinciri boyunca giderek artan derişimIerde birikmek suretiyle zincirin son halkasında bulunan balıklara, hayvanlara ve insanlara ulaşır (13, 17, 21, 23, 24, 44).
Sakıncalı boyutlarda metal artıklarının su-lara yansıması sonucunda doğal suların kalitesi bozulmakta, bu ortamdaki doğal denge, ekono-mik kayıp ve insan sağlığı açısından önemli so-runlar ortaya çıkarmaktadır. Tatlı su ortamında çeşitli tuzlar halinde bulunan 0.01-0.15 ppm civa, 0.02-0.18 ppm bakır, 0.01-3.0 ppm kadmi-yum, 0.1-2.4 ppm kurşun ve 0.01-1.0 ppm dü-zeylerindeki arsenik hemen her türden su canIı-sında akut zehirlenmeler sonucu kitle halinde
ölümlere sebep olurken, alüminyum, çinko, demir, sodyum, potasyum ve magnezyum gibi metaııerin benzeri bir etki yapabilmeleri için 5 ppm veya daha yüksek yoğunluklarda bulunma-ları gerekmektedir (31, 45). Bununla beraber, su ortamındaki metal kirliliklerinin toksİsitesi bileşik şekline, seyrelme hızına, suların pH' sı ve sertlik derecesine, diğer metal çeşitleri ile or-ganik maddelerin varlığına göre önemli derece-de derece-değişebilmektedir (10, 14,47,49,51).
Ülkemizin en büyük gölü olan Van Gölü, Van ili ile Bitlis il sınırları arasında, doğu-batı yönündeki uzunluğu 70 km, yüzölçümü 3574 km2, maksimum derinliği 451 m ve toplam hacmi 607 km3 olan dünyanın en büyük sodalı gölü ve dördüncü büyük kapalı su havzasıdır (l8). Van Gölü çevresinde 500 bine yakın insan yaşamaktadır. Kapalı havzaya sahip bir gölolan Van Gölü'nün çevresindeki yerleşim alanları-nın kanalizasyon artıkları da hiçbir arıtmaya tabi tutulmadan göle akıtılmaktadır (I). Bu ne-denle tabakalaşma özeııiği gösteren Van Gölü, her geçen gün gittikçe artan oranlarda kirlenme-ye maruz kalmaktadır. Yurdumuzda sadece Van Gölü'nde yaşayan inci kefali balığı göl et-rafındaki yerleşim alanlarındaki büyük halk ke-simi tarafından yoğun şekilde tüketilmektedir. Van Gölü 'nden 1975 yılında tutulan inci kefali-nin yıllık miktarı 500 ton iken, 1990 yılında bu miktar 9500 ton olarak gerçekleşmiştir (20). Her yıl artan miktarlarda tutulan balıklar, halkın temel besinleri arasında yerini almıştır.
Bu çalışma kapsamında, Van Gölü'nde metal artıklarından ileri gelecek karasal kaynak-lı kirlenmelerin boyutlarını belirleyebilmek amacıyla göl suyunun doğal kalitesini yansıtan analitik çalışmalar ile başlıca canlı faunasını oluşturan inci kefali balıklarında kurşun,
kad-V AN GÖLÜ SUYUNUN OOÖAL KALITESI VE BURADAN A VLANAN INCt 447
miyum, bakır, mangan, demir ve çinko kalıntı analizalerinin gerçekleştirilmesi ve sonuçların insan sağlığı açısından risk oluşturup oluştur-madığının irdelenmesi amaçlanmıştır.
Materyal ve Metod
Araştırma Materyali: Çalışmada su ve balık örnekleri Kasım i993-Ekim i994 tarihleri arasında Van Gölü'nün önceden belirlenmiş dört bölgesinden (Çarpanak, Kale, Akdamar ve Engil) alındı. Yıl boyunca mevsirı:ı.Ieri temsil edecek şekilde avlanarak Ankara Universitesi Veteriner Fakültesi Farrnakoloji Toksikoloji Anabilim Dalı'na gönderilen balık örnekleri, analizleri sürecinde derin soğutucuda korundu. Aynı bölgelerden alınan su örnekleri, örneklen-meyi izleyen ilk iki gün içerisinde Devlet su İş-leri Genel Müdürlüğü'ne bağlı Van Bölge La-boratuvarı'nda kimyasal yönden analiz edildi.
