Muhasebe Meslek Mensuplarının Mükelleflerin Vergi Kararlarına Etkisi:
Kütahya Örneği
Yrd. Doç. Dr. Özgür SAYGIN1
Yrd. Doç. Dr. Ferdi ÇELİKAY2
Arş. Gör. Ahmet KÖSTEKÇİ3 ÖZET
Mükellefler ile devlet arasındaki ilişkilerde muhasebe meslek mensupları önemli rol üstlenmektedir. Zira mükellefler, vergilemeye ilişkin ilk bilgileri muhasebe meslek mensuplarından öğrenirler. Bu nedenle mükellefler ile muhasebe meslek mensupları arasındaki ilişki, devletin en büyük gelir kaynağı olan vergi açısından büyük önem arz etmektedir. Bu önem dolayısıyla yapılan çalışmada, muhasebe meslek mensuplarının mükelleflerin vergi kararlarının oluşumuna etkisi araştırılmış ve muhasebe meslek mensupları ile mükellefler arasındaki ilişki çeşitli yönleriyle değerlendirilmiştir. Çalışmada veri toplama tekniklerinden anket yöntemi kullanılmıştır. Araştırmanın evreni Türkiye’deki vergi mükellefleri iken örneklemi ise Kütahya ilinde çeşitli iş kollarında faaliyet gösteren ve gelir elde eden 220 mükelleften oluşmaktadır. Çalışmada mükelleflere uygulanan anket yöntemiyle muhasebe meslek mensupları ile mükellefler arasındaki ilişki ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Vergi, Mükellef Kararları, Mükellef, Muhasebe Meslek Mensubu Jel Sınıflandırması:H200, H260, H290
The Effect of Members of Accounting Profession toTaxpayers’ Tax Decision:
The Case of Kütahya
ABSTRACT
Accounting profession members play an important role in relation with state and taxpayers. Because tax payers learn premier informations on taxation from member of accounting profession. Therefore, the relationship between taxpayer and members of accounting profession is so important from the aspect of tax, which is the greatest income source of state. Because of this importance in this study, the effect of members of accounting profession to taxpayers’ tax decision formation is researched, and the relationship between taxpayers and members of accounting profession is evaluated from various aspect. In study, questionnaire technique is used as data collecting technique. Target population of the study is formed from taxpayers in Turkey. The sample of the study is formed from 220 taxpayers who operating in various business lines and earn income in the province of Kütahya. A questionnaire was applied to taxpayers. It is tried to put forward the relationship between taxpayers and members of accounting profession by using this method.
Keywords: Tax, Taxpayer Decisions, Taxpayer, Member of Accounting Profession Jel Classification: H200, H260, H290
1 Dumlupınar Üniversitesi İİBF Maliye Bölümü, ozgur.saygin@dpu.edu.tr
2Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Maliye Bölümü, fcelikay@ogu.edu.tr
1. Giriş
Vergi kanunlarının icrasında mükellef ile devlet arasında önemli bir yeri olan muhasebe çalışanları, mükelleflerin vergi uyumunun belirlenmesinde önemli bir rol alırlar. Mükellefler ticari hayata girer girmez doğrudan hangi vergilerle karşılaşacağını ilk olarak muhasebe çalışanlarından öğrenirler (Saygın, 2013: 135). Aynı zamanda vergi idaresine ve vergi yasalarına karşı güven eksikliği olan, yeterli bilgi ve zamanı olmayan ya da tek başına bir hatanın riskine katlanmak noktasında isteksiz olan mükellefler genellikle bir profesyonel vergi danışmanının yardımına ihtiyaç duymaktadırlar (Çelikkaya, 2002). Bu nedenle mükellefler ile muhasebe meslek mensupları arasındaki ilişki, devletin en büyük gelir kaynağı olan vergi açısından büyük önem arz etmektedir. Verginin etkin bir şekilde toplanması amacıyla vergi idaresinin çeşitli mekanizmalar geliştirdiği görülmektedir. Ancak vergi idaresinin çalışmaları ve vergi toplama gayreti Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde vergi bilinci ve ahlakının tam yerleşmemesi nedeniyle, tek başına yeterli olamamaktadır. Vergi idaresinin yükünün hafifletilmesi açısından mükelleflerin eksiksiz ve adaletli vergi vermelerini sağlamada muhasebe meslek mensuplarına önemli bir vazife düşmektedir.
İnsan doğası gereği maddi konularda paylaşmaya değil bilakis maddiyatı biriktirmeye, çoğaltmaya ve kendi tüketimiyle sınırlamaya meyillidir. Bu yüzden vergileme süreci sancılı bir süreçtir ki zaman zaman mükellef ve devlet karşı karşıya kalmaktadır. Mükellefler beyan yöntemi uygulamasında, vergilemeye ilişkin karar vermede ve beyan edilecek gelirin tespitinde bağımsız hareket etme kabiliyetine sahiptir. Bu serbestiyet suiistimallerle ve dolayısıyla devletin zararına neden olacak uygulamalara yol açabilmektedir. Beyan sistemi, edinilen gelirlerin doğruluğu açısından tartışma konusu olmaktadır. Nitekim vergi idaresinin örgütlenme yapısından kaynaklanan sebepler, vergi inceleme ve denetim mekanizmalarının sınırlı olması, mükellef sayılarının çokluğu vb sorunların aşılması ve vergi idaresinin yükün hafifletilmesi açısından çeşitli iş ve işlemlerin muhasebe meslek mensuplarına bırakılması söz konusu olmuş ve 3568 sayılı kanun ile muhasebe meslek mensupları bu anlamda görevlendirilmişlerdir.
