“1950 ve 1980 YILLARI ARASINDAKİ
GÖRSEL SANAT ve TASARIM AKIMLARININ
MÜZİK ALBÜM PLAK KAPAKLARINA YANSIMALARI ve GRAFİK
EĞİTİMİNDE YERİ”
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan Özgür KARA
JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI
Özgür KARA’nın, “1950 ve 1980 Yılları Arasındaki Görsel Sanat ve
Tasarım Akımlarının Müzik Albüm Plak Kapaklarına Yansımaları ve Grafik Eğitiminde Yeri” başlıklı tezi ... tarihinde, jürimiz
tarafından Uygulamalı SanatlarEğitimi Ana Bilim Dalı Grafik Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.
Adı Soyadı İmza
Üye (Tez Danışmanı):... ... Üye ... ... Üye ... ... Üye ... ... Üye ... ...
ÖNSÖZ
Bilindiği gibi sanat eserlerinin işlevsel bir özelliği yoktur. Yani eşya niteliğinde değillerdir. Bu sebeple sanat kavramıyla zanaat kavramını ayrı tutarız. Grafik tasarım alanının ise sanat kavramıyla zanaat kavramının buluştuğu yerde olduğunu görürüz. Bunun sebebi görsel iletişimin insanlar arasında bildirişim ve iletişim işlevi görmesidir.
Herhangi bir ihtiyaç sonucu ortaya çıkan grafik tasarım çalışmaları insanlarla iletişim işlevi görmektedir. Bu çalışmaların doğru örneklerine baktığımızda bir mesajı çeşitli yöntemlerle tasarım ilkeleri, görsel algı psikolojisi gibi unsurların gözetilerek insanlara sunulduğunu fark ederiz. Bu şekliyle insanların belirli bir davranışa yönlendirilmesi söz konusudur.
Grafik tasarımcı bir ya da birden çok mesajı ya da konuyu insanlara anlatırken o insanların toplumsal özelliklerini, davranış biçimlerini bilir, sanatsal yaratıcılığını kullanarak özgün fikirler üretir.
Grafik tasarım çalışmalarında, çalışmaların ulaşılması istenen ya da ulaştıkları toplulukların kültürel özelliklerini yansıtan yönler olduğu görülür. Bu haliyle grafik tasarım çalışmalarının işlevsel bir niteliği vardır. Görsel algıda seçicilik yaratmak ve izleyeni ürüne çekmek bu grafik çalışmaların amacıdır. 1950 ve 1980 yılları arasında tasarlanmış ve döneminin görsel sanat ve tasarım akımlarını tarz ve biçim olarak yansıtan müzik albüm plak kapaklarının bu amacı gerçekleştirdikleri düşünülmektedir.
Bu araştırmanın gerçekleştirilmesinde önemli katkıları olan Dr. Duygu KARA, Frank MUL, Erhan KUZHAN’a ve değerli bilgileri ile yol gösteren başta danışmanım Prof. Atilla İLKYAZ olmak üzere, Prof.Dr Ayten ULUSOY ve Yrd.Doç.Dr. Dilem Kalafat ALPARSLAN’a teşekkürlerimi sunarım.
ÖZET
“1950 ve 1980 YILLARI ARASINDAKİ GÖRSEL SANAT ve TASARIM AKIMLARININ
MÜZİK ALBÜM PLAK KAPAKLARINA YANSIMALARI ve GRAFİK EĞİTİMİNDE YERİ”
KARA, Özgür
Yüksek lisans, Grafik Eğitimi Ana bilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Atilla İLKYAZ
Temmuz - 2008
Bu araştırmada, 1950 ve 1980 Yılları Arasındaki Görsel Sanat ve Tasarım Akımlarının Müzik Albüm Plak Kapaklarına Yansımaları incelenmiş ve Grafik Eğitiminde nasıl ele alınması gerektiği ortaya konmuştur.
Müzik albümü plak kapağı tasarımlarında kompozisyonların nasıl oluşturulabileceğine ve grafik tasarımı eğitimi alan öğrencilerin ambalaj grafiği çalışmalarında görsel sanat ve tasarım akımlarından yararlanabilmelerine yönelik kaynak oluşturmak amacı gözetilmiştir.
İncelenen örnek müzik albümü plak kapak tasarımlarının seçilmelerinde dinleyiciye ulaşmış olmaları ve türlerine ait özgün tasarımlar olduklarını göstermeleri bakımından, diğer kaynakların yanısıra, aşağıda belirtilen kaynaklar kullanılmıştır.
1. 1890-1954 yıllarını esas alan popüler müzik tarihi kitabı
2. 1894’ten bu yana uluslararası muzik endüstrisinin nabzını tutan ve değerlendirme kaynağı olan “Billboard” dergisinin 1950-1999 yillari arasinda on yıllık dönemlere göre çıkarmış olduğu en iyi müzik albümü listeleri (top albums) ve en iyi şarkılar (top singles) listeleri
3. The Greatest Album Covers of All Time (Gelmiş Geçmiş En İyi Albüm Kapakları) Kitabı
Özellikle 1940’lı yıllardan itibaren müzik plaklarının renk ve biçim değeri kazanmasıyla grafik tasarım alanında plak kapağı tasarımcılığı adıyla yeni bir dal oluştuğu görülmektedir.
1950 ve 1980 yılları arasındaki başlıca müzik türleri dinleyici kitlelerine sunulan müzik albümü plak kapağı tasarımlarının o kitlenin sahip olduğu ayırıcı imgelere, biçim ve renk özelliklerine sahip oldukları görülmüştür.
Araştırma sonucunda 1950 ve 1980 yılları arasında, müzik albüm plak kapağı tasarımcılarının dönemlerindeki görsel sanat ve tasarım akımlarının üslup ve biçim özelliklerini kendi tasarımlarında kullandıkları ve dinleyiciye ulaşan bu tasarımların dinleyici kitlenin görsel kültürleri ile uyumlu oldukları görülmektedir.
1950 ve 1980 arasında yayımlanmış olan bu müzik albüm plak kapak tasarımlarının, ambalaj grafiğinin doğru anlaşılması yönünde önemli örnekleri oluşturmaları bakımından grafik eğitimi veren okullarda tanıtma ve yayın grafiği içerikli derslerde görsel sanat ve tasarım akımlarıyla karşılaştırmalı olarak incelenmeleri önerilmiştir.
ABSTRACT
“THE EFFECT OF VISUAL ART AND DESIGN TRENDS ON ALBUM COVERS BETWEEN 1950 – 1980 AND THE
RELEVANCE TO GRAPHIC EDUCATION”
KARA, Özgür
Master Degree, The Department of Graphic Design Thesis Advisor: Prof.Atilla İLKYAZ
July - 2008
In this thesis, the effect of visual art and design trends on music record album covers between 1950 and 1980 were investigated. Also the ways how these results could be integrated in graphics education are shown.
Moreover, it was aimed to form a database to help creating compositions in designing music album covers and to help graphic design education students in package graphic studies in relation with visual art and design trends.
Besides others, following references were used also to determine that samples chosen in this study had been reached to the audience and had been original designs in their own sorts.
1. The history of popular music, 1890-1954 (ISBN: 0-89820-083-0)
2. Best album and best single charts by decade between 1950 and 1999 according to
Billboard magazine. Billboard magazine is basically devoted to music industry
since 1894 and is accepted as a standard international measure for ranking songs, albums and artists around the world.
3. The Greatest Album Covers of All Time (ISBN: 1843403013)
According to our results, significantly starting from 1940s, as a matter of music albums having more color and style value, a new branch in graphic design field has been formed; “music album cover design”.
Music album cover designs presented to the audience listening to main music sorts between 1950 and 1980 have been observed to have the distinctive characteristics such as image, configuration and color matching with the audience that it has been represented to.
It has been concluded that, between 1950 and 1980, music album cover designers had used the style and forms of visual art and design trends of the time and, the designs that had reached to the audience had been in accordance with the visual culture of the same audience.
It has been suggested that music album cover designs released between 1950 and 1980, should be studied at the schools of graphic education - particularly in lectures of publishing design, in comparison with visual art and design trends.
