B e slenm e va D iyet D erg isi / J . N u tr. and D ie t ., 17 : 259 - 266, 1988.
İLKOKUL ÖĞRETMENLERİNİN BESLENME BİLGİ DÜZEYLERİ VE EĞİTİM DURUMLARI
Dr. G ü ld en KOKSAL* / Dyt. N u re ttin K IR L I* *
B u a r a ş tır m a d a , İlkokul ö ğ re tm e n le rin in beslenm e k o n u s u n d a k i bileri düzeyleri a n k e t u y g u la n a ra k s a p ta n m ış tır . İn c e le n e n ö ğ re tm e n le rin % 40, k ad ın , % 60’ı e rk e k tir. A nket fo rm u n d a 6 - 1 2 yaş okul ço c u k la r ın ın g ü n lü k e n e rji g erek sin im leri, p ro te in le rin v ü c u tta işlevleri, p ro te in içeren yiyecek g ru p la rı, v ita m in A, v ita m in C, kalsiyum , d em ir k a y n a k la r ı, b u n la rın y etersiz lik s o ru n la rı ile, ilko kul
ç a ğ ı ço c u ğ u n u n y e te rli ve d en g e li beslenm esi ve
u y g u n yiyecek seçim ine yö n elik 25 so ru y e r a lm ış tır . B u a r a d a ö ğ re tm e n le rin b eslen m e e ğ itim in i n e re d e n a ld ık la rı ve o k u lla rd a k i h iz m e t içi eğ itim in gerek liliğ i ö ğ ren ilm ey e ça lışılm ıştır.
GİRİŞ
G ünüm üzde ülkem izin ve öteki dünya ülkelerinin üzerinde d u rd u k la rı en önemli konu, çok sayıda yüksek nitelikli insan gü cüne sahip olm aktır. B ir ulusun kalkınm asının ve ekonom ik büyü m esinin hızlanm ası böyle kişilerin varlığı ve sayısının artm ası ile o lan ak lıd ır (1).
Beslenm e bilgisi, bireylerin, ailelerin ve to p lu m lan n beslenm e alışkanlıklarını etkileyen etm enler arasındadır. Yeterli ve dengeli beslenem em e sonucu oluşan sorunların önlenm esinde en önde ge len araçlard a n b iri beslenme eğitim idir (2-4). Çocuğun beslenme ilkelerine uygun beslenm e alışkanlığı kazanm asında aile ortam ının etkisi k a d ar okulda yapılacak eğitim in de rolü vardır. Bu konuda kreşlere, anaokullarına, ilkokullara ve öteki öğretim k u ru m lan n a
(*) H. Ü. B e sle n m e ve D iy etetik B ölüm ü Ö ğ re tim G örevlisi.
önem li görevler d ü şm ektedir (1,4). Beslenme eğitimi konusunda öğretm enin üzerine düşen görevi başarıyla yerine getirebilm esi, kendisinin yeterli b ir beslenm e bilgisine sahip olması ve gerekli eğitim araç ve gereçlerinin sağlanm ası ile olanaklıdır.
ilk okul çağı çocuklarının sağlığını korum a ve sürdürm ede önem li etkisi olan beslenm e bilgisini b u çağ çocuklarına ak tarm a
da tem el rol oynayan ilkokul öğretm enlerinin yeterli ve dengeli beslenm e konusundaki bilgilerinin hangi düzeyde bulunduğunu saptam ak am acıyla bu araştırm a gerçekleştirilm iştir.
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE ARAÇLARI
I
A raştırm anın örneklerini Denizli iline bağlı Bekilli ilçesinde çalışan 40 kadın, 60 erkek öğretm en oluştu rm ak tad ır. İlçe ilkokul larında çalışan b u 100 öğretm ene toplam 25 soruluk b ir anket uy gulanm ıştır. Anket form unda; cinsiyet, yaş, çalışılan k u ru m u n adı, m esleki deneyim yılı gibi kişisel so ru lar yanında, 6 - 12 yaş grubu çocukların günlük enerji gereksinim i, proteininin vücuttaki işlev leri ve kaynakları, vit. A, vit. C, kalsiyum , dem ir k ay n ak lan ve ye- ters-izlilkerinde oluşan so ru n ların neler olduğu, uygun besin seçi m inin nasıl yapılabileceği sorulm uş, elde edilen veriler uygun ista tistiksel yöntem le değerlendirilm iştir.