Bu çalışmada, muhasebe meslek mensupları ile mükellefler arasındaki ilişkinin analiz edilmesi bakımından mükelleflere çeşitli sorular yöneltilmiştir. Bu sorular genel anlamda muhasebe meslek mensuplarının davranışsal, vergi kontrolü, sorumluluk ve danışmanlık adı altında, mükelleflerin vergi kararlarının oluşumuna nasıl etki ettiklerine yönelik değerlendirmelerdir. Bu anlamda muhasebe meslek mensupları ile mükellefler arasındaki ilişkiler ve özellikle vergisel işlemlerin ne şekilde geliştiği, vergilendirme sürecinde muhasebe meslek mensuplarının mı daha çok baskın oldukları yoksa mükelleflerin mi daha etkin rol oynadıkları gösterilmeye çalışılmıştır. Bununla beraber muhasebe meslek mensuplarının ödenecek vergi konusunda mükellefleri rasyonel davranmaya teşvik edip etmedikleri, bu şekilde vergi bilinci ve ahlakına nasıl bir etkide bulundukları araştırılmıştır. Genel anlamda vergi algısına yönelik 23 soru ile vergi kararlarının oluşumunda mükellef ile muhasebe meslek mensupları arasındaki ilişki çok boyutlu olarak değerlendirmeye tabi tutulmuştur.
2. Teorik Çerçeve
Devletin, kamu hizmetlerinin finansmanını sağlamak amacıyla başvurmuş olduğu kaynakların başında gelen vergi gelirlerinin, düzenli ve zamanında toplanması sadece vergi idaresinin sorumluluğunda kalmayacak kadar geniş bir konudur. Bu nedenle vergi gelirlerinin zamanında ve düzenli toplanması şüphesiz ki tüm toplumun sorumluluğunda
olması gereken bir olgudur. Toplumdaki bireylerin vergiye karşı algılarının vergi idaresi tarafından olumlu yönde değiştirilebileceği gibi bu algı muhasebe meslek mensupları aracılığıyla da değiştirilebilir. Çünkü muhasebe meslek mensuplarının mükelleflere sunmuş oldukları hizmetlerin çok çeşitli olması dolayısıyla mükelleflerin vergi kararlarının oluşumuna etkisi de kaçınılmaz olmaktadır. Bu nedenle aşağıda, söz konusu belirtilen etkinin gerçekleşme aşamasında adı geçen ve konu ile alakalı kavramlara çok kısa bir şekilde değinilmiştir.
Muhasebe meslek mensupları işletmelerin mali, ticari ve ekonomik olayların/faaliyetlerin kayda alınması ve ilgili kesimlere anlamlı, ilgili ihtiyaca uygun ve zamanlı bir şekilde rapor edilmesini sağlayan, belirli ahlaki ve etik ilkelere bağlı meslek elemanlarıdır (Dinç vd., 2010: 1155). Muhasebe meslek mensupları, işletmelerle ilgili faaliyetlerin sağlıklı ve güvenilir şekilde işleyişini sağlamak açısından büyük önem arz etmektedirler.
Mükellef kavramı, en az vergi kavramı kadar eski bir kavramdır. Vergi Mükellefi, kanuna göre kendi payına düşen vergi payını ödemekle yükümlü olan gerçek ya da tüzel kişidir (Uluatam, 2014: 301).Vergi ise devletin kamu hizmetlerinin finansmanı sağlamak amacıyla egemenlik gücüne dayanarak bireylerden karşılıksız olarak ve hukuki cebir altında aldığı parasal değerlerdir.
Vergi bilinci, kamu hizmetlerinin gerçekleştirilmesi açısından verginin önemini bilen bireylerinin, vergi ile ilgili ödevlerini yerine getirmedeki istekliliklerinin düzeyidir (Akdoğan, 2007: 193). Diğer bir ifade ile vergi bilinci, devletin sunmuş olduğu mal ve hizmetlerden faydalanan mükellefin ödemiş olduğu vergiyi ne amaçla ödediğinin farkında olmasıdır. Vergi ahlakı ise vatandaşların beslendikleri sosyal değerlerle şekillenen, psikolojik yargılarla içselleştirilen ve vergi ödeme istekliliği ile sonuçlanan, vergi karşısındaki hazır değerler şeklinde tanımlanabilir (Saygın, 2013: 56). Diğer bir ifade ile vergi ahlakı, bir mükellefi vergi ödemeye yönelten içsel bir motivasyondur (Torgler, 2005: 526).
Muhasebe, bir örgütün kaynaklarının oluşumunu, bu kaynakların kullanılma biçimini, örgütün işlemleri sonucunda bu kaynaklarda meydana gelen artış veya azalışları ve örgütün finansal açıdan durumunu açıklayan bilgileri üreten ve bunları ilgili kişi ve kuruluşlara ileten bir bilgi sistemidir (Sevilengül, 2011: 3). Bu bilgi sisteminin rasyonel bir şekilde oluşturulması ve aynı şekilde ilgili kişi ve kuruluşlara doğru bir şekilde iletilmesi, söz konusu faaliyetlerin kayıt içine alınmasını ifade eder. Aksi takdirde gerçekleştirilen faaliyetler kayıtdışı olarak anılır. Vergisel açıdan kayıtdışılığa bakıldığında, vergi idaresinin bilgisi dışında gerçekleştirilen iktisadi faaliyetler sonucu elde edilen kazancın vergilendirilmemesi olarak tanımlanabilir.
Konu ile ilişkilendirilebilecek kavramlara değindikten sonra bu alanda yapılan çeşitli çalışmalara değinmek, çalışmanın bütünlüğü açısından önem arz etmektedir. Bu anlamda yapılan çeşitli çalışmalar ise aşağıdaki gibi özetlenmiştir.
