Beslenm e ve Diyet D ergisi / J. N utr. and Diet., 15 : 31 - AS, 1986.
ANKARA’NIN SOSYO-EKONOMİK YÖNDEN FARKLI SEMTLERİNDE BULUNAN İLKOKUL ÇOCUKLARININ
BESLENME DURUMLARI KONUSUNDA BİR ARAŞTIRMA - II
D oç. Dr. U fuk GÜNEYLİ*
Bu araştırm a, 9 - 1 1 y a ş grubu to p la m 889 ilk ok u l çocuğunun evdeki ve okuldaki b eslen m e durum unu or taya koym ak, sosyo-ek on om ik düzeyin b e sle n m e üze rindeki etk isin i in celem ek am acıyla ya p ılm ıştır. A raş tırm a b u lg u la n ; çocu k ların günde 1750-2000 kalori enerji, 6 0 - 7 0 gr protein, 50-71 gr yağ tü k ettik lerin i ve ok uldaki b eslen m en in günlük b eslen m e içerisin d e ortalam a % 15’llk b ir b ölü m ü k a p sad ığın ı ortaya k oy m u ştu r. Ayrıca, öğren ciler arasm d a a n em in in çok ön em li b ir sağlık sorunu old u ğu (% 43.6), % 25.5 o ra nında zayıflık ile, % 19.5 oranında şişm a n lık b u lund u ğu ve okuldaki b a ş a n oran ın ın % 58 olduğu, b u d u rum ların çocuğun b eslen m e düzeyi ile yakın ilişk isi nin bulunduğu b elirlen m iştir.
GİRİŞ
İlkokul çocuklannın beslenm e düzeylerini ve sorunlarını öğren m ek am acıyla sosyo-ekonomik d urum u farklı 3 bölgedeki 6 ilkokul da yaptığım ız araştırm ad a 9 -1 1 yaş grubu ço cu k lan n ın beslenm e alışk an lık lan üzerinde daha önce durulm uştu (1).
Bu yazımızda, öğrencilerin sosyo-ekonomik düzeylerine göre günlük besin tüketim leri ile okulda uygulanan beslenm e ve b u nun günlük beslenm e içerisindeki yeri, öğrencilerin sağlık ve b aşarı du- ru m la n İncelenmeğe çalışılm ıştır.
32 Güneyli, U.
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE ARAÇLARI
A raştırm am ız sosyo ekonom ik düzeyi farklı 3 bölgeden seçilen a ltı ilkokulda toplam 889, 9 - 11 yaş grubu çocuk üzerinde yapıl m ıştır.
A raştırm ada verilerin toplanılm ası iki kısım da yapılm ıştır.
S aha çaılşm asm ın ilk aşam asında öğrenciler ve aileleri ile ilgili bil giler ile beslenm e alışkanlıklarına ait veriler, anket form larına ya zılmış olup ikinci aşam ada aynı öğrencilerin okuldaki ve evlerin deki beslenm eleri üç gün süre ile izlenm iştir.
Okuldaki beslenm elerinin saptanm asm da seçilen sınıflara bes lenme saatlerinde girilm iş, öğrencilerin yedikleri besinleri ve m ik tarların ı kendilerine verilen form a yazm aları sağlanm ıştır. Evdeki beslenmeye ait verilerin toplanm ası ise, öğrencilerin evlerinde; sa bah, öğle, akşam ve a ra öğünlerde yedikleri besinleri verilen anket form una kaydetm eleri şeklinde gerçekleştirilm iştir. Bu arad a evde ve okulda toplanan bilgilerin aynı günün bilgileri olm asına özellik le dikkat edilm iştir. Y em ekler porsiyon, tabak, adet ve benzeri öl çülerle saptanm ış olup bu ölçüler daha sonra gram a d ö n ü ştü rü l m üş ve besin bileşim tab lo ların d an yararlan ılarak öğrencilerin gün lük enerji ve besin elem enti tüketim leri h esap lan m ıştır (2).
öğrencilerin büyüm e d u ru m ların ı belirlem ede boy, ağırlık ve kol çevreleri ölçülm üş, elde edilen veriler Türkiye için geliştirilm iş sta n d a rtla r ile k arşılaştırılarak değerlendirilm iştir (3,4). Öğrenci lerin hem oglobin düzeyleri Sahli yöntem i ile ölçülm üştür. Yapılan b ir çalışm ada hem oglobin ölçüm ünde kullanılan siyanm ethem oglo- bin yöntem i ile sahli yöntem i arasındaki ölçüm de 2 gram lık b ir fark olduğu b u lu n m u ştu r (5). Bu nedenle anem i s ın ın olarak, Dün ya Sağlık Ö rgütünün önerdiği değerlerde 2 gram lık b ir azaltm a ya pılarak 10 g r a m /100 mİ değerinin altındaki değerler kabul edilm iş tir. Hb ölçüm leri, kan alm ada karşılaşılan zo rlu k lar nedeni ile de neklerin ancak y an sın d a yapılabilm iştir.