İÇİNDEKİLER Sayfa No. Önsöz...ii Özet...iii Bölüm 1...1 Giriş...1 Problem...1 Problem Cümlesi...2 Alt Problemler...2 Amaç...3 Önem...3 Varsayımlar...4 Sınırlılıklar...4 Tanımlar...5 Bölüm 2...7 Yöntem ...7 Araştırmanın modeli...7 Evren ve Örneklem...7
Verilerin Toplanması ve Analizi...8
Bölüm 3...10
Bulgular ve Yorumlar...10
3.1. Müzik Kayıt Tekniklerinin Oluşumu...10
3.2. Müzik Plak Kapaklarında İlk Tasarımlar...11
3.3. Plak Endüstrisinin Oluşumu...14
3.3.a.Müziğin Kaydedilmesi, Yayımlanması ve Hedef Kitle Unsuru...14
3.3.b.Dünya Genelinde Müzik Albümü Kaydetmiş ve Yayımlamış Yapımcı Şirketler...16
3.4. Müzik plaklarında Tanıtma – Yayın Grafiğinin işlevi...17
3.5. Grafik Tasarımı Etkileyen Okullar...19
3.5.a.Jugendstil...21 3.5.b.Süprematizm...21 3.5.c.Art Deco...21 3.5.d.Fütürizm...21 3.5.e.Dada...22 3.5.f. Konstrüktivizm...23 3.5.g.De Stijl...24 3.5.h.Bauhaus...24
3.6. Post modernizm ve 1960 ve 1980 Yılları Arasında Yayınlanan Müzik Albüm Kapaklarıyla İlişkisi...25
3.7. Müzik Plaklarında Görsel Algı ve Kültür...27
3.8 1950 ve 1980 Yılları Arasındaki Başlıca Müzik Türleri ve Müzik Plakları...29
3.8.A. Blues...30
3.8.B. Caz...31
3.8.D. Pop...37
3.8.E. Rock...44
3.8.E.a. Beat Kuşağı...47
3.8.E.b. Hippy Kültürü...49
3.8.E.c. Psychedelia...53
3.8.F. Punk...64
3.9. 1950 ve 1980 Yılları Arasındaki Görsel Sanat ve Tasarım Akımlarının Müzik Plağı Albüm Kapaklarına Yansımaları...73
3.9.1. 1950 yılından 1980 yılına kadar dünya genelinde yaygın olan görsel sanat ve tasarım akımları...73
3.9.2. 1950 yılından 1980 yılına kadar dünya genelinde yaygın olarak dinlenen müzik plağı albüm türleri...73
3.9.3. 1950 ve 1980 yıllarında yaygın olan görsel sanat akımlarının 1950 ve 1980 yıllarında yaygın olarak dinlenen plak albüm kapaklarına yansımalarının biçim ve içerik bakımından incelenmesi...74
3.9.3.1. 1950-1960 Yılları Arası Jazz Müzik Albüm plakları...75
3.9.3.2. 1960-1970 Yılları Arası Pop Müzik Albüm plakları...81
3.9.3.3. 1960-1970 Yılları Arası Rock Müzik Albüm plakları...87
3.9.3.4. 1970-1980 Yılları Arası Punk Müzik Albüm plakları...93
Bölüm 4...99
Sonuç ve Öneriler...99
Kaynakça...101
BÖLÜM 1 GİRİŞ
Problem
Ambalaj grafiğinin konusu olan müzik plağı kapakları, 1950 ve 1980 yılları arasında dünya genelinde dinleyiciye sunulmuş, müzik plaklarının tanıtımını ve görsel çekiciliğini sağlamıştır. 1980 yılından sonra kaset ve cd teknolojisinin yaygınlaşmasıyla üretimleri büyük ölçüde düşen müzik plakları 1990’lı yılların sonlarına doğru Dünyada ve Türkiye de plak koleksiyonculuğunun öznesi olmuş, bir çoğu yeniden yayınlanarak dinleyiciye sunulmaya başlamıştır. 2000’li yıllarda Müzisyen ve müzik gruplarının albümlerini kaset ya da cd’nin yanında plak şeklinde dinleyiciye sunmaya başlamaları müzisyen ve müzik gruplarının prestijlerinin bir göstergesi olmakta, sıradan dinleyicinin yanında özellikle plak koleksiyonu yapan dinleyici kitlesine ulaşmalarını da sağlamaktadır.
Plak kapaklarının tasarımı sürecinde tasarımcılar için plak kapağı tasarımının geçmişinin, farklı müzik kültürlerinin görsel estetik düzeyini anlamanın, 1950 ve 1980 yılları arasındaki sanat ve tasarım akımlarının plak kapaklarına nasıl yansıdığının ve plak kapaklarında nasıl kullanıldığının bilinmesinin çok önemli olduğu düşünülmektedir. 1950 ve 1980 yılları arasında basılmış başlıca müzik türlerine ait müzik plakları tasarımcılar için örnek oluşturmaktadır.
Müzik plak kapaklarının grafik tasarımı kompozisyon oluşturmak yönünden diğer müzik ambalajlarına; kaset ve cd kapaklarına benzemektedir. Ancak plak kapakları karedir ve diğer müzik ambalajlarından boyut olarak daha büyüktür. Büyüklüklerinden dolayı plak kapağı tasarımlarındaki kompozisyonlar diğer müzik
ambalajlarına göre daha dikkat çekici olmakta ve yine büyüklüklerinden dolayı müzik mağazalarında özel raflarda satışa sunulmaktadırlar.
PROBLEM CÜMLESİ
Görsel sanat ve tasarım akımlarının plak kapağı tasarımı için kaynak oluşturduğu ve 1950, 1980 yılları arasında yapılan müzik plağı tasarımlarının o dönemdeki sanat akımlarından etkilendiği düşünülmektedir.
“1950, 1980 yılları arasındaki görsel sanat ve tasarım akımlarının müzik plağı kapak tasarımlarına yansımaları nasıldır?”
ALT PROBLEMLER
1. Müzik ambalajlarında müzik plaklarının yeri ve önemi nedir? 2. Müzik plağı kapaklarında ilk tasarımlar nasıldır?
3. 1950 ve 1980 yılları arasındaki başlıca görsel sanat ve tasarım akımları nelerdir?
4. 1950 ve 1980 yılları arasında yayınlanmış başlıca müzik türleri hangileridir? 5. 1950 ve 1980 yılları arasındaki görsel sanat ya da tasarım akımları müzik
plağı kapak tasarımlarına yansımış mıdır?
6. Müzik plak endüstrisi için hedef kitle unsuru nedir? 7. Müzik plaklarında tanıtma-yayın grafiğinin işlevi nedir?
8. 1950 ve 1980 yılları arasındaki başlıca müzik türleri dinleyici kitleleri hangileridir?
AMAÇ
Bu çalışmanın amacı, 1950 ve 1980 yılları arası sanat akımlarının müzik plak kapaklarına yansımalarını belirlemek ve grafik eğitiminde müzik plak kapağı tasarımına yönelik kaynak oluşturmaktır.
ÖNEM
Sesin kayıt edilmesi, 1878’de Edison tarafından bulunan fonograf ile başlamış, 1987’de Emile BERLİNER tarafından geliştirilerek gramofon ve plak ortaya çıkmıştır. Bu gelişmelerin sonucu ticari bir özellik kazanan ses ve müzik kayıtlarının dinleyiciye sunumunda ambalaj grafiğinden yararlanılmıştır.
Müziğin ambalajlanması kavramı ilk defa müzik plaklarıyla ortaya çıkmıştır. 1940’lı yılların sonlarına kadar müzik plaklarının sunumunda sadece plağın içeriğiyle ilgili bilgi veren yazılar ve sanatçıların fotoğrafları kullanılmaktadır. 1950’li yıllardan itibaren müzik plağı satın alan kitlelerinin çoğalmasıyla, müzik türleri arasında ayrıcı görsel imgeler kullanılmaya başlanmıştır. O yıllardan itibaren plak kapağı tasarımcıları farklı türde müzik plağı alan dinleyicilerin görsel kültür özelliklerini tasarımlarında kullanmışlardır.
Müzik plakları üretimleri 1980’li yıllarda kaset ve cd teknolojisinin yaygınlaşmasıyla büyük ölçüde düştü ve eski ilgiyi göremedi. Ancak 1990’lı yılların sonuna doğru müzik yapımcı şirketleri müzisyen ya da müzik gruplarının yeni albümlerini kaset ve cd’nin yanı sıra plak şeklinde basmaya başladılar. 2000’li yıllarda yapımcı şirketlerin müzik albümlerini plak şeklinde basmaları o albüm için bir prestij göstergesi olmaktadır.
Kendisinden bir müzik plağı için kapak tasarımı yapılması istenen grafik tasarımcının, plak kapaklarının geçmişte hangi evrelerden geçtiğini, grafik tasarımı etkileyen modernist okullar ve modernizm sonrası grafik tasarımı, kare forma sahip yüzeylerde kompozisyon özelliklerini ve plak kapak tasarımı yapmanın süreçlerini bilmeleri gerektiği düşünülmektedir. Müzik plak kapağı tasarımının nasıl yapılacağına ilişkin kaynak oluşturması yönünden bu çalışmanın önemli olduğu düşünülmektedir.
VARSAYIMLAR
1950 – 1980 yılları arası sanat akımlarının üslup ve biçim özellikleri müzik plağı kapaklarına yansımıştır.
SINIRLILIKLAR
Bu araştırma “1950 – 1980 yılları arası sanat akımlarının müzik plağı kapaklarına yansımaları” konusu ile sınırlıdır. 1980’li yıllardan sonra ortaya çıkan diğer müzik dinleme araçları ve bunlar ile ilgili grafik tasarım ürünleri araştırmanın kapsamı dışındadır. Ancak son yıllarda müzik plaklarının tekrar basılması ve yayımlanmasından dolayı konuyla ilgili olan ve son yıllarda basılmış olan müzik plakları bu konunun dahilindedir.
1950 ve 1980 yılları arasında dinleyiciye ulaşmış olan müzik kapakları uluslar arası müzik dergilerinin listelerinden ve müzik plak kapakları hakkında uluslar arası yayınlanmış olan araştırma kitaplarından alınmıştır.
TANIMLAR SINGLE
Tek şarkıyı lanse etmek için çıkarılan kayıtlardır. Genellikle 45 devirlik plak olarak çıkarılır ve albüm çıkmadan önce bir takım şarkıları popüler yaparak gelecek albümlere satış garantisi yapmak üzere kullanılır. (FİDAN Metin, 1994, sf 98).
45’lik
Plak çalarda dakikada kırk beş kere dönmesiyle çalınır. Genellikle tek bir şarkıyı bazen de iki yüzünün de kullanılmasıyla en fazla iki şarkıyı içeren plak biçimi.
LONGPLAY
Uzunçalar olarak bilinir. Plak çalarda dakikada otuz üç kere dönmesiyle çalınır. Birkaç ya da daha fazla ses kayıt parçasını içeren plak biçimi.
GÖRSEL ALGI
Görsel algı, görsel düşünme ile aynı şeydir. (ARNHEİM Rudolf, 2004, sf 28). GÖRSEL KÜLTÜR
İnsan tarafından üretilen ya da ortaya konulan, görülebilen her şey. (BARNARD Malcolm, Sanat, Tasarım ve Görsel Kültür, sd 28). PENTATONİK
Beş sesli anlamına gelen sözcük KITSCH
Özellikle, 20.yy içinde üretilmiş çeşitli nesnelerde rastlanan zevksiz, kökeni belirsiz ve estetik değer taşımayan bir tasarım anlayışını nitelemek kullanılan Almanca asıllı bir sözcük. (SÖZEN Metin, TANYELİ Uğur, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, sf,131).