B U L G U L A R
Tablo l ’de görüldüğü gibi deneklerin % 7’si 20 -2 5 yaş g ru b u n da, % 26'sı 36 - 40 yaş, % 28’i 41 - 45 yaş grubunda yer alm ak tad ır Ö ğretm enlerin % 5'i 0 - 5 yıl, % 40’i 16-20 yıl m esleki deneyime sah ip tirler. B una göre öğretm enlerin % 95’inin beş yıldan çok m es lek deneyimi vardır.
T a b lo 1 : D e n e k le rin C in siy e t ve Y aş G r u p la r ın a G ö re D a ğ ılım ı C i n s i y e t E rk e k K a d ın T o p la m Y aş S ayı % S ay ı % S ay ı % 2 0 - 2 5 2 3.3 5 12.5 7 7.0 26 - 30 8 13.3 7 17.5 15 15.0 31 - 35 15 25.0 9 22.5 24 24.0 3 6 - 4 0 10 16.7 16 40.0 26 26.0 4 1 - 4 5 25 41.7 3 7.5 28 28.0 T o p la m 60 100.0 40 100.0 100 100.0
Ö Ğ R E T M E N L E R İN B E S L E N M E B İL G İ D Ü Z E Y L E R İ 261 O kullarda beslenm e eğitim inin yapılıp yapılm adığına ilişkin soruya öğretm enlerin % 16’sı «yapılıyor», % 84’ü «yapılmıyor» ya nıtın ı verm iştir.
Ö ğretm enlerin beslenme ile ilgili herhangi b ir eğitim , semineı ya da k u rsa katılıp katılm adıkları sorusuna verilen yanıtlarda, de neklerin % 18’i (18 öğretm en) katıldığım, % 82'si (82 öğretm en) katılm adığını bildirm iştir.
Ö ğretm enlere günlük enerji gereksinim lerinin ne k ad ar oldu ğu sorulduğunda, % 13 u (13 kişi) 1200-1500 kalori, % 36'sı (36 kişi) 1600- 1900 kalori, % 38’i (38 kişi) 2000-2400 kalori olduğunu;
% 13'ü ise bu konuda bilgisi olmadığını bildirm iştir.
T ab lo 3 : Ö ğ re tm e n le rin , 6 - 1 2 Y aş G ru b u Ç o cu k ların G ü n lü k E n e rji G e re k s in im le rin e İlişk in Y a n ıtla rı
C i n s i y e t
E n e r ji Ğ e re k sin im i E rk e k K a d ın T o p lam
(k k a l) Sayı % Sayı % Sayı %
1200 - 1500 12 20.0 3 7.5 15 15.0
1600 - 2000 8 13.3 3 7.5 11 11.0
2100 - 2500 30 50.0 18 45.0 48 48.0
B ilg im yok 10 16.7 16 40.0 26 26.0
T o p la m 60 100.0 40 100.0 100 100.0
Tablo 2'de 6 -1 2 yaş grubu çocukların günlük enerji gereksi nim leri konusunda öğretm enlerin % 15’i 1200- 1500 kalori, % İ l i 1600-2000 kalori, % 48'i 2100-2500 kalori, % 26’sı ise bilgisi olm a dığı yanıtını verm iştir.
Ö ğretm enler, proteinlerin vücudum uzdaki en önemli görevinin ne olduğu sorusuna % 83 oranında «yapıcı - onarıcı» olduğunu be lirtirk en , % 5'i «enerji verir», % 9'u da «m etabolizm ada düzenleyi ci ve koruyucudur» seçeneğini işaretlem işlerdir.
En iyi protein kaynaklarının hangi grup besinler olduğu soru suna, öğretm enlerin % 91’i «etler, kurubaklagiller, peynir grubu» nu, % 7'si «süt ve yoğurt grubu»nu, % 2’si «tahıllar grubu»nu be lirtm işlerd ir. K adın öğretm enlerin hepsi bu soruda seçenek olarak «etler, kurubaklagiller, peynir» grubunu seçm iştir.