'-.
Ayıraçlar:
1. Derişik hidroklorik asit (Merck, Art.314)
2. 6 N hidroklorik asit çözeltisi 3. 2 N hidroklorik asit çözeltisi
4. Derişik sülfürik asit (Merck Art. 714) 5. 8 N Sülfürik asit çözeltisi
6. 2 N sülfürik asit çözeltisi 7. 8 N nitrik asit çözeltisi 8.5.6 N Nitrik asit çözeltisi
9. Magnezyum asetat (Merck, Art.58 19)
ıo.
Magnezyum asetat çözeltisi: 2 mg/ml yoğunluğunda damıtık su ile hazırlanmış çözel-tisi kullanıldı.Cihazlar
1. Atomik absorbsiyon Spektrofotometre (Terrno Jarel ASH video 12 E elektrosensitive, Germany).
2. Homojenizatör, bain-marie, külleştirrne fırını ve gerekli cam malzemeler.
Analiz Örneklerinin hazırlanması: Seyrel-tik hidroklorik asit+seyreltik nitrik asit (1+i)
karşımıyla yıkanıp 2 kez deiyonize suyla duru-lanıp kurutulan kaplara alınan 40 adet su (100 ml) örneği laboratuvara getirilmeyi takiben iki gün içinde analiz edildi. Yukarıda belirtilen aylar arasında gölden seçilen dört ayrı
istasyon-dan, her mevsimi temsilen 10'ar adet olmak üzere, toplam 160'inci kefali (chalcalburnus ta-richi) örneği analiz için kullanılı. Balıklar yuka-rıda belirtildiği şekilde temizlenen, polietilen torbalara konulup laboratuvara gönderilerek analiz edilene kadar -18T' de sakIandllar ve aynı hafta içinde de analiz edildiler.
NiceL ÖLçümLer: Analiz edilen balık
örnek-lerindeki kurşun, kadmiyum, bakır, mangan, demir ve çinko içerikleri Stahr (41) tarafından tanımlanan atomik absorbsiyon spektrofotomet-ri esasına dayanan yönteme göre yapıldı. Bunun için, homojenize edilmiş balık kasi
örneklerin-den 5 g analiz örneği porselen kapsüle tartılarak üzerine 2 mg/g hesabıyla magnezyum asetat çö-zeltisi katıldıktan sonra, önce 3-4 saat süreyle 100 °C'lik etüvde kurutuldu ve sonra da 600 oC' lik külleştirme fırınında 6-8 saat sürey le kül-leştiriIdi. Elde edilen kül içeriği 15 ml 2 N hid-roklorik asitte çözdürülerek atomik absorbsiyon spektrofotometreye uygulandı. Kurşun, kadmi-yum, bakır, mangan, demir ve çinkoya özgü dalga boylarında okunan absorbans değerleri aynı koşullarda aletin bilgisayarında hazırlan-mış kalibrasyon eğrilerine uygulanmak suretiy-le, örneklerin belirtilen metaller yönünden
içe-rikleri ppm olarak hesaplandı. Su
örneklerindeki Na ve K içerikleri Türk Stan-dartları (TS) 4530 (7), CL içeriği TS 4164 (6), S04 içeriği TS 5095 (8), Ca, Mg, C03 ve HC03 içerikleri TS 266 (5) yöntemlerine göre yapıldı.
Bulgular
Aralık i993 ile Ekim 1994 tarihleri arasın-da Van Gölü'nde seçilen dört örnekleme istas-yonunun üç farklı derinliğinden alınan toplam 40 adet su örneği doğal tuzluluk ve pH durumu-nu ortaya çıkarabilecek şekilde kimyasal yön-den analiz edilmiştir. Bu kapsamda olmak üzere, başlıca katyonlardan kalsiyum, magnez-yum, sodyum ve potasyum ile önemli anyonlar-dan bikarbonat, karbonat, klor ve sülfat. pH de-ğerleri ve organik madde içeriğine ilişkin
, Parametreler ~~
•.