İKON
Ortodoks kilise sanatında Hz. İsa, Meryem ya da azizleri betimleyen resim. (SÖZEN Metin, TANYELİ Uğur, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, sf,111). Bu çalışmada dönemini ve yaptığı müzik türünü temsil eden kişi anlamında kullanılmaktadır.
SEMBOL
Sözcük anlamıyla simge ile özdeş tutulur. Duyu organlarıyla algılanamayan herhangi bir soyut kavramı, düşünceyi veya olguyu hatırlatan veya açıklayan, canlı veya cansız fakat somut göstergelerdir.
PSYCHEDELİC
Türkçe okunuşu saykodelik’tir. Psiko-haz-alma olarak çevrilebilir. SİMULAKR
Bir gerçeklik olarak algılanmak istenen görünüm. (BAUDRILLARD Jean, Simulakr ve Simulasyon, sf 7).
BÖLÜM 2 YÖNTEM
ARAŞTIRMANIN MODELİ
Araştırmada genel tarama modeli kullanılmış ve 1950 ile1980 yılları arasındaki başlıca sanat ve tasarım akımlarının jazz müzik, pop müzik, rock müzik, punk müzik türlerine ait müzik albüm plaklarının kapak tasarımlarına yansımaları nitel olarak incelenmiştir.
EVREN ve ÖRNEKLEM
Bu araştırmanın evrenini 1950 ve 1980 yılları arasında yayınlanmış müzik albüm plakları ile aynı yıllardaki görsel sanat ve tasarım akımları oluşturmaktadır. Örneklem için kullanılan müzik plak kapak tasarımları, dünya genelinde yaygınlığını ve geçerliliğini vurgulayacağından dolayı “ilk 100 listesini” sunan “Billboard” dergisi müzik listelerinden ve “Dünyanın En İyi Albüm Kapakları (MILES Barry,
SCOTT Grant, MORGAN Johny, The Greatest Album Covers Of All Time)” kitabından
alınmıştır. İncelenen örnek plak kapağı tasarımları yayımlandığı dönemdeki görsel sanat ve tasarım akımlarını biçimsel olarak yansıtmalarından ve dinleyici kitlelerin görsel kültürlerine uygun olduklarından dolayı seçilmişlerdir.
VERİLERİN TOPLANMASI ve ÇÖZÜMLENMESİ
İkici bölüm 9’da, her müzik kategorisinden 6 (altı) adet müzik albümü plak kapağı seçilmiş, 1950 ve 1980 yılları arasındaki görsel sanat ve tasarım akımlarının üslup ve biçim özellikleri açısından müzik plağı albüm kapak tasarımlarına yansımaları ve bu akımları temsil eden kompozisyon öğelerinin plak kapaklarında nasıl düzenlendiği nitel olarak incelenmiştir. Yapılan incelemede değerlendirme ölçeği kullanılmıştır.
Hazırlanan ölçek şu ölçütleri içermektedir; . Albüm adı
. Sanatçı ya da grup adı . Albüm çıkış tarihi . Kapak tasarımcısı . Fotoğrafçı
. Resimleyen ya da çizerin adı . Albün yapımcı şirketi
. Tasarımda etkisini gösteren görsel akım ya da üslubu . Kompozisyonun konusu
. Tasarımın oluşturulmasında kullanılan teknik . Görseller ile tipografi ilişkisi ve renk uyumu
İncelenen plak kapağı tasarımları şunlardır;
Thelonius Monk & Sonny Rollins, Ella Fitzgerald Sings the Gershwin Song Book Vol 2, The Jazz Messengers at the Cafe Bohemia Volume 1, Mingus Ah Um Kenny Burrell, Here Comes the Whistleman, Elvis Presley, Her’s Little Richard, Elvis NBC Tv Special, A Girl Called Dusty, Country Life, Sticky Fingers, Blonde on Blonde, The Who Sell Out, Disraeli Gears, The Psychedelic Sounds of the 13’th Floor Elevators, Abraxas, Sgt Peppers Lonely Hearts Club, Never Mind the Bullocks Here’s The Sex Pistols, Give’em Enough Rope, Ramones, Y, Live at the Vortex, Teenage Depression
BÖLÜM 3
BULGULAR ve YORUMLAR
1. MÜZİK KAYIT TEKNİKLERİNİN OLUŞUMU
Anlık bir yaratım biçimine sahip olan Müzik sanatı ilk önce notalar ile daha sonraki süreçte ise çıkarılan seslerin kayıt altına alınması ile somutlaşmıştır. Ses kayıt işleminin notalardan farkı Müziğin o anda yapılmış olduğu şekliyle değişik mekanlara taşınabilmesi ve tekrar dinlenebilmesidir.
Resim 1: Thomas Alva Edison tarafından geliştirilen silindir fonograf
Ses kayıt işleminin ilk örneğini 12 Ağustos 1878 de Edison vermiştir. “Fonograf” (Resim 1) ismini verdiği aygıta “Mery’in küçük bir kuzusu var” diye seslenmiş bunu kayıt etmeyi başarmıştır.
Edison’un fonografı, ses kayıt almayı mümkün kılmıştır ancak pratik bir çözüm değildir. Fonograftaki ses kayıt işlemi, kayıta başlanması, sesin alınması ve kayıtın bitimi olarak düşünülürse bir tek silindire (ses kovanına) tek bir kayıt yapılabilir. Aynı kovana bir seferden çok kayıt yapılamaz. Dolayısıyla fonograf ve ses silindirlerinin hacmi büyük olması ve ancak kısa süreli kayıtlara imkan vermesi fonografın kullanılması ve yaygınlaşmasını engellemiştir.
A. Graham BELL, 1881’de ses silindirinde kalay yerine balmumu kullanarak kayıt süresini uzatmayı başardı. Böylelikle fonografın ticari kullanım şansı doğdu.
Charles CROS, 1877’de bilimler Akademisine yazdığı bir mektupta ses kayıt ortamı olan plak düşüncesini dile getirmişti.
8 Kasım 1887’de Emile BERLİNER isimli teknisyen ses kaydını silindir üzerine değil, dönen yuvarlak bir yüzeye yapmayı başardı. Cros’un düşüncesini hayata geçiren E. BERLİNER, 1887’de ilk plak kaydını kimyasal yöntemle bir çinko plak üzerine yaptı. Bu kayıtların seslendirilmesini sağlamak için tasarlanan aygıt “gramafon” olarak isimlendirildi.
Resmi olarak elektriksel yöntemle gerçekleştirilen ilk plaklar 1920’de ortaya çıktı. Lionel Guest ve H.O Merriman mikrofonla ses alımını, yükseltme ve elektriksel kayıt işlemlerinden oluşan bir kayıt yöntemini denediler.
“...Kısa zamanda bütün plak yapımcıları elektriksel kaydı benimsediler. Elektriksel kayıt yöntemleri 1934’lere doğru yaygınlaştı. ...1947’den başlayarak manyetik bant üzerine yapılan kayıtlar, plak sanayiinde özgün kayıt ortamı olarak kullanılmaya başlandı. Kayıt işlemi daha sonra labarotuvarlara kaydı. Bu yöntem 1949’da dünyada benimsendi. (SERBEZLER Özgül, 1997, sf 9,11,12).”
2. MÜZİK PLAK KAPAKLARINDA İLK TASARIMLAR
1920’lerden önce yapılmış kayıtların single çıkmış ve kağıt bir kap içerisinde dinleyicilere sunulmuş olduğu görülür. Bu kağıt kabın üzerinde sadece kaydı yapan şirketin bilgilerine yer verilmiştir. 1920’lerdeki klasik müzik kayıtlarının albüm şeklini almaya başladığı görülür. Ancak müziği ve sanatçıyı tanıtacak unsurlara çok az yer verilmiştir.
Müzik albüm kapaklarının ilk örneklerine ve daha sonraki dönemlerde basılmış müzik plak kapaklarına baktığımızda aralarındaki farkı görürüz. Gelişimin
başında yer alan çalışmalar resim içermeyen yazılı kapaklardır. Sonraları yazılara bazı grafik düzenlemeler ile müdahale edilmiştir.
Resim 2: “His Master Voice” (Sahibinin Sesi) şirketi tarafından yayınlanmış olan albüm ve albüm zarfı. (1920)
Daha sonraları sadece yazı ve sanatçı fotoğrafları bir arada kullanılmış, 1940’lara doğru resimsel düzenlemeler işin içine girmiştir. 1950 sonraları, farklı dönemlerdeki sanat akımlarına bağlı olarak müzik plaklarının biçimsel özellikleri değişmeler göstermiş, dönemine ve sahip olduğu estetik anlayışın özelliğine göre belirgin karakteristik biçim özelliklerine sahip olmuşlardır. Müzik plaklarının tasarımcılarının eserlerinde o dönemi etkileyen başlıca görsel sanat akımlarından etkilendiği düşünülmektedir.
Resim 4: LP, Bullmoose JACKSON, “Moose on the Loose” 1940
“...1940’ta Columbia Müzik şirketi tarafından yayınlanan ‘Rodgers and Hart’ adlı albüm, müziğin paketlenmesi ve pazarlanması alanlarında büyük değişikliğe yol açmıştır. Bu albümü diğerlerinden farklılaştıran, ‘Alex Steinweiss’ adlı genç bir tasarımcının sadece bu albüme özgü olarak yaptığı tasarımlar olmuştur. ...araştırmalar, Steinweiss’in tasarladığı albüm kapaklarının, single albüm kapaklarından daha fazla sattığını göstermiştir. Bu başarıyı gören Columbia, yayınlanacak bütün albümlerin kendilerine özgü kapak tasarımları olmasına karar vermiştir. Steinweiss’in henüz 23 yaşındayken yol açtığı bu değişiklik, müziğin pazarlanması ve paketlenmesini tamamen değiştirecektir. (DURMAZ Önder, 2006, sf 40,41).”