A vitam ininden zengin yiyecek grubunun seçim inde denekle rin % 20’si «et grubu», % 14 u «süt ve türevleri», % l'i «yağ ve yağ lı besinler», % 29'u «sebze ve meyveler», % 30’u «kurubaklagiller ve tahıllar» seçeneklerini işaretlem işler, % 6'sı ise b u konuda bil gilerinin olm adığım belirtm işlerdir. Kalsiyum yönünden zengin olan yiyecek grubunun seçiminde deneklerin % 59’u «süt ve türev l e r i n i b elirterek doğru yanıt verirken, dem ir sağlayan yiyecekler sorulduğunda, deneklerin % 79’u «pekmez», % 10'u da «fındık» ya n ıtını verm işlerdir.
O kullardaki beslenm e saatinde hangi grup besinlerden tüketil m eşini önerdikleri sorusuna, öğretm enlerin % 84 u «ekmek, pey nir, dom ates», % 16’sı »pasta, kek, kurabiye» yanıtını verm işlerdir. Ö ğretm enlerin % 94 u bilgilerinin yetersiz olduğunu belirterek, bes lenme konusunda hizm et içi eğitim in gerekliliğine değinm işlerdir.
Ö ğretm enlerin % 38’i kendi günlük enerji gereksinim lerine doğru yanıt verirken, 6 -1 2 yaş grubu çocuklara enerji gereksini mine % 48’i doğru yanıt verm iştir. Bu iki doğru yanıt arasındaki ilişki istatistiksel olarak anlam lı b u lu n m am ıştır (p > 0.05). Öğret m enlerin yalnızca % 13’ü bu iki soruya b irden doğru yanıt verm iş lerdir. Ö ğretm enlerin C vitam ininden zengin yiyecek g rubunun se çim inde verdikleri % 90 doğru yanıt ile, diş eti kanam asına yol açan vitam in yetersizliğinin seçim inde verm iş oldukları % 66 doğ ru yanıt arasındaki istatistiksel ilişki anlam lı b u lu n m u ştu r ( p < 0.05).
TARTIŞMA
B ir toplum un en değerli varlığı çocuklardır. Bu varlığı k o ru m ak için, sosyo-ekonomik yönden kalkınm ak, sağlık personelini istenilen düzeyde y etiştirm ek y u rt çapında tam o larak dağıtm ak sağlık ö rgütlerini geliştirm ek zorunluluğu v ard ır (5,6). Çocuğun büyüm e ve gelişm e çağında aileden sonra tanıştığı ve 5 yıl gibi bir sü re içinde bulunduğu ilkokul çağında, sağlığının korunm ası ve doğru alışkanlıkların kazanılm asında çocuğun en yakın eğitm eni olan öği'etm enlere önem li görevler düşm ektedir (5 -9 ). Öğretm en lerin b u görevlerini yerine getirebilm eleri için kendilerinin yeterli beslenm e bilgisine sahip olm aları ve buna uygun uygulam a yapa bilm eleri gerekm ektedir.
T ürkiye’de ilköğretim in zorunlu olm ası beslenm e eğitim inin ve eğiticisinin önem ini a rtırm a k ta ve eğitici duru m u n d a olan öğ
Ö Ğ R E T M E N L E R İN B E S L E N M E B İL G İ D Ü Z E Y L E R İ 263 retm enlerin beslenme bilgilerinin düzeyi üzerinde daha çok durul m asını gerektirm ektedir.
A raştırm a sonuçları, öğretm enlerin beslenme konusundaki bil gilerinin yeterli olmadığını gösterm ektedir.