En dO.O~._ En vilksek 9rtalama i- i H 40 948 960 9.54 Bıkarbonat mnm 40 2110,20 211092 211063 K.roona' 1mni1\ ~Q. 3412.~ _. 3412.48 _. 341241 Klor 1mni1\ 40 532009 532016 532013 Sulf"'mall\ 40 2466 33 246639 2466.36 _Kafsıyum (mgl!) 49. 770 _. 678 .'. ~,74 Maanezvum Imal1l 40 9782 9770 9788. Sod"um mnJl\ 40 767311 7873'9 787315 Potas~.m 'mall\ 40 52458 52464 524,60
Tablo ı.Van Gölü su örnekleıinde gerçekleştirilen kimyasal analiz sonuçlanna ilişkin en düşük, en yüksek ve
onalama değerler.
Tablo i.The maximum, minimum and average values of the chemical analyse results of the water samples obtained
448 A. BILGİLİ - H. SAGMANLIGIL
C, Cd
, Pb
Tablo3. Örnekleme zamanına bakılmaksızın inci kefali balığı örneklerinde ölçülen ağır metal düzeyleri (ppm) Table 3. The average heavy metal levels (ppm) in the flesh
samples of Chakalburnus tarichi.
Tablo o.Van Giilü.nden avlanan inci kefaIİ balığı örneklerinde boy uzunluğu gruplarına göre hesaplanan
kirlilik düzeyleri (ppm).
Table 6. The residue levels in the llesh samples of the different length groups of Chalcalburnus tarichi obtained
from Van Lake.
Tablo 5. Van Cıülü.nden avlanan inci kefali balığı örneklerinde ağırlık gruplarına göre hesaplanan kirlilik
düzeyleri (ppm).
Table 5. The residue levels in the tlesh samples of the differem weight groups of Chalcalburnus tarichi obtained
from Van Lakc.
Su canlılarında doğal veya insan
etkinlikle-riyle meydana gelen kirlenmelerin bir
yansıma-sı olarak bulunan kurşun, kadmiyum, bakır,
mangan. demir ve çinko yoğunlukları hayvanın
ya~ına, vücut ağırlığına. deniz veya tatlı su
orta-mında bulunmasına göre de önemli derecede
pH'ya sahip olurken. kullanılabilir organik
madde içeriği %5 dolayında olan sert su
özelli-ğini taşır (2, 22). Bu çalışma sonuçlarına ilişkin
olarak Tablo i ve 2'de verilen analitik ve
istatis-tik sonuçlar incelendiğinde, Van Gölü suyunun
da hafif alkali pH'ya sahip (ortalama pH: 9.54),
yüksek sertlik derecesi gösteren doğal su
özelli-ğini koruduğu ortaya çıkmaktadır.
Van Gölü anyon ve katyon içerikleri ile pH
değerlerinin farklı mevsimlere göre çok az
de-ğişim gösterdiği anlaşılmaktadır (Tablo 2). Bu
durum ise, su yatağını oluşturan doğal
kaynak-lardan ileri gelen tuzluluk ögelerinin kalıcı
özellikte olduğunun ve içerikte bulunan
karbo-nat (C03), bikarbonat (HC03) ve hidroksit
(OH) gibi önemli anyonların etkin. tampon
orta-mı oluşturduğunu göstennektedir. Içerdiği
iyon-lar, özellikle sodyum, klor ve sülfat bakımından
Türkiye Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğine
göre oldukça kirlenmiş (dördüncü sınıf su kal
i-tesinde) olduğu anlaştlmtştır.