Resim 5: 1940’da Columbia Records şirketi tarafından yayımlanmış olan “Rodgers and Hart” Albümü. Tasarımcı: Alex Steinweiss
3. PLAK ENDÜSTRİSİNİN OLUŞUMU
a. Müziğin Kaydedilmesi, Yayımlanması ve Hedef Kitle Unsuru
Endüstri devriminden, 20yy. sonrasına kadar olan sürede, iletişim alanındaki teknik gelişmeler ve sosyal değişmeler müzik yayınlarının başlı başına bir endüstri haline gelmesini sağladı. Plak endüstrisi, uluslararası bir pazar haline geldi ve dünyada devletlerce kabul edilen ve tasdik gören kültürel bir endüstri biçimini aldı. Sanat ve eğlence anlayışlarındaki kültürel etkileşim ve alışveriş, özellikle endüstrinin geliştiği pazarlar için dünya çapında bir boyut kazandı. Bu sebepten ötürü plak endüstrisine uluslararası bir oluşum olarak bakabilir ve bu endüstrinin grafik tasarımcıları ilgilendiren yönünü ele alabiliriz.
“II. Dünya savaşından sonra 1950’lere doğru yayıncılıkta, özellikle televizyonun yaygınlaşmasıyla büyük gelişme sağlandı. Amerika, dünya dahilinde ekonomik ve politik gücünün yeni bir çağına girerken, müzik olayında da yerini aldı. 1950’lerde dış kayıt teknikleri, plak endüstrisinin yapısını değiştiren manyetik teyp’in icadıyla büyük bir gelişme gösterdi. Bu yeni kayıt aleti stüdyo müziğini esaslı bir biçimde yapaylaştırırken, diğer taraftan plakların hemen her tarafta yapılmasını sağladı. 1950’lerde yaşanan Rock’n Roll patlaması, plak firmaları için yeni bir kaynak oldu. Rock and Roll plak almak için yeterince parası olan gittikçe büyüyen ‘teenage’ pazarına hitap etti. (SERBEZLER Özgül, 1997, sf 24).”
Müzik kayıtlarının çoğaltılabilmesi ve dağıtılabilmesindeki kolaylık açısından ilk kez plaklar ile böyle bir fırsat yakalanmıştı. Bu gelişme tarihte müzik yapımcılığı için önemli bir aşama noktasıdır. Müziğin biçimindeki ve icrasındaki teknik olanakların gelişmesi ve organizasyonundaki değişmelerle müzik endüstrisi ve müziksel faaliyetler, bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeyde etkilendi. Artık plaklar, müzik endüstrisinin vazgeçilmezi olmuşlardı.
Plak endüstrisinde yaşanan bu gelişmelerle beraber albüm kapak tasarımlarının önemi hızla artarak müzik ve yayımcılık endüstrisiyle iç içe geçti. Artık müzik yapanlar kendilerini sadece seslerle değil, kapaklardaki renk, biçim ve yazılarla ifade ediyorlar, bu görünümleriyle kitleleriyle buluşuyorlar ve kitleler sadece müzik kayıtlarına değil, özgün ya da çeşitli grafik tasarım ürünlerine de kavuşuyorlardı.
“...1940 yılını günümüz albüm kapak tasarımı konusunda bir milat olarak kabul edersek, öncesinde reklam ve pazarlama gibi kavramlarla yeni yeni tanışılmaya başlandığını söyleyebiliriz. (DURMAZ Önder, 2006, sf 40).”
1940 ve 1960’lı yıllar arasında müzik türlerinin de çoğalmasıyla ve özellikle Rock’n and Roll müziğinin yaygınlaşmasıyla müzik plaklarının farklı özellikte dinleyici kitlelerine hitap ettiği dönem başladı. Artık müzik plaklarının tercih edilmesi için sadece üzerilerinde yazı ya da sanatçının fotoğrafı olması yetmiyor, bir
albüm, kapak tasarımı ile diğer plaklardan farklı olduğunu dinleyici kitleye gösteriyordu. Değişik beğenilere ve beklentilere sahip dinleyici gruplarının plak endüstrisi için ulaşılmak istenen farklı hedef kitlelerini oluşturduğu düşünülmektedir.
b. Dünya Genelinde Müzik Albümü Kaydetmiş ve Yayımlamış Yapımcı Şirketler:
“
. 10 Records UK
. A&M Records/US/Universal . ABC-Paramount/US
. Apple Corps Ltd/UK . Atlantic/US
. Blue Note /US/Emi . Columbia/CBS/US . Columbia/Sony/US . Cbs/Records/US . Emi/UK
. Factory/UK
. International Records Syndicate/IRS . Island Records/UK
. MCA Records/US
. MPS Records/Germany/Verve . Pankay Records/ UK
. Philips/UK . Polydor/UM/US
. Prohibited Records/ France . Rolling Stone Records/UK/EMI
. Sony Music Entertaintment/Columbia/US . Soul Jazz Records/UK
. Universal Records/US . Virgin/UK
. Warner Bros/US . Warp Records
. Zomba Records, RCA/Sony
(MILES Barry, SCOTT Grant, MORGAN Johny, sf: 5, 2005).”
Yukarıda adları sayılan şirketlerin yapımcılığını üstlendikleri bir çok müzik plağının, sanatçı ya da müzik grubunun dünya genelinde tanındıkları ve plak albümlerinin ilgi gördüğü görülmektedir. Bu sebeple plak endüstrisinin uluslararası bir oluşum olduğu düşünülmektedir.
4. MÜZİK PLAKLARINDA TANITMA YAYIN GRAFİĞİNİN İŞLEVİ
“Grafik sanatlar, çeşitli basım ve çoğaltma teknikleriyle gerçekleştirilecek resimsel ya da yüzeysel malzemenin tasarımı konusunu ele alan sanat dalları grubu. Afiş, tekstil tasarımı, tipografi vs. grafik sanatlar kapsamına girer. Bu alanların da örneklediği gibi grafik sanatlar, resim ve heykel gibi sanatlardan işlevsel niteliklerinin ağır basışıyla ayrılırlar. Daha açık bir deyişle, bir grafik sanat ürünü yalnız estetik bir işleve sahip olmayacak, onun ötesinde somut bir kullanım alanında da işe yarar nitelikte olacaktır. (SÖZEN Metin, TANYELİ Uğur, 2003, sf 93). ”
Müzik plaklarının tanıtma-yayın grafiği ve ambalaj grafiği ile olan ilişkisi müzik plaklarında kapak tasarımlarının işlevini açıklar. Grafik eğitimi veren bir çok okul ve mesleki eğitim veren kuruluşlarda ambalaj grafiği ders olarak da okutulmaktadır.
Müzik kayıtlarının dinleyiciye ulaştığı ilk yıllarda plakların ambalajlarında ya da üzerlerinde ağırlıkla yazıların olmasının ve daha sonraları 45’lik plak kapaklarında yazı ile beraber sadece sanatçıların porte ve boy fotoğraflarının kullanılmaya başlanmasındaki sebebin kayıt altına alınan müzik türlerinde çok çeşitliliğin olmaması ve ulaşılacak dinleyici kitlenin çok geniş olmamasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Görsel algıda seçicilik yaratmak gibi bir problem plak yapımcıları için ilk zamanlarda yoktu çünkü müzik plaklarını satın alan kişiler, müziğe ya da sanatçıya ilişkin kişisel bilgileriyle seçim yapıyorlardı. Bu sebepten önceleri plak satın almanın bir seçkinlik göstergesi olduğunu söyleyebiliriz.
“Müzik dinleyicisi albüm satın alırken kişisel karizmasının ışığı altında seçim yapar. ...içinde yaşadığı kültür ve bağlantıları önemli faktörlerdir. Kişinin sosyal, ekonomik ve kültürel durumu seçimi etkiler. Böylece aynı kültürlerden üretilen farklı müzik albümlerinin bireysel seçimleri de farklı olur. (SERBEZLER Özgül, 1997, sf 31).”
Müzik plaklarının sadece ses değil renk ve biçim değeri de kazanmasıyla beraber tanıtma yayın grafiği ile grafik tasarımcılar tüm dünyadaki plak endüstrisinde vazgeçilmez bir yer edinmişlerdir.
Yayımlanan müzik plaklarının ulaşması istenen kitlenin görsel algı durumu ve kültür özellikleriyle ilişkili olarak kapak tasarım anlayışlarının biçimlendiğini görürüz. Tanıtma-yayın grafiğinin bir konusu olan müzik plak kapaklarının tasarım süreci müziğin taşıdığı karakter özellikleri, o müziği dinleyen kitlenin kültür anlayışına uygunluğu gibi unsurları barındırır.
“...Albüm kapakları göreceli olarak az alan kaplamalarına rağmen tasarımlarını incelediğimizde etkili mesajları bir arada taşıdıklarını görürüz. Bu bir anlamda tasarımcının başarısıdır. Müziğin ‘ruhunu’ anladığının ve doğru görselleştirdiğinin kanıtıdır. Grafik ürün olarak tasarım, tanıtımı yapılan içerik ile arasındaki ilişkiyi yansıtır. ...Çoğu grafik tasarım ürünü kullanım süresi itibariyle geçici olma ya da hızlı tüketilme özelliği gösterirken albüm kapakları daha kalıcı olabilmektedir. Tasarım bir süre sonra yansıttığı kavramla beraber anılır, çağrışım yapar. Bu yönüyle de reklam grafiğinden ciddi bir şekilde ayrılır. Reklam grafiği ürünleri gibi ‘değişken’ ticari kaygılar içerse de sanat dallarında olduğu gibi dönemine ait kültürel izleri taşır. Tınısı ve müzisyeniyle olduğu kadar, yapıldığı dönemi, hedef kitlesinin sosyo-kültürel durumunu da sergileyebilir. Hatta denilebilir ki çoğu tasarımda ana amaç, bu sosyo-kültürel sentezi yakalamaktır. (DURMAZ Ömer, 2006, sf 40).”