Öğretmen, hafif aktivite gösteren yetişkin kişi tanım ına uy m aktadır. B ir öğretm enin gününü 8 saat uyku, 8 saat çalışma, 8 sa at iş dışı faaliyet ile geçirdiği düşünülürse, öğretm enlerin günlük enerji gereksinim ini karşılam ak üzere, kadınlar için 1800 - 2000 kalorinin, erkekler için ise 2400 - 2700 kalorinin yeterli olacağı öne rilm ektedir (1, 10). Ankette öğretm enlerin ancak % 38’i günlük enerji gereksinim lerini doğru olaark işaretlem işlerdir. Bu soruya erkeklerin % 50’si, kadınların ise yalnızca °/o 20’si doğru yanıt ver m işlerdir.
İlkokul çağı çocuklarının günlük enerji gereksinimleri ise, bü yüm e ve gelişme için gerekli olan enerji m ik tan da eklenerek, 2100 2500 kalori olarak önerilm iştir (1,9-12). Öğretmenlerin bu soruya verdikleri yanıtlar değerlendirildiğinde °/o 48’inin doğru yanıt ver diği bulunm uştur. Öğretm enlerin % 95’inin beş yıldan daha çok m esleki deneyimleri olm asına karşın, deneklerin % 82’si beslenme ile ilgili olarak herhangi b ir eğitim, kurs, sem iner vb. çalışmaya katılm am ışlardır. Öğretm enlerin bilgilerini kitle iletişim araçları ve besin yoluyla edindikleri saptanm ıştır. Vitamin A kaynaklan, vitam in C, dem ir ve kalsiyum kaynakları ve vücuttaki işlevleri ko nusundaki sorulara verilen yanıtlarda da, benzer b ir eğilim saptan m ıştır.
Ankara merkez ilkokullarında yapılan başka b ir araştırm a ile de (13) öğretm enlerin beslenme konusundaki düzeylerinin yeterli olm adığı saptanm ıştır. . •
Millî Eğitim , Gençlik ve Spor Bakanlığı Talim ve Terbiye Ku- ru lu ’nun 1.7.1968 gün ve 171 sayılı yazısıyla bastırılm ış olan ilk okul program ının am acında, ilkokula 6 -1 4 yaş grubundaki çocuk ların devam ettiği, bu dönemde çocukların ilgileri, yetenekleri, be denleri, kişilikleriyle ilgili özellikleri ve eğitim de gözetilmesi gere ken n o k talar belirlenm iştir (5,7).
Halen uygulanan ilkokul program ı içinde beslenme bilgisi, sağlığı koruyucu temel bilgiler arasında sayılm akta ve ilköğreti m in am açlan arasında öğretm enin «iyi beslenme» ile ilgili
belli-başlı k u ralların neler olduğunu bilm esi gerektiği kabul edilm ek tedir.
Planlam a ve uygulam ada ise beslenm e ünitesinde, çocukların, besin çeşitleri, gerekli besin m addeleri, besinin sağlık üzerindeki etkileri, besinin y ararlı m addelerinin korunm ası, beslenm e ile ilgili görgü ku ralları vb. gibi konularda bilgi ve beceri edinm eleri bek lenm ektedir.
Ülkemizde tem el eğitim in zorunlu olan ilköğretim süresi beş yıldır. Bu sürede öğrencilere kendi düzeylerine uygun özellikte bes lenm e bilgilerinin öğretm enler tarafın d an verilmesi, belirlenen program içinde öğrencilerin bu konuda öğretm enler tarafın d an b i linçlendirilm eleri öngörülm üştür.
Bu p rogram da ilkokul 1 - 2 ve 3. sınıf H ayat Bilgisi dersi için de, 4 ve 5. sınıf öğrencilerinin Fen ve T abiat Bilgisi dersi içinde, sağlık ve beslenm e k onularında öğretm enlerince yeterli düzeyde bilgilendirilecekleri öngörülm üştür.
Program incelendiğinde 1. sınıfta Okul H ayatım ız ünitesi için de kahvaltı, tem izlik, giyinme, zam anı iyi kullanm a, dinlenm e ve beslenm e konularında; Evimiz ve Ailemiz adlı ü nitede de, «sağlı ğımızı nasıl koruyalım » adlı ü n ite içinde «iyi beslenelim» başlığı altında «sağlıklı büyüm eye yarayan besinler, yiyecek ve içecek te mizliği», «beslenmede sağlık k u ralla rın a uyma» konuları ele alın m aktadır.