AQml_fal pb .cd C, Mo f. lo 30.50 O 789!O 377 0018,0008 41()4ılO16 O 318rll061 101:7912664 9')981789] prDdtf. O 24~.1710 O O()().<)030 0485.59601 0170.0420 5635-15465 4945.20250) 50.70 1 163rll472 007120016 4 581~1 613 O.421!Q 381 1064813480 11 <lOlı3 884 LS?ad~ 0225.2210 0005.0110 , 255.11 735\ 0039.] 360 0360.26 330 4500-3']40 lOvel.Zon 1 ~J6!1 741 O 034~ 013 5 ıS?!:' 0S4 o518!O 428 1178414506 '483714854 J6.<lot o 47(}.S250 O,oıs.{) 065 3485-4495\ o 2ı().2 460 199.27913 913().33000' cm Pb .cd C, Mo f. ?~
I""
o 664!0 422 o 014!() 007 2 869!1 386 :0317ı0069 9141ı2781 9571!2313 0360.5100 , 02QO-{)<l70 \~O .ıdc1 19.21 4 717!1 092 O 426ıO J3<l 11107!3608 11.728!4347 87acel 2750-9525 0039.2460 6.9'55-27913 4 ~OO31 340 ıı",cIJZc', 6 02!189:' 0453!11~ 12947!4219 16!/51:!;4536 i23oor. <ol?:.11 735 0095-0760 8935-23405 12 ~0.33 000 d~lt"dlnne_Tum ba':klıırda 1 186!O 760 002310015
160 adet
00Mm'" Pb .c, Mo f. lo ~ net d::lrem • 038ıo 6 ~6 2727!1!>2!> o 369tO 153 gıBı:)]!>\! 10 16\H;2QS3
K, 409de:tL 0245-350015 0.0000030 OJ60.51ıE 0200.'790 1450-19400 2725-211'5 2 ncı dOnem 1212:0919 ,0021:0010 ••544tl 196 O'D4!<lJSS 10<)~J9'4 'O 993t3 293
0225-4~ iC()()o..()040 2 46S.li 360 0039.'460 LS015.27 913i(JO~S-1O2501 lb8t'lI"J'!.Q...'!d_et)
JncOdO_"lefTl Il'BrO'48 C 028fO Dı6 '/7fl.1134 J 394!<l2!>2
" 'O<h' '" ~1J 22'" '" Vıu: 'Dadet Q'9().221D 0010.0075 3170-<)S25 0085.'700 6900-26 330 (f 111>31 340'
4nCtIdönem 136SrlJ942 O02fH:C020 S ı6'~1 TSS 0'10:0156 !149lh382' 1ıR71!!»7S"
5bfıt'.er "'Oadet 0409.5250 :ıOOS.() 110 3'00-"735 D09".:Hlll5O LS055.73'0!> '. !>OO-JJ000
Tablo 4. Van uiilü.nden a,lanan ınci kclalı halı!!ı örneklerinde mevsimlere göre ölçülen kurşun, kadmiyum
bakır. mangan. demir ve çinko kalıntı düzeyleri (ppm). Tablc 4. The residue levels of lead. cadmium, ((lpper. mangan. iron and zinc İn the 11esh of Chakalburnus tarichi
obtained from Van Lake in the different season.
Van Gölü'nden avlanan 160 adet inci
kefa-li balığı örneğinde kurşun, kadmiyum, bakır,
mangan, demir ve çinko kalıntı düzeylerinin
mevsimlere, balıkların boylarına ve
ağırlıkları-na göre ortalama, aIt ve üst sınır değerleri Tablo
3,4, 5 ve 6'da verilmi~tir.
Tartışma ve Sonuç
toplam 360 adet bireysel analiz gerçekle~miştir.
Su örneklerinin Devlet Su İşleri Genel
Müdür-lüğü Laboratuvarıarında yapılan kimyasal
ana-liz sonuçları Tablo 1 ve Tablo 2'de
gösterilmiş-tir.
Tablo 2. Van uülü'nden alınan su ürneklerinde gerçekleştirilen kimyasal analiz sonuçlannın mevsimlere
göre ortalama değerleri.
Table 2. The average values of chemkal analyse results of water samples obtained from Van Lake in the different
season.
Bu çalı~mada, Van Gölü suyunun, doğal
kalitesini etkileyen faktörler yanında, su ortamı
ve buradan avlanan inci kefali balıkları için
önemli kirleticiler konumunda olan kur~un,
kadmiyum, bakır, mangan, demir ve çinko gibi
ağır metallerin kalıntt düzeyleri ortaya
konul-muştur.