Tanıtma-yayın grafiğinin müzik plak kapağının tasarımı sürecinde kullandığı yöntemin aşamaları,
. Dinleyici kitlenin görsel algı durumunun belirlenmesi
. Albümün ve sanatçının müzikal yapısına uygun biçim ve renklerin belirlenmesi . Tarz ve anlayışlara göre özgün fikirler geliştirilmesi
. Tipografik unsurların yapıyı destekleyecek şekilde seçilmesi
. Kompozisyon öğelerinin bir kimlik yansıtacak şekilde bir araya getirilmesi olarak görülmektedir.
5. GRAFİK TASARIMI ETKİLEYEN MODERNİST OKULLAR
Tanıtma – yayın grafiğinin önemi endüstri devrimiyle belirginleşti. Endüstri devriminden önce grafik tasarım işleri, kaligrafi, minyatür, kitap resimleme ya da süsleme gibi işler usta-çırak ilişkisine dayanan yöntemlerdi. Endüstri devrimiyle beraber grafik tasarım alanı akademik bir yetkinliğe kavuştu. Modernist grafik tasarım okulları, kendilerine ait belirgin ifade biçimleri geliştirdiler. Bu okulların başlıca özellikleri, yaşadıkları döneme ait olarak endüstrinin toplumla olan ilişkisini göz ardı etmemeleri, geleceğin nasıl kurulması gerektiğine dair idealleri, içinde
bulundukları çağa ait yapıcı görüşleridir. Bu çalışmada modern tasarım okullarının göz önünde bulundurulmasının önemli olduğu düşünülmektedir. Çünkü bu araştırmada ileriki bölümlerde incelenecek kimi albüm kapak tasarımlarında bu akımların biçimsel ya da tavır olarak etkileri veya benzerlikleri vurgulanacaktır.
“...Grafik tasarım, endüstri devrimi içindeki yerini ambalaj ve tanıtım elemanları tasarımı ile almaya başlayacaktı. Tasarımların mühendisler ve zanaatkarlar tarafından yapıldığı bu dönemde, sanatçılar tarafından, sanatçıların seri üretim sonuçlarının sunumu sürecinde rolleri olamaması gerektiği vurgulanıyor sanatçı ve zanaatçı ayrımı yapılarak zanaatçı aşağılanıyordu. The International Studio adında bir dergide yayınlanan makalede şöyle deniyordu: “Geçmiş de sanatçı ile zanaatçı arasında bir ayrım yoktu... Modern çağda ise, keyfi bir biçimde ve öfkemizi de belli edecek şekilde, özellikle resim ve heykeli kastederek ‘güzel’ sanatlar ile ‘alt’ sanatları veya ‘sanayileri’ birbirinden ayırıyoruz. Ve ne ressam ne de aşçılardan veya berberlerden biraz daha fazla önemsemiş oluyoruz.” Çoğu sanatçı bu ayrıma kayıtsız kalsa da, reformcu sanatçıların baskı ve çabaları sonucu oluşturdukları tutarlı ulusal tarz, sanatçıların tasarımcı olarak seri üretim çılgınlığı içinde yerlerini almalarını sağladı. O zamana kadar kitap tasarımı ya da belki de süslemesi yapan grafik tasarımcılar böylece, ambalaj ve tanıtım elemanları tasarlamaya başladılar. Onların sayesinde artık işlev ve estetik bir aradaydı. Ancak modernist grafik tasarımın bütün üretimi boyunca savunacağı, işlevin estetikten önce gelmesi fikri daha o zamanlarda ortaya çıkmıştı. (AKSOY Ufuk, Grafik Tasarım ve Post Moedrnizm Sorunsalı).”
Başlıca modernist grafik tasarım akımları; a.Jugendstil b.Süprematizm c.Art Deco d.Fütürizm e.Dada f.Konstrüktivizm g.De Stijl h.Bauhaus
a.Jugendstil
19. yy’ın sonuyla 20. yy’ın ilk on yılı içinde gelişen Art Nouveau’nun Almanca konuşan ülkelere özgü türü. Genel tutumu açısından diğer ülkelerdekilerden pek ayrılmaz. Bununla birlikte, Fransa ve Belçika’da eğrisel biçimlere büyük ağırlık veren Art Nouveau tasarımı, Alman ülkelerinde daha geometrik bir nitelik kazanmıştır. Bu durum özellikle mimarlıkta belirgindir. En ünlü üyeleri: O.Wagner (mimar) , J.M.Olbrcih (mimar) , H.Obrist (plastik sanatçı) , O. Eckmann (grafik sanatçı)
b.Süprematizm
“1913’te Rusya’da C.Malevich tarafından başlatılan bir soyut sanat hareketi. Daha sonra ...arasına El Lissitsky, L. Moholy Nagy, A.Rodchenko da katılmıştır. Akımın yandaşları resimlerinde yalnızca temel geometrik biçimleri kullanarak benzer nitelikte yapıtlar vermişlerdir. Süprematizm 1920’lerde resmi ideolojiye uyum göstermediği gerekçesiyle ortadan kaldırılmış ve Malevich dışındaki izleyicileri Rusya’yı terk ederek Almanya’da Bauhaus’a katılmışlardır. (SÖZEN Metin, TANYELİ Uğur, 2003, sf 223).”
c.Art Deco
1920 ile 1930 arasında gelişmiş, mimarlık, uygulamalı sanatlar ve iç mimarlık çalışmalarında görülen bir üslup. Bezeme ve süslemeye ağırlık verilmiş, geometrik bezeme öğeleri kullanılmıştır.
d.Fütürizm
“...günlük gazete Le Figaro’da yayınlanmış ‘Fütürizmin Kuruluşu ve Manifestosu’ yazısıyla 1909 yılında Filippo Marinetti tarafından başlatılan bir harekettir. ...görsel sanatı, edebiyat ve gösteriyi içeren ve pek çok disiplini kapsayan bir hareketti. (O’Hara Craig, 2003, sf 33).”
İtalyan ressamları, 1910 yılından itibaren durgunluk içinde bulunan İtalyan resmini canlandırarak batı sanatı içindeki itibarını çağdaş bir anlayışa kavuşturmak istemişlerdir. Ortaya çıkışı Kübizmin yayıldığı yıllardır. Durağan buldukları kübizme karşı dinamik duyguyu yeniden araştırılmış, geleceğin dinamik varlığına ulaşılmak istenmiştir. Plastik durgunluktan, bir başka hareket durumuna geçiş araştırılmıştır. Çağdaş endüstriyel gelişmeleri ve hızı yücelten bir anlayıştadır. Hareketin vurgulanması esas meseledir. Aynı yıllarda özellikle sanayileşme ve makineleşmenin de etkisiyle Rusya’da da fütürist bir sanat anlayış benimsenmiştir. Başlıca temsilcileri, U.Boccioni, G.Chirico, G.Severini, C.Carra’dır.
e.Dada
1916 da Zürih’te kurulmuştur. Dada, zamanının geçerli tüm eğilimlerine güçlü bir karşı çıkış olarak bilinir. Yeni bir sanat biçimi yaratmaktan çok, onaylanmış tüm sanat anlayışlarını yıkmayı hedeflemiştir. Geleneksel resim malzemelerinin yerine hazır maddeleri ve kolaj tekniğini getirmişlerdir. Betimleme sorununu sanatın gündeminden çıkarmaya çalışmışlardır. Ona göre, görünürde sanatsal nitelikte olmayan nesneleri yeni bir dizge içinde kullanarak sanat eylemi yalnızca bir dizge değiştirme uğraşı olmuştur. Betimlemeyi sanattan çıkarma uğraşlarına en güçlü örneklerden biri dadacı şiirdir. Şiirleri tümüyle uydurma, anlam yapısına ve sırasına uymayan sözcükler kullanarak oluşturmuşlardır. Sanat tarihi boyunca o güne dek tartışılmadan süregelen anlayışları tartışmaya açan bir düşünce ve eylem hareketi olmuştur.
“...Dada akımı, Picabia’yla yolu kesiştiğinde bilinçli bir sanat karşıtı anti-art biçimi almıştır. Picabia, New York’a 1915’te Marcel Duchamp ile birlikte gittiğinde, eserlerini onunla birlikte Alfred Stieglitz’te sergilemiştir. Biri mekanik-grafik eserlerini, diğeriyse ilk ‘ready made’ lerini sergilemiştir. ...gündelik eşyaların gülünç yanlarını ortaya koyan ve onları gülünçleştiren eserlerdi. (Eroğlu Özkan, 2007, sf 383).”
Marcel Duchamp New York’ta 1917’de ilk Amerikan Bağımsızları sergisine aldığı bir pisuarı ‘R.Mutt 1917’ imzası ile göndererek katılmış ve bu eser geri çevrilmiştir. Kübist ressamlar gazete parçaları, muşamba, sunta gibi kimi hazır maddeleri kolaj resimlerinde kullanmışlardır fakat bu maddeler resmin içerisinde bir eleman olarak yer alırlar. Ancak Duchamp hazır maddeyi olduğu gibi farklı kurgularla sanat eseri şeklinde sundu ve sanat nedir? sanat eseri nedir? gibi sorulara verdiği cevaplarla sanatın gündemine yeni ve kavramsal bir yaklaşım getirdi.
“...Fransız sanatçısı Marcel Ducahmp ...herhangi bir objeyi sadece alıp imzalayarak ün kazandı. Daha genç bir sanatçı olan Joseph Beuys, Almanya’da onun izinden gitti ve ‘Sanat’ kavramını genişlettiğini ya da açtığını iddia etti. (GOMBRICH E. H., 2004, sf 601).”
f.Konstrüktivizm
“Konstrüktivizm adı 1914 de Vladimir TATLİN tarafından önerilmiştir. Geleneksel resim ve heykelden farklı olarak, değişik malzeme kullanarak kurduğu yapıtları için düşünülmüştür. İsim buna benzer plastik yapıtlar için olduğu kadar, giderek tüm geometrik birimlere dayanan yapıtlar içinde, iki boyutlu dahi olsalar kullanılmaya başlanmıştır. (ÖGEL Semra, sf27).”