BULGULAR
Öğrencilerin sosyo-ekonomik düzeylerine göre günlük enerji ve besin elem entleri tüketim düzeyleri Tablo l'd e görülm ektedir. Tabloda belirlendiği gibi öğrenciler günde o rtalam a 1750 - 2000 ka lori enerji, 6 0 -7 0 gram protein, 50-71 gr yağ tü k etm ektedirler.
İLKO KUL ÇOCUKLARINDA BESLENME 33
T ablo 1 : Ö ğrencilerin G ünlük E n erji ve B esin E lem en ti T ü k etim D üzeyleri
S osyo-E k on om ik Düzey
Ö nerilen E n erji v e B esin E lem en ti D üşük Orta Y üksek O rtalam a D eğerler (6) E n erji (kkal) 1754 1992 1978 1908 2100-2300 P rotein (g) 60.1 70.6 69.9 66.9 4 5 - 6 0 Ya ğ (g) 50.5 71.2 62.1 61.3 7 0 - 8 0 K alsiyu m (mg) 353 436 508 432 600 D em ir (mg) 11.3 11.6 15.0 12.6 10.0 A V itam in i (IU) 2910 4795 4629 4111 3800 B 1 V itam in i (mg) 1.40 1.81 1.41 1.54 1.00 B , V itam in i (mg) 0.97 1.50 1.67 1.38 1.30 N ia sin (mg) 13.7 14.6 14.6 14.3 16.00 C V itam ini (m g) 95 108 164 122 40
Öğrencilerin okulda beslenm e saatlerinde yedikleri besinler de ğerlendirildiğinde enerji alım lan n m 269-384 kalori arasın d a de ğiştiği ve genellikle tüketim lerin sosyo-ekonomik düzeyin artışın a paralel olarak yükseldiği görülm ektedir (Tablo 2). Okuldaki bes
lenme, günlük beslenme içerisinde o rtalam a % 15'lik b ir bölüm ü
kapsam aktadır. Öğrencilerin gerek okulda, gerekse gün boyunca
en erji ve besin elem enti ihtiyaçlarını karşıladıkları besin gru p ları Tablo 3'de verilm iştir. Veriler incelendiğinde besin g ruplarının gün lük tüketim m iktarı üzerinde sosyo-ekonomik düzeyin rolü bu lu n duğu ve özellikle hayvansal besinlerin tüketim inin ekonom ik ş a rt ların artışın a bağlı olarak yükseldiği göze çarpm aktadır.
T ablo 2 : Ö ğrencilerin O kulda B eslen m e S aatin d ek i E n er ji ve B e sin E lem en tleri T ü k etim D üzeyleri
S osyo-E k on om ik D üzey
__________________ _______ B eslen m e-E n erji ve B e sin e-E lem en ti D üşük Orta Y ü k sek O rtalam a n in % ’si
E n erji (kkal) 269 359 384 337 17.7 P rotein (g) 8.9 12.9 9.3 10.4 15.5 Y ağ (g) 6.9 13.0 7.1 9.0 14.7 K alsiyu m (mg) 46 84 74 68.0 15.7 D em ir (mg) 1.6 2.5 1.8 2.0 15.9 A v ita m in i (IU) 237 578 328 381 9.3 B t v ita m in i (mg) 0.24 0.29 0.25 0.26 16.9 B 2 vita m in i (mg) 0.18 0.20 0.15 0.18 13.0 N ia sin (mg) 1.9 1.9 1.9 1.9 13.4 C vita m in i (mg) 16 26 54 32 26.2
34 T ab lo 3 : Ö ğ re n ci le ri n O k u ld a B es le n m e S a a ti ile G ün B o y u n ca T ü k et ti k le ri O rt al am a B es in G ru bu M ik ta rl a rı (g r /g ü n ) Güneyli, U W : S i Ü o £ & O .Ma» İM o :3 Q 09 E es mm C3 fc! O M oı t/i
a
>* u O v O <N O m r- ır> O Cs U"> '«O «*n rnİt t" ^ oo m ^ ^ o —• vo m <N m nO < N —< lO <N OOO m oo rs co \ Q nn m — o VO cn oor^ rnO <NOO \0 m O M (N (N \C rn v£3 rn m ın CN f N OO — <N On cn ı CN — 00 •- r—rn cn OO ( N O — r^. OO r-»-h cn \o ı ı ors CN o oo rn o q r-ırj CN rh CN m c cd o .sV) 0) w o E W •û > c u & a e c> .o > C3 u* >to O ft P3 >5) o > . .o > rt XI £> > ■s rt c a.