1993 yılında mükelleflerin vergi karşısındaki tutum ve davranışlarına yönelik araştırmada Manisa ili vergi mükellefleri üzerine bir anket çalışması yapılmıştır. Mükelleflere (505 kişiye), vergi kanunlarındaki değişimler ve vergi uygulamalarının nasıl takip edildiği sorulmuştur. Bu soruya, mükelleflerin % 62.2’si “muhasebecim vasıtasıyla” cevabını vermiştir (Muter vd., 1993:72-77). Bu nedenle mükelleflerin, vergi kanunları ve
vergilemeye ilişkin iş/işlemlere yönelik bilgileri, ilk ve geniş anlamda muhasebecisinden öğrendikleri tespit edilmiştir.
2008 yılında Konya ilinde, muhasebe meslek mensuplarının mükelleflere hizmet sunum kriterleri araştırılmıştır. Bu çalışmada anket yöntemi kullanılmış ve anket 80’i Konya merkez, 30’u ise ilçelerde olmak üzere toplam 110 muhasebe meslek mensubuna uygulanmıştır. Muhasebe meslek mensuplarının mükelleflere sunmuş oldukları hizmetlerin değerlendirildiği bu çalışmada, belirlenen kriterler içerisinde mükelleflerin daha çok vergisel hizmetlere önem verdiği anlaşılmıştır. Aynı zamanda bu çalışmada muhasebe meslek mensuplarının görevlerini icra ederken çeşitli engellerle karşılaştıkları da belirtilmiştir. Bu engellere verilebilecek önemli bir örnek ise mükellefin muhasebe etiğine aykırı isteklerde bulunmuş olmalarıdır ( Karasioğlu ve Göktürk, 2008)
2011 yılında, Doğu Karadeniz Bölgesine yönelik yapılan bir araştırmada Muhasebe meslek mensuplarının vergi kayıp ve kaçaklarının önlenmesindeki rolü analiz edilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada, 144 muhasebe meslek mensubuna anket uygulanmıştır. Çalışmamız için önem arz eden sonuçlara baktığımız zaman ankete katılan muhasebe elemanlarının % 59’u, müşterilerden özellikle de vergisel konularda çeşitli baskı veya telkin aldıklarını belirtmişlerdir ( Daştan, 2011: 203-204).
2013 yılında vergi bilinci ve ahlakının oluşumunda muhasebe meslek mensuplarının rolünün araştırılması amacıyla Adana’da 100 muhasebe meslek mensubuna anket uygulanmıştır. Katılımcılara yöneltilen “vergi bilinci ve ahlakı oluşumunda muhasebe meslek mensuplarının etkisi pozitiftir” ifadesine, katılımcıların % 76’sı olumlu cevap vermek suretiyle bu ifadeye katıldığını belirtmiştir. Fakat aynı katılımcılar, diğer muhasebe meslek mensuplarının mükelleflerin vergi bilinci ve ahlakı konularında olumsuz etki yarattıkları belirtilmiştir. Bu çelişkili ifadeler dolayısıyla, muhasebe meslek mensuplarının mükelleflerin vergi bilinci ve ahlakı oluşumuna etkisinin muhakkak olduğu ancak etkinin yönünün pozitif veya negatif olduğu sonucuna varılmamıştır (Organ ve Yegen, 2013: 266-268).
3.Metodoloji
Bu çalışmanın amacı, muhasebe meslek mensuplarının mükelleflerin vergi kararlarına etkisini analiz etmektir. Söz konusu amaç kapsamında yapılmış anket araştırmasının evrenini Türkiye’deki vergi mükellefleri oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemi ise Kütahya ilinde çeşitli faaliyet kollarında faaliyet gösteren ve gelir elde eden 220 kişiden ibarettir. Araştırma sürecinde Kütahya ilinde faaliyet gösteren mükellefler arasından rassal olarak belirlenen 220 vergi mükellefinin katılımıyla gerçekleştirilen anket uygulaması4 sonucunda elde edilen veriler SPSS 18.0for Windows paket programı ile
araştırma amaçları doğrultusunda çeşitli istatistiksel analizlere tabi tutulmuştur.
Araştırma kapsamında deneklerin ″yaş, cinsiyet, medeni durum, eğitim durumu, çocuk sayısı ve gelir türü değişkenleri″ gibi demografik özelliklerinin belirlenmesi için frekans (f) ve yüzde (%) dağılımları yapılmıştır.
4Araştırma sürecinde kullanılan anket formunun hazırlanmasında ilgili literatürden, Maliye Bakanlığı ile Gelir İdaresi Başkanlığı ve TÜRMOB’un yayımladığı dokümanlardan ve mali mevzuattan yararlanılmış, hazırlanan anket formu ile öncelikle 30 mükellef üzerinde pilot uygulama gerçekleştirilmiştir. Sonrasında nihai halini alan anket formu 228 kişiye uygulanmıştır. 8 anket formunun eksik olarak doldurulmasından dolayı, geriye kalan 220 anket formu analiz sürecine dâhil edilmiştir.
Analiz sürecinde öncelikle katılan mükelleflerin demografik özelliklerine göre muhasebe meslek mensuplarının vergi kararlarının oluşumuna etkisini ölçmeye yönelik kullanılan ölçeklere faktör analizi uygulanmıştır. Faktör analizi sonucunda bulunan faktörlere ile katılımcıların demografik özelliklerine göre anlamlı bir fark olup olmadığını belirlemek için 0.05 anlamlılık düzeyinde, Tek Yönlü Varyans Analizi (OneWay ANOVA) ve Bağımsız Örneklem T Testi (T–Test)uygulanmıştır.
3.1. Güvenirlik Analizi
Çalışma için hazırlanan anketin güvenirliğini ölçmek için, ön çalışmada 30 kişi üzerinde (N of Cases = 30,0) uygulama yapılmıştır. Muhasebe meslek mensuplarının mükelleflerin vergi kararlarının oluşumuna etkisini ölçmeye yönelik geliştirilen 23 değişkenli (N of Items = 23) Likert tipi ölçeğin güvenilirliği Cronbach’s Alpha yöntemi ile ölçülmüştür. Analiz sonucunda, ölçeğe ilişkin algıların Alpha katsayısı 0,798 olarak saptanmıştır5.