“Tual resminde daha çok geometrik biçimler arasındaki ilişkiler araştırılır. Sanatın geometrikleştirilmesi geometrik bir yapıya kavuşturulması ne ifade eder? Bu temelde sanatın yaşam ilgilerinden kopması anlamına gelir. Geometrik sanat, yeni ilgiler düzeyinde düşünsel ilgiler düzeyinde varlık koşullarını bulur, salt soyut bir sanat olarak kendine özgü varlığını elde eder. Konstrüktivizm kurucu akıldan, matemetik kavramlardan hareket eder ve yalnız çekici ve itici kuvvetlerin yer kaplama, saydamlık, gerilim, açıklık gibi en genel tasavvurları tarafından hareket ettirilir. (TUNALI İsmail, sf:176-177).”
“Konstrüktivist sanatçılar dik açılı biçimler, eğik, çapraz düzenlemeler ve yerleşimler kullanarak yapıtlarında gerilimi yüksek bir hareketlilik etkisi elde etmişlerdir.
...Sanat yapıtının biçimi iki temel ilkeyle düzenlenmiştir. Gereç ve yapı. Bunlarla gereçler kendini bir bütünlük içinde düzenler ve sanatsal mantık ile derin anlamını kazanır. Resimsel alan insanı sarmalamak üzere tualin ötesine geçmektedir. Tualle sınırlanmayıp, tualin arkasındaki uzayı da içine almaktaydı. Çalışma, bütünün bir parçası ve çok anlık ve aynı zamanda dinamik bir kinetik güç selinin ortasında varolan bir konstrüksiyondu. Dönemin ressamları, yeni bir plastik ve her şeyden öte yeni bir uzay inşa etmek istiyorlardı. (KÜPÇÜOĞLU Hülya, 1997, sf:12).”
Önemli temsilcileri arasında, V.Tatlin, A.Pevsner, N.Gabo, W.Kandinsky, K.Malevich gibi sanatçılar vardır.
g.De Stijl
“1917 de Theo Van DOESBURG tarafından yayınlanmaya başlayan aynı adlı derginin adını taşıyan bir akımdır. Görsel sanatlar ve mimarlıkta etkili olmuş, çoğunlukla Hollandalı sanatçıları içermiştir. Amacı endüstri çağı’nın gereklerine uygun, bireysel anlatımı ve ulusal anlayışları yadsıyan, tüm toplumlar için ortak bir sanat dili geliştirmekti. Bundan ötürü yalnızca temel geometrik biçimleri ve ana renkleri kullanan bir biçimlendirme anlayışı öngörmüştür. (SÖZEN Metin, TANYELİ Uğur, Sanat Terimleri Sözlüğü. 2003, sf: 66).”
“Piet Mondrian, De Stijl dergisinde çıkan bir yazısında insan yaşamının giderek doğadan uzaklaştığını ve soyut yaşama dönüştüğünü söylüyordu. ...Yazılarında sık-sık geçen evrensel – bireysel, nesnel – öznel, dış – iç, erkek – dişi deyimleri onun dünyayı karşıtlıkların savaşımı olarak anladığını gösteriyor. Bu karşıtlıklardan doğan denge bozuklukları, Mondrianın sanatının çıkış noktasıydı. Bu sanatın ereği ise uyum ve dengeye ulaşmaktı. (İPŞİROĞLU Nazan, sf:77)”
Biçim ve içerik olarak konstrüktivist bir anlayışa sahip olduğunu söyleyebiliriz.
h.Bauhaus
1919-1933 yılları arasında sürmüş Alman sanat okulu. Modern sanat ve modern mimarlığın oluşumuna katkıda bulunmuştur. Endüstri çağıyla beraber üretim biçimleri, üretilen ürünler, toplumların yapıları büyük değişimler geçirmişti. Bauhaus, sanat, mimarlık ve endüstri arasında bir bağ kurmaya çalışıyordu. O güne dek alışılagelmiş tüm sanat kavramlarını değiştirip tüm dünyada ki sanat ve mimarlık
eğitimi bu okul sayesinde yeniden oluşturulmuştu. ‘Temel Sanat Eğitimi’ ve ‘Endüstri tasarımı’ kavramı bu okulla beraber ortaya çıktı. Güzel Sanatlar ve Zanaatçılık arasında bir bağ oluştu. Endüstrinin ve endüstri ürünlerinin ulaştığı her yere modernist anlamda sanatsal bir yaratıcılığın da beraber gitmesini sağladı. Kurucuları arasında, P.Klee, O.Schlemmer, W.Kandinsky, L.Moholy-Nagy gibi isimler vardır.
6. POST-MODERNİZM ve 1960 – 1980 YILLARI ARASINDA YAYINLANAN MÜZİK PLAK KAPAKLARI İLE İLİŞKİSİ
Özellikle 1960-1980 yılları arasında basılan müzik plakları, 1960’lı yılların başından itibaren dünya genelinde etkili olmaya başlayan ve post-modern dönem olarak adlandırılan dönemin içerisinde yer almaktadır. Bu sebeple post-modernizm kavramının açıklanması gerektiği düşünülmektedir.
Post-modernist sanat; mimarlık, müzik, film, drama ve edebiyat alanlarında kendini gösteren bir eğilimdir. Ancak aşağıda açıklanacak müzik türleri ve bu türlerin görsel kültürleri bazen pop müzik gibi doğrudan ve bilinçli bir şekilde bazen de punk müzik gibi dolaylı olarak post-modernist bir özellik taşımışlardır. Modernizmin oluşturduğu belirgin kuralların yeniden sorgulanması ve aşılması gerektiği böylece yeni bir modernliğin gerçekleşeceği, post-modernizmin yani modernizm sonrası dönemin getirdiği bir söylemdir. Post-modern anlayış, yöntem olarak kendinden önceki sanatsal ifade biçimlerine geri dönülebileceğini, onların tekrar ele alınarak yorumlanabileceğini ve yeni sonuçlara ulaşılabileceğini öğütlemektedir. Kısaca post-modernizm, modern çağın sonrası olarak tanımlanan, günümüz dünyasının da genel halini belirleyen sosyal, ekonomik ve kültürel olaydır.
Postmodernizmin, bir modernizm, modernite, modernlik soruşturması ve tartışması olduğu düşünülmektedir.
Post-modern sözcüğü ilk kez, 1979 da Jean Francois Lyotard’ın “La condition post-moderne” (post-modern durum) adlı kitabında görülür ve kullanımı yaygınlaşır.
“Post-modernizm, garip bir paradoksla, çağdaşlaştırarak izini sürmeyi savladığı marksist bilgi kuramını, toptan yadsıdığı modernist gelenek içinde gösterir. Ona göre marksizm, en fazla modernist geleneğin bir ölçüde özgürleştirici söylemlerinden biri olabilir. Kapitalizm – sosyalizm karşıtlığının yerine modernizm – postmodernizm karşıtlığını geçirmeye çalışırken de asla radikal bir tutum benimsemez; postmodernist söylemde yer alan sözde toplumsal muhalefet şöyle özetlenebilir: Geleneği toptan yadsımadan, onu bilinçli olarak devralmak, varolan kategorileri çoğaltmaya çalışarak gelişmeyi ve ilerlemeyi sağlamak. Kendi anlatılarında da sık sık ‘Postmodernizm modernizmin köklü bir reddi değildir.’ düşüncesini yineleyen postmodernist kuram, böylelikle ne kadar dönüşümcü, muhalif ya da ‘sol’cu olduğunun sınırlarını çizmektedir. Kapitalizm-sosyalizm karşıtlığı açısından düşünülerek bu önermeyi şöyle yalınlaştırabiliriz: Post-modernizm asla kapitalizmin reddi değil, yalnızca ona yeni olanaklar sağlamaya, çağdaş gereksinimler doğrultusunda kitlesel bilinçte yeni meşruluk olanakları yaratmaya çalışan, böylelikle de restore edilerek daha fazla ayakta kalmasına hizmet eden bir burjuva ideolojisidir. (KUTLU Sinan, 2003, sf 54,55).”
Rock ve psychedelic müzisyenler doğu müziklerini dinlemiş ve zen, budizm gibi doğu felsefelerinden etkilenmişlerdir. Bu müzik türlerine ait albüm kapaklarının tasarımlarında da doğu sanatının geleneksel ve dekoratif anlayışları kullanılmıştır. Punk müzisyenlerin genel geçer kültürlere karşı çıkışları dada ve fütürist anlayış ile benzerliklerini gösterir. Punk müzik türüne ait albüm kapakları genellikle uyumsuz ve düzenlilik kaygısı güdülmeden yapılması ve yapı bozumcu anlayışlarıyla dadacı üslubu hatırlatırlar. Bu sebeplerle 1960’lı yıllardan itibaren yaygınlaşan pop sanat akımı etkisinde tasarlanmış olan plak kapakları, aynı yıllarda yaygınlaşan rock ve psychedelic (saykodelik) müzik türleri ve albüm kapakları, 1970’li yıllarda
yaygınlaşan punk müziği ve punk müziği albüm kapaklarının post modern bir görünümde oldukları görülmektedir.
7. MÜZİK PLAK KAPAKLARINDA GÖRSEL ALGI ve KÜLTÜR
“... algılamada nesnel gerçekliğin ötesinde arka planda var olan anlamsal bütünü de kavramak önemlidir. Bu anlamsal bütünün kavranması kuşkusuz salt algılayan kişiye aittir ve özneldir.
...Tasarımda zihinsel süreçleri besleyen en önemli faktör görsel algı düzeyindeki beceridir. Tasarım bilgisi, gerek zihinsel süreçlere gerekse deneyimlere dayanır. Duyular, deneyimler ve zihin arasında kurulan bağlantı, olgular ve nesneler arasındaki ilişkilerin doğru tanımlanmasını sağladığından tasarım sürecinde öğrencinin algı becerisinin düzeyi önemli bir belirleyicidir.