çevresel kaynaklı kirlenmelerin
bula~ma-dığı ve sürekli aynı kaynaklardan beslenen
baraj ve tatlı su bölgelerinin tuzluluk ve pH
de-ğerleri ile organik madde içeriği genelde
dura-ğan özellik gösterir. Su yataklarındaki kayaların
yaptsı, yağı~lar, buharla~ma ve yağış oranı
ara-~;ındaki dengeye göre önemli ayırımlar gösteren
bu tür doğal sular. genellikle 6-9 arasında
Paramet,~ler sa ıaı Kı Ilkbahar
y~_==lSo~baha(
.1H 40 952 ~48 9.60 40 211020 211062 211078 40 341245 341237 341248 40 5320.13 5320 16 5320.09 40 2466 34 ?46636 2466.33 40 6,76 6.72 6.70 40 9763 97.62 9769__ 40 767313 767311 7673 17 40 : 524,62 52456 52456
Y AN GÖLÜ SUYUNUN D06AL KALİTESı YE BURADAN AYLANAN İNCİ 449
farklılık gösterir. Almanya iç sularından
sağla-nan balık çeşitlerinde 0.2-0.9 ppm bakır ve 2- 15
ppm düzeyleri arasında çinko ölçülmesine (2)
karşın Türkiye'nin Ege Denizi Kıyıları'ndan
avlanan altı çeşit balık türünde 0.8-15.5 ppm
bakır ve 5.08-27.3 ppm değerleri arasında çinko
varlığı saptanmıştır (50).
Ayrıca analizi gerçekleştirilen metallerden
bazıları su canlılannın vücudunda hayati öneme
sahip bazı protein ve enzimlerin yapısına da
gi-rerler; onun için, çeşitli doku ve organlarında
bu sebeple normalolarak belli miktarlarda
bu-lunurlar. Bu durumun bir sonucu olarak
balık-larda 0.1-5 ppm arasında bakır ve 120 ppm'e
kadar varan miktarlarda çinkoya rastlanır (45).
İç su kaynaklarına fazlasıyla sahip olan
ülke-mizde buralardan sağlanan su ürünlerinde metal
kirliliğine ilişkin yeterli sayıda çalışma mevcut
değildir. Şan11 ve ark. (45) Buldan Baraj Gölü
suyundan sağladıkları 55 sazan balığı örneğinde
0.1-0.68 ppm bakır, O. i3- 1.46 ppm civa ve
0.86-2.34 ppm çinko bulunduğunu; balıklardaki
bakır ve çinko düzeylerinin doğal değerlere
yakın, ama civa değerlerinin sakıncalı
sayılabi-lecek düzeylerde olduğunu bildirmişlerdir.
Ay-rıca Yavuz ve ark. (52) Mogan Gölü'nden
sağ-ladıkları 17 sazan örneğinde O-O.i6 ppm
kadmiyum, 0.04-0.
ı
ppm bakır, 0.09-0.58 ppmçinko, 0.18-0.70 ppm demir ve 0.01-1.74 ppm
düzeylerinde kurşun, 8 adet turna örneğinde ise
0-0.06 ppm mangan, 0-0.034 ppm kadmiyum,
O-O,
ı
9 ppm bakır, 0.02-0.45 ppm çinko,0.06-0.58 ppm demir ve 0- 1.96 ppm miktarlarında
çinko bulunduğunu: balıklarda ölçülen
metal-Ierden sadece kurşun düzeylerinin tüketiciler
için sakıncalı olabilecek düzeyde olduğunu
bil-dirmişlerdir. Van Gölü'nden yakalanan
balık-larda ölçülen kadmiyum, bakır, mangan, demir
ve çinko kalıntılarını gösteren sonuçların
(Tablo 3, 4, 5 ve 6) verilen literatür verilerle
(27, 3
ı.
45, 50. 52) uyum halinde olduğu, incikefali balığı örneklerinde ölçülen metallerden
sadece kurşun düzeylerinin tüketiciler için
sa-kıncalı olabilecek boyutta olduğu (28), diğer
metallere ilişkin değerlerin doğal düzeyleri
kar-şıladığı anlaşılmıştır.
Bulunan sonuçlara göre Van Gölü suyunun
Türkiye Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği'ne
göre (9) kimyasal analiz parametreleri
bakımın-dan oldukça kirlenmiş (dördüncü sınıf) su
özel-liğini taşıdığı; buradan avlanan inci kefali
balık-larında saptanan ortalama 1.186 ppm'lik kurşun
kirlilik düzeyinin tüketici durumda olan
insan-ların sağlığını olumsuz yönde etkileyecek
ölçü-de sakıncalı boyutta olduğu sonucuna
varılmış-tır. Belirtilen duruma bağlı olarak gölün
etrafının bir sağlık koruma bandı ile çevrilmesi.
tüm şehrin göle akan kanalizasyon artıkları ile
göl kenarında kurulu olan fabrikaların atık ve
artıkları için arıtma tesislerinin kurulması ve
insan sağlığını olumsuz yönde etkileyecek
kir-leticiler yönünden yıllık periyotlar halinde
ana-lizler yapılmasının probemlerin çözülmesinde
faydalı olacağı düşüncesindeyiz.