Ankete katılan katılımcıların kendilerine yöneltilen sorulara verdikleri yanıtların frekans dağılımları ve özet istatistikleri EK-A’da yer almaktadır.
3.2.Faktör Analizi
Muhasebe meslek mensuplarının mükelleflerin vergi kararlarının oluşumuna etkisini ölçmeye yönelik ölçekten elde edilen verilere ilk olarak faktör analizi uygulanmıştır. Uygulanan faktör analizi sonucunda ölçeğe ait faktörler bulunmuştur.
Faktör analizi öncesinde 23 alt bileşenden oluşan ölçeğin öncelikle faktör analizine uygunluğu kontrol edilmiştir. Kaiser-Meyer-Olkin örneklem yeterliliği 0,821 (p<.000) olarak bulunmuştur. Bu değer istatistiksel olarak % anlam düzeyindebir bütün olarak ölçeğin faktör analizine uygun olduğunu göstermektedir. Toplanan verilere temel bileşenler yöntemi ile varimax dönüştürmesine göre faktör analizi yapılmıştır.
Ölçekte yer alan değişkenlerden, güvenilirliği düşüren ve düşük yükleme değerine sahip 3 madde değerlendirme dışı bırakılmış, diğer değişkenler ise faktör analizine tabi tutulmuştur. Böylece özdeğeri 1’den büyük ve yüklenme değeri 0,40’ın üzerinde olan toplam 4 faktör elde edilmiştir. Elde edilen 4 faktör, toplam varyansın %63,446’sını açıklamaktadır. Faktörlerin Cronbach Alpha ile hesaplanan güvenilirlik katsayıları 0,798 ile 0,602 arasındadır. Faktörlerde herhangi bir madde çıkarıldığında güvenilirlik katsayısı artmadığından, faktörleri oluşturan tüm maddeler bundan sonraki analizlere dâhil edilmiştir. Her bir faktörün güvenilirlik değeri ve açıkladığı varyans ile yüklenme değeri Tablo 2’de ayrıntılı olarak gösterilmiştir.
Tablo 2’den muhasebe meslek mensuplarının vergi ile ilgili kararların alınması sürecinde etkili olan ifadelerin yer aldığı ölçekteki 20 maddenin “dört faktör” altında toplandığı görülmektedir. İfadelere yönelik yapılan faktör analizi sonucunda elde edilen faktörler;
muhasebe elemanlarının davranışı, vergi kontrolü, sorumluluk ve danışmanlık rolü
olarak tanımlanmıştır.
Tablo 2: Faktör Analizi Sonuçları
Faktör Yükleri Açıklanan Varyans α Değeri Davranış 28,08 0,798
5Alfa değeri 0 ile 1 arasında değer almakta olup, test sonuçlarının anlamlı olabilmesi için söz konusu değerin 0.50 ve üzerinde olması gerekir.
Muhasebe elemanları, vergi idaresinin denetim ve incelemelerini önceden haber
alır ve mükelleflerin o dönemde daha fazla gelir beyan etmelerini sağlarlar. 0,714 Muhasebe elemanları, yakın ilişki içerisinde oldukları mükelleflerin vergi
yasalarına aykırı davranmalarına sessiz kalmak suretiyle daha az vergi vermelerini
sağlarlar. 0,709
Muhasebe elemanları, vergi ödeme bakımından ekonomik sıkıntı içerisinde olan
mükellefler için daha esnek davranırlar. 0,702 Rakip firma veya işletmelerin ödediği vergiye göre vergi öderim. 0,688 Muhasebeciler, yasal yollardan karları düşürmek ya da giderleri şişirmek suretiyle
mükelleflerin daha az vergi vermelerini sağlarlar. 0,603 Muhasebe elemanı, ücretini düzenli aldığı mükellefin daha az vergi vermesini
sağlar. 0,591
Muhasebe elemanları, mükelleflerin gelirlerini gerçekte olduğundan daha düşük
beyan etmek istemelerine itiraz etmezler. 0,555 Vergi oranlarının yüksek olması dolayısıyla mükellefler üzerinde oluşan olumsuz
etkiler, muhasebe elemanlarının yasal ve ahlaki olmayan uygulamaları haklı
görmelerine neden olmaktadır. 0,503
Ödenecek vergi hususunda mükellefler, muhasebe elemanlarına telkinde bulunur
veya çeşitli şekillerde baskı kurarlar. 0,496 Ödemeye razı olduğum vergiyi muhasebecim artırmaktadır. 0,419 Muhasebe elemanları, mükelleflerin zamanında vergi ödemelerini sağlarlar. -0,415
Vergi Kontrolü 17,946 0,694
Mükellefler, muhasebe elemanlarını yasal yollardan daha fazla kar elde etmek için
bir araç olarak görürler. 0,655
Bir mükellefin ödeyeceği vergiyi muhasebecisi belirler. 0,651 Muhasebe elemanları, vergi gelirlerinin arttırılması ve vergileme potansiyelinden
azami ölçüde yararlanılması bakımından önemlidir. 0,644
Sorumluluk 9,878 0,623
Muhasebe elemanları, mükelleflerin vergi bilinci ve ahlakını artırır. 0,776 Muhasebe elemanları, mükelleflerin mali tablolarını, defter kayıt ve belgelerini
incelemek suretiyle gerçek kazanç üzerinden vergi vermelerini sağlayarak kayıt
dışılığı önler. 0,737
Muhasebe elemanları, vergi yönetiminin tutum ve davranışlarını yakından takip
etmekte ve mükellefleri nezdinde ne zaman denetim yapılacağını bilmektedirler. 0,563
Danışmanlık Rolü 7,542 0,602
Ödeyeceğim vergiyi muhasebecim ile yaptığım görüşmeler sonrasında tespit
ederim. 0,749
Piyasadaki rakip firma ve işletmeleri daha iyi takip ettiği için muhasebecime
danışırım. 0,671
Ödemem gereken vergiyi fazla bulduğum için muhasebecime danışırım. 0,626
Toplam Açıklanan Varyans 63,446
Cronbach Alpha 0,798
KMO Test 0,821
Bartlett's Test of Sphericity X2: 1053,035; Sig:0,001
3.4.Hipotezlerin Test Edilmesi
Verilerin normallik varsayımını sağlayıp sağlamadıkları Kolmogorov-Smirnov normallik testi ile incelenmiştir. Ölçeğe ilişkin elde edilen K-S normallik testi değerleri (K-S Z : 0,845 p: 0,345) p>0,05 olduğu için verilerin normal dağılıma sahip oldukları belirlenmiştir. Araştırmada verilen cevapların demografik değişkenler olan yaş, cinsiyet, gelir, muhasebeciye gitme sıklığı ve eğitim düzeyi değişkenlerine göre farklılaşıp farklılaşmadıkları araştırılmıştır. Cinsiyet değişkeninin katılımcılar tarafından verilen cevaplar üzerindeki etkisini test etmek için tek örneklem -t- testi analizi yapılmıştır. Yaş, gelir düzeyi, muhasebeciye gitme sıklığı ve eğitim seviyesi değişkenlerinin verilen
cevaplar üzerindeki etkisini test etmek amacıyla ise tek yönlü varyans analizi (One-Way ANOVA) yapılmıştır.