...Çevreden çeşitli bilgiler alma süreci olarak da tanımlanan algılama, kişilere göre değişmekte, kişinin öznel nitelikleri, kültürü, çevresi ve içinde yaşadığı sosyal grup, algılamayı etkilemektedir. Algılama sürecinde kişi, çevresinden amaçlarına uygun bilgiler almaktadır. (ÖZCAN Zuhal, BAYRAKTAR Özcan, GÖRER Nilgün, TEKEL Ayşe, 2003, sf: 19).”
Tasarımın her dalında toplumla ilişkili bir yön vardır. Moda, tekstil, endüstri, grafik gibi tasarım dalları yarattıkları ya da ürettikleriyle toplumun görsel kültürüne katkı yaparlar. Tasarımcılar bir kompozisyon oluşturmadan önce, farklı toplumsal grupların tasarım ürünlerine nasıl tepki vereceğini düşünmektedirler. Çünkü bu tepki tasarımın amacına ulaşıp ulaşmayacağıyla ilgilidir. Bir müzik albümünün ortaya çıkması sadece kayıt ile ilgili kalamaz. Görsel tasarım, sunum ve kitleye ulaşması ve kitlenin tepkisi ile oluşan bir süreç olarak tanımlanabilir. Müzisyenler ve Müzik grupları, plak kapak tasarımlarını bildirişim aracı olarak kullanmışlardır.
“Görsel kültür toplumun üretildiği; farklı toplumsal grupların kendilerini oluşturmalarında kullanılan yöntemlerden biridir. Ayrıca, toplumsal grupların, diğer gruplara göre konumlarını yeniden ürettikleri ya da dönüştürmekte kullandıkları bir araçtır. O halde, görsel kültür sayesinde, toplumsal gruplar, kurumlar, uygulamalar, inançlar ve nesneler yeniden üretilirler. (BARNRAD Malcolm, 2002, sf: 248).”
Farklı kültürlere ait estetik biçimler algıda seçicilik yaratabilir; Pop kültürü – pop müziği – pop tarzı moda ya da görsel biçim – pop kitlesi Rock kültürü – rock müziği – rock tarzı moda ya da görsel biçim – rock kitlesi Punk kültürü – punk müziği – punk tarzı moda ya da görsel biçim – punk kitlesi Moda, kitleye ait güncel beğeni durumu olarak kullanılmıştır.
Bu aşamada grafik tasarımcının sadece kare formun içindeki metinlerin, biçim ve renklerin parça-bütün ilişkisi ile uygun yerlere yerleştirmekle ilgili kalmayıp aynı zamanda çalışmanın ulaşması istenen kitlenin görsel algı düzeyini ve durumunu da düşünmesi ve bunu tasarım sürecine katması gerekebilir. Kitlenin görsel algı durumu aynı zamanda o kültürün kendisine ait öznel durumudur.
“...eğer belirli bir sanatçıyı ya da grubu aramıyorlarsa, albüm almaya gelen çoğu müşteri öncelikle kapak tasarımlarından etkilenir ve ancak sonra albümü eline alıp inceler. Bir sonraki aşamada dikkat ettiği ise, albümün içeriğinin kapağın yansıttıklarıyla uyumlu olup olmadığıdır. Çünkü albümün kapağı göze hitap ederken içeriği ise kulakta yer alacaktır. O nedenle “biçim olgusu, içerikten bağımsız düşünülemez” yaklaşımı burada da geçerlidir. Albüm kapaklarında; biçim içeriğin, yani müziğin görsel dışa vurumu olmaktadır. Tasarımcının kullandığı görsel unsurlar birbirleriyle uyumlu olmaktadır. Tasarımcının kullandığı görsel unsurlar birbirleriyle uyumlu olmalıdır ve müziğe aykırılık taşımamalıdır. Müziğin türü, dinleyicisine hissettirdiği yaşam stili ile tasarımın stili örtüşmelidir. (DURMAZ Ömer, 2006, sf.43).”
Kalabalık toplumlarda estetik farklılıkları olan ve bir arada yaşayan kitleler kendi kültür özellikleriyle tasarım biçimlerini etkilemişlerdir. Bu aşamada müzik plaklarının ulaştığı kitleleri, kültürel farklılıklarına göre sınıflanması ve bu kültürlerin estetik anlayışlarının incelenmesi gerekir.
“...sanat ve tasarım arasındaki veya neyin geçerli bir estetik olup, neyin olmadığı arasındaki ayrım, farklı toplumsal gruplar tarafından yapılır. Bu toplumsal gruplar, farklı zaman ve mekanlarda yer alan farklı toplumlarda bulundukları için, yaptıklarının farklı olması beklenebilir. (örneğin sanat ve tasarım arasında ve estetik
deneyimin farklı biçimleri arasında). Yaptıkları ayrımlar ve tanımlamalar, bunların kültürel süreçlerinin ürünleri ve parçalarıdır. Bu anlamda, görsel kültür tarafından analiz edilerek açıklanabilirler. (BARNRAD Malcolm, 2002, sf 174).”
8. 1950 – 1980 YILLARI ARASINDAKİ BAŞLICA KİTLESEL MÜZİK KÜLTÜRLERİ ve MÜZİK PLAKLARI
Bu bölümde, açıklanan müzik türlerinin ağırlıklı olarak ortaya çıkışları ve felsefi özellikleriyle beraber görsel kültür biçimleri ele alınacak daha sonraki bölümde ise bu müzik türlerinden Caz, Rock&Roll, Pop, Rock, Punk müziklerinin kitlesel anlamda yayılmasını sağlayan müzik plaklarının grafik özellikleri tasarım süreçleri, biçim ve içerik, tasarımcılarının özellikleri gibi unsurlar ile incelenecektir. Aşağıda sıralanan müzik türleri ve bu türlere ait albüm plak kapaklarının belirgin karakteristik özellikleri olduğu görülmektedir ve bu yüzden incelenmesi gerektiği düşünülmektedir.
Bazı sanat akımlarını diğer sanat anlayışları ve tasarım biçimlerinden bağımsız göremeyiz. Farklı süreçlerde birbirlerini etkilemiş ve değiştirmişlerdir. Pop sanatın grafik tasarımı etkilemesi, Beat edebiyatının müziği ve yaşama biçimlerini etkilemesi ve farklı müzik akımlarını ortaya çıkarması, modanın bu anlayışları yansıtması gibi durumlar ilk bakışta karmaşık görünebilir. Ancak dönemin başlıca özelliklerini yansıtan akımlar farklı kültürel özellikleri bulunan, kalabalık ve bir arada yaşayan toplum bireylerinin birbirlerinden etkilenmesi gibi sanat akımları ve tasarım biçimleri de birbirlerinden etkilenmişlerdir. Bu yüzden birbirinden etkilenen veya bir diğerine tepki olarak doğan müzik türleri aşağıdaki gibi sıralanmıştır.
A.Blues B.Caz
C.Rock and Roll D.Pop E.Rock a. Beat Kuşağı b. Hippy Kültürü c. Psychedelia A.Punk
Yukarıda sayılan müzik kültürlerindeki dinleyicilerin o türdeki müzik plaklarının hedef kitlesi oldukları düşünülmektedir.
A. BLUES
Sözcük anlamı olarak mavilik anlamına gelir, yalnızlık, hüzün ve melankoli çağrıştırır. Ancak tamamen bir hüzün müziği de değildir. Neşe, gülmece, cinsellik gibi unsurları da barındırır. ABD’li siyahların dindışı müziği olarak ortaya çıkmıştır. Afro-Amerikan tarzı vokal ve çalgı müzik üslubu hakimdir.
“19.yy’ın sonlarına doğru kölelik kaldırıldıktan sonra ortaya çıktı. Pamuk işçilerinin çalışırken söyledikleri şarkılardan kaynaklanan Blues, özgün bir müzik biçimi geliştirdi, her biri dört ölçülü üç bölüm armoni açısından eksen alt-çeken ve çekenin temel akortlarıyla ayırt edildi. Bu sıra 3. ve 7. dereceleri zenciler tarafından Afrika’nın Pentatonik sistemine uydurularak eksiltilmiş bir gamın karşılığıdır. Bu ‘blue’ notalar blues’a majör ve minör makamlarında içinde bulunduğu özel rengini verir. Sözler şarkıcının günlük çevresine aşk, yoksulluk, işsizlik, hapishane, doğal afetler genellikle iki anlamlı mizahla zengin gettoların görünümünü yansıtır. (Ana Britannica, 2006, sf:70).”
Blues müzik daha sonraları hakim olacak olan pop ve rock müziklerini de etkiledi. 1960 ve 1970’li yıllarda müzik yapan bir çok beyaz rock müzisyeni müziklerinin biçimsel özelliklerini blues müziğine dayandırdılar.
B. CAZ
“Cazın kökeni Batı Afrika - ruhani törenler, blues ve ragtime - ve batı dünyası geleneklerinden Avrupa ordu bandoları - gelir. 20. yüzyıl'ın başında oluşmasından sonra caz stilleri yayılmaya, müzik akımlarını etkilemeye başladı. Caz kelimesinin kökeninin o dönemin argosundan geldiği düşünülmektedir. Önerilen anlamlar enerjik, ruhani ve titreşimdir. Cazın ilk yıllarında en çok beslendiği akım bluesdur. Blues, Amerika'ya gelen köle Afrikalıların halk müziğiydi. Bu tür de Afrikadaki geleneksel müzikten kaynaklanmıştır. Bu nedenle caz, pek çok caz müzisyeni için Afrikalıların icat ettiği bir müziktir. Ordu bandolarının müzik aletleri caz müziğinin en önemli enstrumanları olmaya başladı: nefesliler, üflemeliler ve vurmalı sazlar. Geneli alaylı olan zenci müzisyenler, kendi ufak gruplarını kurmaya başladırlar. Gezici olan ve cenazelerde çalan bu gruplar, müziğin kısa sürede çok fazla kişiye ulaşmasını sağladılar. Savaş sonrasında açılan siyahlara özel okullar ve sivil topluluklar daha fazla eğitimli müzisyen yetişmesine olanak sağladılar. Lorenzo Tio ve Scott Joplin klasik Avrupa müzik eğitiminden geçen ilk caz müzisyenlerindendir. Eğitilmiş yetenekler, ürettiklerinin daha uzun ömürlü olmalarını sağlamış ve doğaçlama müziklerine katkıda bulunmuştur. ...Doğaçlamanın kökenleri yine Afrika'ya dayanmaktadır. Özellikle Blues'da sık rastlanan atışma, tek başına doğaçlamadır. Doğaçlamanın formu zamanla değişmiştir. İlk zamanlarda sadece atışma iken, daha sonra sözlere yerleşmiş ve nihayetinde melodiye yerleşmiştir. Dixieland cazında, müzisyenler sırayla melodiler çalarak, bir şekilde atışmaktaydırlar. Daha sonra oluşan klasik caz formunda ise, müzisyenlerin belirli bir melodiye bağlı kalarak doğaçlama yapmaları vardır. Bu nedenle caz, yeni bir yorum getirmektir. (http://tr.wikipedia.org/wiki/Caz). ”
“ Scottish Beat yazarı Alexander TROCCI cazı, ‘Amerika’nın kültürüne en büyük katkısı’ olarak tanımlamıştır. (YANIK Anıl, 2002, sf: 31).”