2. sınıfta beslenm e, a rtırm a ve yerli m allar haftası işlenm ek tedir.
3. sınıfta ise «sağlığımızı koruyalım » adlı ünitede «sağlığa ya rayışlı besin alm a, iyi yeme alışkanlığı kazanm a, besinlerin tazeli ğine d ik k at etm e, sofrada yem ek yem e k u ralların a uyma» konula rın d a bilgi edindirm e yer alm aktadır.
Beslenm e eğitim ine, p ro g ram d a önem li yer verilm iş o ld u ğ u n dan, öğretm en, sağlıklı k u şak lar yetiştirilm esinde yeterli ve den geli beslenm enin önem ini sürekli göz önünde bulundurm alı, b u ko nuda kendi yaşayışı ve p ra tik çalışm alarıyla öğrencilerine ve çev reye örnek olm alıdır. Y urdum uzda gerek kırsal alanlarda, gerek büyük yerleşim m erkezlerinde norm al eğitim program ı uygulam a sı çeşitli nedenlerle olanaklı olm am akta ve «birleşik sınıf» veya «ikili - üçlü öğretim » denilen p ro g ram lar uygulanm aktadır. Bu da
Ö Ğ R E T M E N L E R İN B E S L E N M E B İL G İ D Ü Z E Y L E R İ 265 özeJlikle kırsal alanda eğitim in tam uygulanm asına olanak bırak m am aktadır. Buna, b ir de öğretm enin bilgi - beceri yetersizliği ek lenince, yazılı program ın yaşam a geçirilmesi olanaksızlaşm aktadır. SONUÇ VE ÖNERİLER
Çocuğun eğitim yaşam ında temel eğitim, ilkokul döneminde verilir ve en önemli yeri alır. Millî Eğitim Gençlik ve Spor B akan lığının ilkokul program ında beslenme konularına geniş yer veril miş olm asına karşın, okullarda beslenme eğitiminin iyi yapılm a dığı görüşünde olan öğretm enler % 84 oranındadır. A raştırm a bul guları öğretm enlerin % 82’sinin beslenme ile ilgili hizmet içi eği tim , sem iner ya da kurs görmediklerini ortaya çıkarm ıştır.
A raştırm adan elde edilen sonuçlar öğretmenlerin beslenme ile ilgili bilgilerinin yetersiz olduğunu gösterm ektedir. Öğretmenler bu konudaki yetersizliklerinin bilincinde olup bilgi ve becerileri nin artırılm asını istem ektedirler. Beslenme konusunda yapılacak hizm et içi eğitim bu yetersizliklerin giderilmesini sağlayacaktır. Ayrıca Millî Eğitim M üdürlüklerinde görevlendirilecek beslenme eğitim cileri, öğretm enlerin sürekli bilgi edinmelerine yardımcı ola bilecektir.
Genel olarak soruların yanıtlanm asında doğru yanıt verenle rin oranı yüksekken, birbirini tam am layan ve birbiriyle ilgili olan so rularda alm an yanıtların değerlendirilmesi, öğretmenlerin bilgi lerinin köklü ve birbiriyle bağlantılı olmadığım, başka b ir deyişle bu n ların daha çok «kulaktan dolma bilgiler» olduğunu, sonuç ola rak o rtaya çıkarm ıştır.
SUMMARY
A STUDY ON THE NUTRITION PRACTICE OF THE PRIMARY SCHOOL TEACHERS
Koksal, G., Kırlı, N. P rim ary school education m ust be considered as the basic and the m o st im portant p a rt of the education of the child. Although nuritional topics are emphisized in the M inistry of Education's prim ary school curriculum , 84 % of the teachers believe th at this topic is not successfully tought a t ali.
266
Research findings point out th at the m ajority of the teachers are not adequately trained themselves. Well aw are of this fact, they are showing conspicuous interest in being fu rth e r train ed in this m ost im portant field.
K A Y N A K L A ?
1 — B a y s a l. A. : B e s le n m e , H a c e t t e p e Ü n iv e r s ite s i Y a y ın la r ı, A /1 3 , A n k a r a , 1979.