Tablo3:Meslek Mensuplarının Farklı Görüşlere İlişkin Cevaplarının Cinsiyete Göre
Karşılaştırılması ( T Testi Sonuçları )
Cinsiyet N Ortalam a Std.Sapma t değeri Anlam düzeyi (2-Kuyruk) Davranış Erkek 178 3,213 0,704 0,713 0,477 Kadın 42 3,128 0,671
Vergi Kontrolü Erkek 178 2,729 0,991 0,745 0,457
Kadın 42 2,603 0,929
Sorumluluk Erkek 178 2,607 0,910 1,548 0,123
Kadın 42 2,373 0,741
Danışmanlık Rolü Erkek 178 2,762 0,937 0,648 0,517
Kadın 42 2,659 0,900
Cinsiyet değişkenine göre muhasebe meslek mensuplarının vergi ile ilgili kararların alınması sürecinde etkili olan faktörlere bakışta farklılık olup olmadığı test edilmiş ve test sonuçları doğrultusunda Tablo 3 oluşturulmuştur. Tablo 3’de görüldüğü üzere p değerleri, kritik p değeri olan 0,05’den büyüktür. Yani kadın katılımcıların verdikleri cevapların ortalamaları ile erkek katılımcıların verdikleri cevapların ortalamaları arasında anlamlı bir fark yoktur. Bir başka deyişle 0,05 anlamlılık düzeyinde katılımcıların görüşleri cinsiyete göre anlamlı bir farklılık göstermemektedir.
Tablo 4: Meslek Mensuplarının Farklı Görüşlere İlişkin Cevaplarının Yaşa Göre Karşılaştırılması
( ANOVA testi sonuçları )
Yaş N Ortalama Std.Sapma F değeri Anlam düzeyi (p)
Davranış 15-25 46 3,109 0,742 1,788 0,150 26-35 76 3,097 0,657 36-55 75 3,299 0,707 56 ve üzeri 23 3,368 0,660 Vergi Kontrolü 15-25 46 2,573 0,865 1,038 0,376 26-35 76 2,825 1,069 36-55 75 2,618 0,910 56 ve üzeri 23 2,855 1,091 Sorumluluk 15-25 46 2,341 0,833 1,826 0,143 26-35 76 2,531 0,810 36-55 75 2,720 0,963 56 ve üzeri 23 2,594 0,893 Danışmanlık Rolü 15-25 46 2,565 0,834 1,120 0,342 26-35 76 2,820 0,932 36-55 75 2,711 0,931 56 ve üzeri 23 2,942 1,076
Tablo 4’de faktörlere yaklaşımın yaşa göre farklılık gösterip göstermediği araştırılmış ve yapılan analiz sonucunda hesaplanan p değerlerine yer verilmiştir. Hesaplanan p değerleri incelendiğinde bütün p değerlerinin 0,05’den büyük olduğu görülmektedir. Bu ise farklı görüşlerin araştırıldığı ilgili ifadelere katılımcıların verdikleri cevapların yaşa göre
farklılaşmadığını göstermektedir. Yani 0,05 anlamlılık düzeyinde p>0,05 olduğu için gruplar arasındaki fark anlamlı değildir.
Tablo 5: Meslek Mensuplarının Farklı Görüşlere İlişkin Cevaplarının Eğitim Durumuna Göre
Karşılaştırılması ( ANOVA testi sonuçları )
Eğitim N Ortalama Std.Sapma F değeri Anlam düzeyi (p)
Davranış İlkokul 25 3,484 0,745 3,39 0,003 Ortaokul 24 2,727 0,743 Lise 94 3,218 0,651 Yüksekokul 22 3,430 0,618 Üniversite 48 3,827 0,650 Yüksek Lisans 6 4,349 0,859 Doktora 1 4,636 . VergiKontrolü İlkokul 25 2,680 1,132 0,811 0,562 Ortaokul 24 2,403 0,851 Lise 94 2,777 0,908 Yüksekokul 22 2,803 1,130 Üniversite 48 2,660 1,028 Yüksek Lisans 6 2,667 0,943 Doktora 1 4,000 . Sorumluluk İlkokul 25 2,840 1,028 1,701 0,122 Ortaokul 24 2,181 0,840 Lise 94 2,589 0,844 Yüksekokul 22 2,773 0,928 Üniversite 48 2,514 0,875 Yüksek Lisans 6 2,111 0,455 Doktora 1 2,667 . DanışmanlıkRolü İlkokul 25 2,667 0,918 0,55 0,77 Ortaokul 24 2,625 0,975 Lise 94 2,741 0,928 Yüksekokul 22 3,061 0,710 Üniversite 48 2,694 0,984 Yüksek Lisans 6 2,722 1,255 Doktora 1 3,000 .