Caz albümlerinde uygulanmış tasarımlar, kapağın içindeki müziğin görsel yansımasını vermişlerdir. Başlıca Caz Albümü Kapak Tasarımcılarından Reid MILES’in çalışmaları grafik tasarım alanında yenilikler getirmiştir.
Resim 6: Eric DOLPHY “Out to Lunch” Tasarımcı; Reid MILES
Reid MILES, müziğin kendisinde uyandırdığı his ve düşüncelerden etkilenmiş ve tasarlamıştır. Alternatif tasarım anlayışları dahi, o müziği dinleyen kitlenin kültür özelliklerinden bağımsız değildir. Örneğin caz dinleyici kitlesinin özellikle kapak tasarımlarından etkilenip müzik plaklarını satın aldığını söyleyemeyiz. Bu kitlenin öncelikle plağın müzikal içeriğine dikkat ettiği düşünülmektedir. Caz albüm kapaklarındaki tasarım biçimleri, o müziğin görsel dilidir. 1960’lı yıllara gelindiğinde ‘Reid MİLES, Bob GUİDİ, Robert FLYNN’ gibi caz albümlerini tasarımcıları içinde sanatçının fotoğrafının yer aldığı sade, belirgin, net, doygun renkli çalışmalarında ilgi çekebileceğini ve kitle ile etkileşimde bulunabileceğini göstermişlerdir. Bu tip çalışmalar kendi dönemlerinin genel geçer tasarım anlayışlarına alternatif oluşturmuştur.
“Reid Miles şöyle der: ‘Kapaklar tam renk olmak zorunda değil, çift rengin ürüne bir zararı yok. Tasarladığım bir kaç tam renkli kapak; siyah, beyaz ve kırmızı kullandıklarım kadar güçlü olmadı. (YANIK Anıl, 2002, sf: 31).”
Resim 7: Donald Byrd “I’m tryin to get home” Tasarımcı: Reid Miles
“1950’lerde çoğu kişinin evinde bulunabilecek en iyi sanat yapıtları duvarlarda asılı değildi, plak rafları arasındaydı. Modern Cazın en yenilikçi dönemi olan 1950’lerde, bu yeni müziği barındıran plak kapakları da aynı ölçüde yenilikçiydi. 1956’da Reid Miles adlı genç bir tasarımcı Blue Note plak şirketine katıldı; 1956’dan sonraki 15 yıl boyunca Miles, (kartvizitler, posterler, promosyona yönelik gereçlerle birlikte) aşağı yukarı 500 plak kapağı tasarladı. Ana akım Amerika hala Eisenhower uymacılığına sıkı bir bağlılık içinde olsa da 1950’ler, Soyut Dışavurumcu ressamların, Beat Kuşağı yazarlarının, “Progresif Caz”ın yükselişine tanıklık etti. Bauhaus’un temiz konturlarından ve İtalyan fütürizminden olduğu kadar, Alexander Calder’in keskin kenarlı mobillerinden, Kenneth Noland, Frank Stella ile Elsworth Kelly’nin Colorfield yağlıboyalarından da esinlenen açık, kendine güvenen yeni bir tasarım anlayışı gelişti. Bu dönemde Caz, bir deneyselcilik ve yenilikçilik dönemi içinden geçiyordu. Plak kapakları, bazen zor olan bu müziğin kendini göstermesine, yaygınlaşmasına öncülük etti; albümlerin sahip olunmak istenen gözde nesneler haline gelmesine, sanatsal bir bakış açısının sağladığı güvenirlikle Cazın tüm akımın ‘ayırıcı imge’si olmasına yardımcı oldu. ...1940’larda Jim Flora’nın Columbia için yaptığı plak kapakları ve 1950’lerde RCA Victor’ın 1950’lerde yaptığı plak kapakları üstünde Joan Miro ve Paul Klee’nin etkisi belirgindi. 1950’lerin sonlarına doğru, Caz ile modern sanat (özellikle Cazın modern, sanatın da soyut olduğu durumlarda) el ele geziyor gibi görünüyordu. (MILES Barry, SCOTT Grant, MORGAN Johny, 2005, sf: 22, 29).”
Resim8: Alexander Calder, Spiny, 1942 Resim 9: Kenneth Noland, Turnsole, 1961 Aliminyum levha üzerine boyama Astarsız tuval üzerine sentetik polimer boyama
C. ROCK and ROLL
Sallamak anlamındaki ‘to rock’ ile çevirmek anlamındaki ‘to roll’ dan meydana gelir. ‘Country and western’ müziğinden alınan öğelerle ve hızlı caz ritimleriyle icra edilen swing tarzında bir dans ve eğlence müziğidir.
“1954’te şarkıcı Billy HALEY, ‘Rock and the Clock’ adlı şarkısında Fats Domino’nun formülünü Hawk Williams’ın tarzına uyarlayarak rock and roll’u tescil ettirdi. Kısa sürede çok sayıda şarkıcı ve topluluk parladı ve rock and roll ikiye bölündü; bir yanda yalnızca beyazların özellikle de güneylilerin (Elvis Presley, Buddy Holly, Eddie Cochran, Rick Nelson, Gene Vincent, Carl Perkins, Jerry Lee Lewis) söylediği ‘rockabilly’, öbür yanda doğrudan doğruya Tolues’den kaynaklanan, çok karışık ritimli ve daha sert olan zenci rock and roll’u. (Little Richard, Bo Diddley, Chuck Berry) (Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedi, c: 19, sf: 9859).”
Rock and Roll olayının ortaya çıkmasında Aile düzenine başkaldırı fikrinin yattığı görülmektedir. Bu, yeni bir sosyolojik düzenin işaretidir. Yirmisine varmamış gençler, yalnız kendilerinin olan bir üslup yaratmışlar ve ekonomik açısından önemi hızla artan bir yaş grubu olarak kendilerini kabul ettirmişlerdir.
“... 1950’lerde yaşanan Rock’n Roll patlaması, plak firmaları için yeni bir kaynak oldu. Rock and Roll plak almak için yeterince parası olan gittikçe büyüyen ‘teenage’ pazarına hitap etti. (SERBEZLER Özgül, Y.Lisans Tezi, 1997, sf 24).”
“50’lerin Amerikası’nın ...fotoğrafları ile 60’ların başlarının pop kapakları, tomurcuklanan ‘teenage’ kültürünü yansıtmaya çalışmıştır. Fakat daha sonraları, bunun sadece ilk zengin teenager neslini elde etmek için bir ticari zorunluluk olduğu ortaya çıkmıştır. Bu kapaklar günümüzde ‘kitsch’ ve istismar olarak görülmektedir. (YANIK Anıl, 2002, sf: 31).”
Resim 11: Teenage Party – Gee Corp
D. POP
Çalışmanın bu bölümünde ele alınan ‘pop’ yani popüler müzik kavramı ile 1960’ların başlarında yaygınlaşan olan pop sanat kavramını ayırmak gerektiği düşünülmektedir. İki kavramda birbiriyle yakından ilgilidir ancak bu bölümde pop kavramı, 1950’lerin sonlarına doğru ve 1960’larda yaygın olan popüler müzik anlamında kullanılmaktadır. Popülerlik kavramı genel olarak yaygın, en çok rağbet edilen şey olarak tanımlanmaktadır. Pop müzik, müzikal olarak belirgin özellikleri olsa da teknik anlamda bir müzik kavramı değildir. 1950’lerin ortalarında ortaya çıkan pop müzik türü o dönemde en yaygın olarak dinlenen, çabuk tüketilen, dinlemesi kolay ve geçici bir müzik üretimini kapsamaktadır. Müzikal anlamda ilerici bir işlevi olmadığı düşünülmektedir. Savaşlar yaşayan bir dünyada ve bunalımlar yaşayan toplumlara sunduğu şey eğlenceli ve romantizm odaklı bir müziktir.
“Popüler” tanımı geniş bir kitlenin ortak beğenisiyle ilgilidir. Pop kültür ifadesindeki anlamın temel özelliği, popüler olan kavramın, kişinin ya da nesnenin yaygınlığı, güncelliği, kolay anlaşılabilir olması, kitleselliğidir. Yani popüler kültür tanımlamasında, kültür ya da kültürlerin genel geçer boyutları vurgulanmaktadır. Popüler kültür ikonları kapitalist toplumlarda ortaya çıkmış ve yaygınlaşmıştır. Frank Sinatra, Marilyn Monroe, Elvis Presley, Little Richard, Dusty Springfield, Scott Walker, The Beatles, Rolling Stones 1950 ve 1960 yılları arasında dünya genelinde pop ikonu olmuş başlıca isimlerdir.
Plak tasarımları 1950lerin ortalarına kadar büyük çoğunlukla sadece sanatçıların isimlerinin tipografik düzenlemeleri ile yapılıyordu. 1950lerin sonlarında