Kaynaklar
i. Akyüz, N., Çetinkaya, O., Boynukara, H. ve
San-cak, Y.C. (1995). Van Gölü'nün elwlojik yapısı, hayvansal protein potansiyeli ve ekolojik kirlenmenin bunlara etkileri.
Yüzüncü Yıl Üniv Zir Fak Derg. Basımda.
2. Alabaster,'1. and LIoyd, R. (19R2). Water quality crite-ria for fresh .••..ater fislı. BuııerwaM for FAO, London. pp.361.
3. Amorozo, M.C.M. and Sbrimpton, R. (1984). Tlıe
ef-fect of income and lengtlı of urban residence O1lfood patterns food intake and nutriellt adequacy in an amo::.oııian periur-ban slum populatioıl. Ecology of Food and Nutotİnn. 14: 307-323.
4. Anon. (l97R). VNEP. Report 0/1 cadmium and freslı-water
fish. Water Res. 12: 281-283.
5. Anon. (19l\4). TS 266 (Haziran 1984). Kalsiyum. ıııagne::.-yum. karbonat I'ebikarbonat miktar tayini. SuAnalderi Ki-tapçı~l.
6. Anon. (1984). TS 4164 (Şubat 1984). Klorür tayini. Merkü-rimeuik ve arjantimetrik lIlet,xtlar ve kalarİmetok metod. 7. Anon (1985). TS 4530 (Haziran 1985). Litvum, sodyum.
po-tan'um tayini. Alev fotometrik, Atomik absorbsiwJll .Ipektrofo-IOlııetrik ve kolorimetrik analiz metodlan.
8. Anon (1987). TS 5095 (Mart 1987). Sülfat tayini.
Gravimet-rik, türbitimetrik ve titrimetrik metod.
9. Anon (1988). Su kirliliği kontrol yönetmeliği. 4.9.1988 gün ve 199 i9 sayılı Resmi Gazete.
10. Hehhington, G.N., Mackey, N.J., Dunn, A. and
Auty, E.D. (1977). fIeavv metals, seleniu and arsenic in niııe species of Australian comıııereial fislıs. Aus J Mar Freshwater Res. 28: 277-2R6.
1i. Bilgili, A., Kaya, S. ve Doğan, A. (1993). Sığırlartn
et ı'e iç orıımılanııda ba::ı a/iır metal kallllIl dü::evleriııin ara.Hlnlması. Ankara Univ. Yet.Fak. Derg. 40: 292-300. 12. Bilgili, A. ve ~anlı. Y. (1995). SI,~ırlarda akiıı kur.l'Lln
::.ehirlmmesi. Vet. Hek. Dem. Derg. Ba~ımda.
13. Borgstron, G. (1962). Fish asfood Vol. ll. Nutrition. Sal/i-tatioıı llIıd Vtili::.lItion. Acallemic Press. New York, pp:
205-234.
14. Branson, D.r. and Dickson, K.L. (1981). Aquatic
turi-cologv and Iıa::ard assesmeııı proceedings of tlle foıırtlı anııu-al symposiıım 0/1 aqııatic toxicologv. ASTM Spcr Tedı Puhl.
737, pp: 466.
15. Bucke, D. (1993). Aquatic pOl/lIlion: e!fects 011 the healtlı
of/isli aııd sheıırısll. Parasitnl. 106: 25-37.
Hı. Ceylan, S., ~anlı, Y. ve Kaya, S. (1980). Ege Deııi::i
Kijrfe::.itıde adaııaıı çe.,itli halık türleriıı(/e civa ile kirleıııııe.
Ankard Onİv. Vet. Fak. Dcrg. 27: 674-692.
17. Custer, T.W. and Myers, .I.P. (1<)90).
OrııwlOclılori-nes. mercurl' aııd se/eııiımı in .••..interiııg s!lVrl'i)irds from Was-hinRtolı and Califortlif!. Calif Fish and Gaıne. 76: 118- 125.