Tablo 5’defaktörlere bakışın eğitim durumuna göre farklılık gösterip göstermediği araştırılmış ve yapılan analiz sonucunda hesaplanan davranış faktöründe eğitim durumuna göre farklılık olduğu ve bu farklılığında istatistiksel olarak anlamlı olduğu tespit edilmiştir (F=3,39; p=0,003 < 0,01). Nitekim eğitim seviyesinde artış yaşandıkça mükelleflerin davranış faktörüne verdikleri yanıtların ortalamalarında artış yaşanmaktadır. Eğitim durumuna göre diğer faktörlere bakışla ilgili p değerleri incelendiğinde bütün p değerlerinin 0,05’den büyük olduğu görülmektedir. Bu ise farklı görüşlerin araştırıldığı ilgili ifadelere katılımcıların verdikleri cevapların eğitim durumuna göre farklılaşmadıklarını göstermektedir. Yani 0,05 anlamlılık düzeyinde p>0,05 olduğu için gruplar arasındaki fark anlamlı değildir.
Tablo 6: Meslek Mensuplarının Farklı Görüşlere İlişkin Cevaplarının Gelir Durumuna Göre
Gelir Düzeyi N
Ortalam
a Std.Sapma F değeri Anlam düzeyi (p)
Davranış 930 TL'den az 21 3,026 0,825 4,287 0,006 931-1500 TL 88 3,316 0,772 1501-2500 TL 61 3,546 0,569 2501-4000 TL 35 3,740 0,655 Diğer 15 3,255 0,647 VergiKontrolü 930 TL'den az 21 2,746 0,823 1,665 0,159 931-1500 TL 88 2,686 1,096 1501-2500 TL 61 2,596 0,839 2501-4000 TL 35 3,048 0,964 Diğer 15 2,400 0,910 Sorumluluk 930 TL'den az 21 2,571 0,754 0,108 0,979 931-1500 TL 88 2,599 1,038 1501-2500 TL 61 2,525 0,808 2501-4000 TL 35 2,571 0,684 Diğer 15 2,467 0,853 DanışmanlıkRolü 930 TL'den az 21 2,730 0,827 0,187 0,945 931-1500 TL 88 2,742 1,014 1501-2500 TL 61 2,689 0,836 2501-4000 TL 35 2,857 0,978 Diğer 15 2,711 0,872
Tablo 6’da, faktörlere bakışın gelire göre farklılık gösterip göstermediği araştırılmış ve yapılan analiz sonucunda hesaplanan p değerleri incelendiğinde sadece davranış faktörünün farklı gelir gruplarına göre % 1 anlam düzeyinde (F =4,287, P=0,006<0,01) farklılık arz ettiği görülmüştür. Nitekim yüksek gelir sahibi kişilerin davranış faktörüne ilişkin olumlu yanıt ortalamaları daha yüksektir. Diğer faktörler için ise p değerlerinin 0,05’den büyük olduğu görülmektedir. Bu durum farklı görüşlerin araştırıldığı ilgili ifadelere katılımcıların verdikleri cevapların gelire göre farklılaşmadığını göstermektedir. Yani 0,05 anlamlılık düzeyinde p>0,05 olduğu için gruplar arasındaki fark anlamlı değildir.
Tablo 7’de faktörlere bakışın muhasebeciye gitme sıklığına göre farklılık gösterip göstermediği araştırılmıştır. Yapılan analiz sonucunda ilk üç faktör için hesaplanan p değerlerinin 0,05’den büyük olduğu görülmektedir. Bu ise farklı görüşlerin araştırıldığı ilgili ifadelere katılımcıların verdikleri cevapların muhasebeciye gitme sıklığına göre farklılaşmadıklarını göstermektedir. Yani 0,05 anlamlılık düzeyinde p>0,05 olduğu için gruplar arasındaki fark anlamlı değildir. Oysaki danışmanlık rolü faktörünün mükelleflerin muhasebeciye gitme sıklığına ilişkin faktörlerine göre farklılık gösterdiği istatistiksel olarak % 1 anlam düzeyinde (F = 3,245, P= 0,005<0,01) tespit edilmektedir. Bu husus daha sık muhasebecilere giden mükelleflerin danışmanlık hizmetinden daha fazla yararlandığını da destekler niteliktedir.