2 — B a y s a l, A. : B e s le n m e K o n u s u n d a H a lk a , İ ş ç i v e İ ş v e r e n G r u p la r ın a v e Ü r e tic ile r e Y a p ılm a s ı G e r e k e n E ğ it im .B e s le n m e S o r u n la r ı S e m i n eri, M illî P r o d ü k t iv it e M e r k e z i Y a y ın la r ı N o : 73. A n k a r a , 1970. 3 — E g e m e n ; A. : T ü r k iy e ’d e A n a o k u lu v e İ lk o k u l Ç a ğ ı Ç o c u k la r ın ın
B e s le n m e S o r u n la r ı v e Ç ö z ü m Y o lla n , R ocıhe B ilim s e l Y a y ın la r S e r isi, 17 M a y ıs, A n k a r a , 1984. 4 — K o k s a l, O. : Türic H a lk ın ın B e s le n m e D u r u m u S o r u n la r ı v e N e d e n le ri, T ü r k iy e T ıp A k a d e m is i M e c m u a s ı, X X I I . M illî T ü r k T ıp K o n g r e s i ( 3 - 7 E k im 1972, A n ik a ra ), H ü sn ü ıta b ia t M a t b a a s ı, İ s t a n b u l, 1972 5 — M illî E ğ it im B a k a n l ığ ı : İ lk o k u l P r o g r a m ı, M illi E ğ it im B a s ım e v i. İ s t a n b u l, 1968. 6 _ S o y s a l, G . : A n k a r a İ li İ ç in d e O t u r a n E v K a d ın la r ın ın B e s le n m e B i l g ile r i n in S a p t a n m a s ı, H a c e t te p e Ü n iv e r s it e s i S a ğ lık B i lim le r i F a k ü lt e s i, B ilim U z m a n lığ ı T e z i, A n k a r a , 1979. 7 — M illî E ğ it im G e n ç lik v e S p o r B a k a n l ığ ı S a ğ lık İ ş le r i D a ir e s i B a ş k a n lığ ı : S a ğ lık E ğ it im M e r k e z le r i İ ç in O k u l S a ğ l ı ğ ı E ğ it im i v e U y g u l a m a R e h b e r i, F ilm , R a d y o , T e le v iz o y n il e E ğ it im M e rk ez i, A n k a r a , 1985. 8 — E r g in , A. S . : İlikolkul D ö n e m i Ç o c u k la n n ın O k u l S a ğ lığ ı v e O k u l B a ş a r ıs ı Ü z e r in e B ir İ n c e le m e , A n a d o lu Ü n iv e r s it e s i, T ıp F a k ü lt e s i T o p lu m H e k im liğ i B ö lü m ü , D o ç e n t lik T e z i, E s k iş e h ir , 1980.
9 — F A O : F o o d a n d N u triıtio n E d u c a t io n in t h e P r im a r y S c h o o l. R o m e , 1971.
10 — A r sla n , P. : Ç a lış a n Y e t iş k in K a d ın la r ın E n e r ji G e r e k sin im le r in in
D e ğ e r le n d ir ilm e s i Ü z e r in e B ir A r a ş tır m a . H a c e t t e p e Ü n i v e r s it e s i S a ğ lık B i lim le r i F a k ü lt e s i, D o ç e n t lik T e z i, A n k a r a , 1982.
11 — H a a g , J. H . : S c h o o l H e a lt h P r o g r a m , P h ila d e lp h ia , L e a a n d F eb dger C o., 1972.
12 — A n d e r s o n , C. L. : Scthool H e a lt h P r a c tis e , S t. L o u ise , 5. M o s b y Co., 1972.
13 — A ta ü n a l, G . : A n k a r a M e r k e z İ lk o k u lla r ın d a G ö r e v li Ö ğ r e tm e n le r in B e s le n m e B ilg i D ü z e y le r in in S a p t a n m a s ı Ü z e r in e B ir A r a ş tır m a , H a c e t t e p e Ü n iv e r s it e s i B e s le n m e v e D iy e t B ö lü m ü M e z u n iy e t T e z i, A n