18. De~ens, LT., Won~, II.K., Kurtman, F. and
Pi-nekk, P. (197R). Geological Developmeııt ofVllIl LL/ke. In:
E.T. Degens and F. Kunman eds. M.T.A. Yayın No: 169. Ankara.
450
19. Detlefsen, V. (1988). Staıus report on aquatie pOI/Lllion problems in h'urope. Aquatic Toxicol. i i: 259-286.
20. Doulat, E. and Selçuk, B. (1992). Life history and
em'i-ronmemal eonditions of the androms Clıa/. Tarie. in the high.alka. Lake Van Turkey. Arch Hydro Stull. 126: 105-125.
21. EI Hraiki, A. (1992). An approaeh to the assesment of human health risks from the consumptimı of Moroeeaıı Cım-taminated seafood. 3rd World Conxress Foodbome Infeeti-ons and InlOxiatiInfeeti-ons. 16-ı9 June 1992, Berlin. C-Vol. i. pp: 230-236.
22. Ereçin,.Z. ve Köksal, G. (l981).lçsular temel bilimleri. Ankara Universitesi Veteriner Fakültesi Yayınları: 375, Yar-dımcı ders kitabı 273. Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara. 23. Fishbein, L., Furst, A. and Mehlman, M.A. (1987).
GenolOxie and earginogenie metals: environmeııtal and oe-eupational oeeurenee and exposure. Prineeton Scientific
Pub-lishing Co, Inc, Princeton, New Jersey.
24. Guterman, W.H., Bache, C.A., MeCahan, J.B. and
Lisk, D.J. (1988). Heavy metals aııd ehlorinated hvdroear-bom iıı marine flsh produets. Nutrition Report., International. 311:1157.1161.
25. Hammand, P.B. and Beliles, R.P. (1980). Metals. In: J. Doull, C.D. Klaassen and M.O. Amdur ed. Toxiculogy 2th.cd. McMillan Publishing Co.lnc.NewYork. pp: 409-462. 26. Hapke, H.J. (1991). Effects ofmetals on domestie aııimals.
In: E. Merian cd. Metals and their compounds in the environ-ment. VCH Verlaysgesellschaft mblt press, Winheiııı. pp: 531-546.
27. Harms, V.U. (1974). Bestimmung der überRangmeta/le marIRan. eisen. kobalt, kubfer und zine in j/us/ieheıı mit hilfe. der rÖfllgen j/uoreseens analyse und der j/ammeıılogen alO-mabsorbtion. Arch. Fish wiss. 25: 63-74.
211. Hatch, R.C. (1991).Poisonf causing nervous stimulation or depression: Lead. In: Booth, N.H. and Leslie E.
McDo-nald, Eds. Veterinary Pharmacology and Therapcutics. 6th Ed. pp: 1053-1101. lowa State Univ. Press, Ames, USA.
29. Hovinga, M.E. Sowers, M. and Humphrey, H.E.
(1993). /,'m'ironnıental exposure aııd lifesryle predietors of lead. eadnıium, PCB and DDT levels in great lakes fish ea-ters. Arch Environ Health. 48: 98-104.
30. Johnson, R.D., Manske, D.D., New, D.II. and
Podrebarac, D.S. (1984). Pestidde, metal aııd other che. mieal residues in adult tOlal diet samples. JAOAC. 67:
154-166.
31. .iones, .i.R. E. (1969). Fish and river pol/utioıı. BuUer-worth co. Press ltd. London, England. pp: 53.82.
32. Kimura, ı.(1988. Aqua[ie pol/utiOlI problem.\' in Japan. Aquatic Toxicol. II: 287-301.
33. Lavel, L.B. and Upton, A.C. (1987). Toxic ehenıieals,
healıh and [he eııvironmeııı. John Hopkins Univ. Press, USA.
34. Lioy, P.J. and Daisey, J.M. (1988). Toxieairpollution. Lcwis Puhlishers Ine. Press, USA.
35. Paqsivirta, .I. (1991). Chemieal eeolOxicoloXv. Lewis Puh-lishers. Ine. Press, USA.
A. BILGİLI - H. SAGMANLlGIL
36. Racke, K.D. and Coats, J.R. (1990). Enhaneed biodeg-rada[ion of pesıieides iıı ıhe eııvirOlıment. American Chemi-cal Society, Wa,hington. D.C. USA.