Tablo 7: Meslek Mensuplarının Farklı Görüşlere İlişkin Cevaplarının Muhasebeciye Gitme
Sıklığına Göre Karşılaştırılması ( ANOVA testi sonuçları )
a Davranış Hiç gitmedim 58 3,144 0,723 0,723 0,577 1 - 3 kez gittim 71 3,172 0,752 4 - 6 kez gittim 44 3,159 0,707 7 - 10 kez gittim 31 3,387 0,578 Diğer 16 3,233 0,512 VergiKontrolü Hiç gitmedim 58 2,632 0,965 0,583 0,675 1 - 3 kez gittim 71 2,629 1,037 4 - 6 kez gittim 44 2,803 0,971 7 - 10 kez gittim 31 2,893 0,998 Diğer 16 2,667 0,770 Sorumluluk Hiç gitmedim 58 2,684 0,956 0,516 0,724 1 - 3 kez gittim 71 2,474 0,949 4 - 6 kez gittim 44 2,538 0,687 7 - 10 kez gittim 31 2,613 0,826 Diğer 16 2,479 0,943 DanışmanlıkRolü Hiç gitmedim 58 2,667 0,949 3,245 0,005 1 - 3 kez gittim 71 2,671 0,844 4 - 6 kez gittim 44 2,758 0,902 7 - 10 kez gittim 31 3,065 1,124 Diğer 16 2,667 0,852 4. Sonuç
Muhasebe meslek mensuplarının mükellef kararları üzerindeki etkilerini belirlemeyi amaçlayan bu çalışmada, Kütahya ilinde faaliyet gösteren 220 vergi mükellefinin katılımıyla oluşturulan veri seti çeşitli istatistiksel metotlar ile analiz edilmiştir. Araştırma neticesinde, mükelleflerin vergi ile ilgili kararlarını etkileyen “Davranış”, “Vergi Kontrolü”, “Sorumluluk” ile “Danışmanlık Rolü” başlıklarında dört faktör elde edilmiştir. Yapılan tek yönlü varyans analizi sonuçları ise özellikle eğitim ve gelir seviyesi değişkenleri esas alındığında, “Davranış” faktörünün istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık arz ettiğini göstermektedir. Buna göre mükellefin eğitim düzeyindeki ve gelir seviyesindeki farklılıklar “Davranış” faktöründe yer alan değerlendirmelere verilen yanıtlarda da anlamlı bir farklılığın oluşmasına sebebiyet vermektedir. Zira gerek eğitim düzeyinde ve gerekse gelir seviyesinde artış yaşandıkça “Davranış” faktöründe yer alan tercihlere verilen yanıtların ortalamalarında artış gözlemlenmektedir. Bunun yanında analiz sonuçlarında mükelleflerin muhasebeciye gitme sıklığı ile “Danışmanlık Rolü” faktörü arasında da istatistiksel açıdan anlamlı bir ilişkinin varlığı gözlemlenmektedir. Analiz sonucunda elde edilen bulgulara göre daha fazla muhasebeciye giden mükelleflerin, muhasebecilerin “Danışmanlık Rolü” faktöründe yer alan tercihlere daha olumlu yanıtlar verdikleri söylenebilmektedir.Sonuç olarak mükelleflerin vergi algısına yönelik eğilimlerinin araştırıldığı bu çalışmada, muhasebe meslek mensuplarının mükelleflerin vergi kararlarının oluşumunda önemli roller üstlendikleri görülmektedir. Elde edilen bulgulara göre vergisel açıdan muhasebe meslek mensupları ile mükellefler arasındaki ikili görüşmelerin önemli olduğu, muhasebe meslek mensuplarının mükelleflerin daha rasyonel davranmalarını sağladıkları görülmüştür. Aynı zamanda muhasebe meslek mensuplarının mükelleflerin vergi bilinci ve ahlakını da olumlu etkilediği sonucuna varılmıştır. Vergi idaresi açısından düşünüldüğünde ise alınan genel sonuçlara göre muhasebe meslek mensuplarının vergi idaresi lehine sonuçlar
doğurdukları tespit edilmiştir. Nihayetinde muhasebe hizmeti talep eden mükellefler ile bu hizmeti sunan muhasebe meslek mensupları arasında çok yönlü ilişkilerin olduğu, vergilendirme sürecinde bu çok yönlü ilişkilerin vergi kararlarının oluşumuna olumlu yönde etki ettiği anlaşılmaktadır. Kısacası hizmet talep eden mükelleflerin vergi algısına karşı eğilimlerinin, muhasebe meslek mensubunun ana işlevi içerisinde oluştuğu görülmektedir. Bu anlamda konunun ayrıntılı analizi için EK-A’ya bakılabilir.
KAYNAKÇA
AKDOĞAN, A. (2007), Kamu Maliyesi, Gazi Kitabevi, Ankara.
ÇELİKKAYA, A. (2002), Mükelleflerin Vergiye Gönüllü Uyumunu Etkileyen Faktörler, e-akademi Hukuk Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık İnternet Dergisi, Sayı:5. www.e-akademi.org/makaleler/acelikkaya-1.htm
DAŞTAN, A. (2011), Muhasebe Meslek Mensuplarının Vergi Kayıp ve Kaçaklarının
Önlenmesindeki Rolü: Doğu Karadeniz Bölgesine Yönelik Bir Araştırma,
Atatürk Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:25, Sayı:2, ss:181-206, Erzurum.
DİNÇ, E.,ABDİOĞLU, H. ve BÜYÜKŞALVARCI, A. (2010), Muhasebe Meslek
Mensuplarının Davranışsal Değişkenlerinin Kazanç Düzeyi Üzerindeki Etkisini Belirlemeye Yönelik Görgül Bir Araştırma, Ege Akademik Bakış, Cilt:10,
Sayı:4, ss:1155-1165.
İŞGÜDEN, B. (2007), Sosyal Ve Kültürel Değerlerin Muhasebe Meslek Etiği Üzerine
Etkileri, Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İsletme Anabilim
Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir. Bu Çalışmada 233-238 sayfaları arasında yer alan anket çalışmasından kısmen yararlanılmıştır.
KARASİOĞLU, F. Ve GÖKTÜRK, İ.E. (2008), Muhasebe Meslek Mensuplarının
Mükelleflere Hizmet Sunum Kriterleri: Konya İli Örneği, Mevzuat Dergisi,
Yıl:11, Sayı:123, Mart. http://www.mevzuatdergisi.com/2008/03a/01.htm
(02.02.2015).
MUTER, N. B., SAKINÇ, S. ve ÇELEBİ, A.K. (1993), Mükelleflerin Vergi Karşısındaki
Tutum ve Davranışları Araştırması,Manisa İli Vergi Mükellefleri Üzerine Bir Anket Çalışması, Manisa.
ORGAN, İ. ve YEGEN, B. (2013), Vergi Bilinci ve Vergi Ahlakı Oluşumunda Muhasebe
Meslek Mensuplarının Rolü: Adana Örneği, Atatürk Üniversitesi, İktisadi ve
İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:27, Sayı:4, ss:241-271, Erzurum.
SAYGIN, Ö. (2013), Vergi Uyumu ve Vergi İdaresinin Vergi Uyumuna Etkisi, Anadolu Üniversitesi SBE Maliye Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Eskişehir.
TORGLER, B. (2005), Tax Morale and Direct Democracy, European Journal of Political Economy.
SEVİLENGÜL, O. (2011), Genel Muhasebe, Gazi Kitabevi, Ankara. ULUATAM, Ö. (2014), Kamu Maliyesi, İmaj Yayınevi, Ankara.
EK-A. Araştırmanın Bulguları
1.Kesinlikle Katılıyorum 2.Katılıyorum 3.Kararsızım 4.Katılmıyorum 5.Kesinlikle Katılmıyorum 1 2 3 4 5 Std. S ap m a O rt al am a
1.Bir mükellefin ödeyeceği vergiyi muhasebecisi belirler. 26,4 22,3 8,2 27,7 15,5 1,5 2,8 2.Muhasebe elemanları, vergi gelirlerinin arttırılması ve vergileme
potansiyelinden azami ölçüde yararlanılması bakımından önemlidir. 20,5 44,5 16,4 12,7 5,9 1,1 2,4 3.Mükellefler, muhasebe elemanlarını yasal yollardan daha fazla kar
elde etmek için bir araç olarak görürler. 17,3 28,2 18,6 20,5 15,5 1,3 2,9 4.Muhasebe elemanları, mükelleflerin zamanında vergi ödemelerini
sağlarlar. 45,9 40,9 5,9 6,4 0,9 0,9 1,8
5.Muhasebe elemanları, vergi yönetiminin tutum ve davranışlarını yakından takip etmekte ve mükellefleri nezdinde ne zaman denetim
yapılacağını bilmektedirler. 14,1 39,1 14,5 20,5 11,8 1,3 2,8 6.Muhasebe elemanı, ücretini düzenli aldığı mükellefin daha az vergi
vermesini sağlar. 11,4 18,2 12,3 34,5 23,6 1,3 3,4
7.Ödeyeceğim vergiyi muhasebecim ile yaptığım görüşmeler
sonrasında tespit ederim. 13,6 42,3 8,2 22,3 13,6 1,3 2,8
8.Piyasadaki rakip firma ve işletmeleri daha iyi takip ettiği için
muhasebecime danışırım. 12,3 34,1 8,6 29,1 15,9 1,3 3,1
9.Ödemem gereken vergiyi fazla bulduğum için muhasebecime
danışırım. 23,2 44,1 8,2 18,2 6,4 1,2 2,4
10.Beyan etmem gereken geliri, düzenlenen mali tablolar ile resmi
belge, defter ve kayıtlar üzerinden tespit ederim. 26,4 54,5 9,5 7,7 1,8 0,9 2,1 11.Muhasebe elemanları, mükelleflerin vergi bilinci ve ahlakını artırır. 20,5 42,3 15,9 14,5 6,8 1,2 2,5 12.Muhasebe elemanları, mükelleflerin mali tablolarını, defter kayıt ve
belgelerini incelemek suretiyle gerçek kazanç üzerinden vergi vermelerini sağlayarak kayıt dışılığı önler.
20,9 42,7 12,3 16,8 7,3 1,2 2,5 13.Muhasebe elemanları, mükelleflerin gelirlerini gerçekte
olduğundan daha düşük beyan etmek istemelerine itiraz etmezler. 9,1 27,7 22,3 29,5 11,4 1,2 3,1 14.Ödenecek vergi hususunda mükellefler, muhasebe elemanlarına
telkinde bulunur veya çeşitli şekillerde baskı kurarlar. 5,9 23,2 14,5 35,9 20,5 1,2 3,5 15.Muhasebe elemanları, yakın ilişki içerisinde oldukları mükelleflerin
vergi yasalarına aykırı davranmalarına sessiz kalmak suretiyle daha az vergi vermelerini sağlarlar.
4,5 22,7 13,6 35,9 23,2 1,2 3,5 16.Muhasebe elemanları, vergi ödeme bakımından ekonomik sıkıntı
içerisinde olan mükellefler için daha esnek davranırlar. 6,8 28,6 16,4 31,4 16,8 1,2 3,2 17.Muhasebe elemanları, vergi idaresinin denetim ve incelemelerini
önceden haber alır ve mükelleflerin o dönemde daha fazla gelir beyan etmelerini sağlarlar.
6,8 23,2 16,8 30 23,2 1,3 3,4 18.Ödemeye razı olduğum vergiyi muhasebecim artırmaktadır. 5,5 18,6 15 39,5 21,4 1,2 3,5 19.Fiilen ödediğim vergi, ödemem gereken vergi kadardır. 25,9 51,4 11,8 7,3 3,6 0,9 2,1 20.Vergi kanunlarının karmaşık olması ve uygulama belirsizliği
taşıması mükellefleri, muhasebe meslek mensuplarına daha fazla yönlendirmektedir.
29,5 45,5 16,4 5,5 3,2 0,9 2,1 21.Vergi oranlarının yüksek olması dolayısıyla mükellefler üzerinde
oluşan olumsuz etkiler, muhasebe elemanlarının yasal ve ahlaki olmayan uygulamaları haklı görmelerine neden olmaktadır.
13,6 33,2 21,4 21,8 10 1,2 2,8 22.Rakip firma veya işletmelerin ödediği vergiye göre vergi öderim. 3,6 16,8 7,7 32,3 39,5 1,2 3,9 23.Muhasebeciler, yasal yollardan karları düşürmek ya da giderleri