37. Ramelow, G., Tuğrul S., Özkan M.A., Tuncel, G.,
Saydam, C. and Balkas, T. ı.(1978). The determinali.
011of trace metals in marine OrRQ1lisnısby alOmie absorp[ion
speeırometry. Intcm. J. Environ Anal Chem. 5: 125-132.
38. Reilly, W.K. (19ll4). Fııviroıımeıııal cofllamiııaflls iıı staıe
of ıhe environmeııı. An a<;sesment at Mid-Decd. Areport from conservaıion foundation, Washington D.C., USA. 39. Romeo, M. (l9117). Trace metals in flsh roe from ıhe
Mou-ritaııia Coast. M ari ne Pollut Bull. 18: 507-508.
40. Sanan, A. ve Ceylan, H. (1992). Van Gölüsuyunuıı /99/ yılı içindeki kimyasal analizi. Yüzüncü Yıl Univ Fen Bil Ens! Dcrg. i: 21-30.
41. Stahr, M.M. (1977). Analyıiealıoxieology methods manu. el. lowa State Univ. Press, Ames,lowa. pp: 47-48.
42. Stewart, .J.C. (1990). Drinkingwater hazards: How to know if there are toxic chemkals in your water and what to du if there are. Envirographks Press, Hiranı, Ohio.
43. Stokinger, H.E. (l9111). The metals. In: G.D. Clayton and F.E. Clayton cds. Patty's Industrial Hygiene and Tuxicology. Vol: II A, 3t1ı cd. John Wiley and Sons, Ine. Press, New York. USA.
44. Şanlı, Y. (19ll4). çevre sorunlart ı'e besin kirlenmesi. Sel-çuk Üniv. Vet. Fak. Derg. Özel sayı: 17-37.
45. Şanlı, Y., Demet, Ö., Akar, F., Yavuz, H. Bil~ili, A., Liman, ILC. ve Doğan, A. (1990). Buldan Barajı
suyunun doğal kalitesi ve bııradan avlanan sazan baltğı ör. neklerinde bazı agır metal artık/art üzerinde ara,r/ırnıalar.
Ankara Üniv. Vet. Fak. Derg. 37: 56.73.
46. Şanlı, Y. ve Kaya, S. (1992). Veteriner klinik toksikoloji. Medisan Yayınları. Yayın no: 5. Ankara.
47. Taylor, D., Maddock, B.G. and Mance, G. 11985).
T/ıe acııte lO,tieity of Iline "grev lisı" metals (arsenic. boroıı. e/ıromiımı. copper. lead. ııiekel. ıin. vanadium and zine) [O
Mo marine fls/ı species: Dab (Limanda limaııda) arui Grey /IIulle[ (clıelon Labrosus). Aquat Toxkol. 7: 135.144.
48. Tuğrul, S. Dumlu, G., Baştürk, Ö., ilhan, R. ve
Balkas, T. (1984). Van Gö/ü özümleme kapasitesinin sap. tanması ve eı'selniıelikli aııhu aT/llm[ ve deşarjı op[imasvo-ııu. MBEAE Gehze. Yayınno: 145, ii 1.IS5.
49. Ui, .İ.(1971). Mereury po/lıı[ion ofsea andfreslr ınırer it.\' accumulatiOlI inıo ",'ater biomass. Rev. Intcm. Occ:.ınogr. Med. 22-23: 79-128.
50. Uysal, H., Tuncer, S. ve Yaramaz, Ö.(1986). Fge kı.
yı/artndaki yeni/ebi/en orgwıizmalarda agır metalleriıı kar~'ı, la,Hlrtlma/ı olarak araş[lrtlması. Çevrc-86 Sempozyuıııu, 2-5 Haziran 1986. Ege Univ Atatürk Kültür Merkezi, ızmir. 51. Ware, G.W. (l9119). Reviews of environmental
eoııtamina-ıion and loxieololiY. New York, USA, pp: 25-38.
52. Yavuz, H. ve Filazi, A. (1995). Ankara Mogan
Gö/ü'ndeıı sagıwıwı Sıl, çökeııi ı'e bal[k önıekleriııde aiiır meral düzevleri: Vet Ilck Derg. Ba~ımda.