e T «S s .h a a <u Oh & < C/D O l w u 3 E 3 >< 00 _£3 32 n m ui o o* a .5 S-. o •* — û) Q >>o 52?C3 </> CQ N >hİLKO KU L ÇOCUKLARINDA BESLENM E 35
Öğrencilerin günlük enerji tüketim düzeyleri incelendiğinde
o rtalam a % 63.7'sinin yetersiz enerji tü k ettiği ve sosyo-ekonom ik
düzey düştükçe yetersizliğin arttığ ı gözlenm iştir (Tablo 4). E n erji tü k etim düzeyinin sosyo-ekonomik düzeye bağlı o larak b u şekilde dağılım ı istatistiksel açıdan çok önemli b u lunm uştur. Günlük be
sin alım ları içindeki pro tein düzeyi incelendiğinde % 17.7’sinin ye
tersiz, % 71.8’inin ise aşırı p ro tein tükettikleri, bu arad a sosyo-eko
nom ik açıdan gelişmiş bölgelerde p ro tein tüketenlerin oranının
belirgin şekilde fazla olduğu sap tan m ıştır (Tablo 5).
T ablo 4 : Ö ğrencilerin G ünlük E n erji T ü k etim D üzeylerine G öre D ağılım ı
S o syo-E k on om ik D üzey E n erji T ü k etim D üzeyi D üşük S a y ı % Orta S a y ı % Y ü k sek S a y ı % T op lam S a y ı % Y etersiz Y eterli Fazla 237 72.5 68 20.8 22 6.7 206 66.9 61 19.8 41 13.3 123 48.4 73 28.7 58 22.8 566 63.7 202 22.7 121 13.6 T oplam 327 100.0 308 100.0 254 100.0 889 100.0 x2 = 46.77 p < 0.01
T ablo 5 : Ö ğrencilerin G ünlük P ro te in T ü k etim D ü zeylerin e G öre D ağılım ı
S o syo-E k on om ik D üzey P ro tein T ü k etim D üzeyi D üşük S ayı % O rta S a y ı % Y ü k sek S a y ı % T oplam S a y ı % Y etersiz Y eterli Fazla 32 9.8 73 22.3 222 67.9 29 19.4 86 27.9 193 62.7 13 5.1 18 7.1 223 87.8 74 8.3 177 19.9 638 71.8 T op lam 327 100.0 308 100.0 254 100.0 889 100.0 x 2 = 49.62 p < 0.01
A raştırm aya aldığım ız okullarda, beslenm e saatinde getirilm e si gereken besinler konusunda b ir k ural bulunm adığı, h a tta aynı okulun değişik sınıflarında da farklı uygulam alar yapıldığı b elir len m iştir (Tablo 6). Genellikle beslenm e saatinde yenilecek b esin leri % 34.4 o ran ın d a öğretm enler belirlem ektedir. B unu sırasıyla öğrencinin kendisi, ailesi ve beslenm e kolu takip etm ek ted ir.
36 Güneyli, U.
T ab lo 6 : O kullarda B e sle n m e S aatin d e G etirilecek B esin leri B elirleyen B irey lerin D ağılım ı.
S osy o-E konom ik D üzey
D üşük O rta Y ü k sek T op lam B irey S ayı % S ayı % Sayı % Sayı %
Ö ğretm en 107 32.7 125 40.6 74 29.1 306 34.4 A ilesi 70 21.4 79 25.7 20 7.9 169 19.0 K endisi 89 27.2 80 26.0 69 27.2 238 26.8 B e slen m e kolu 7 2.1 24 7.8 91 35.8 122 13.7 Cevapsız* 54 165 — — — — 54 6.1 T oplam 327 100.0 308 100.0 254 100.0 889 100.0 x2 = 150.9 P < 0.01
(*) C evapsız sü tu n u x2’d e d eğ erlen d irm ey e a lın m a m ıştır.
D eneklerin % 52.2’sinin okula getirdikleri besinlerin tam am ını
yem edikleri belirlenm iştir. Ö ğrencilere b u d u ru m u n nedeni so ru ld u ğunda % 50.7'si çan taların a konan m ik ta rın çok fazla olduğunu, % 30.8’i k arın ların ın acıkm adığını, % 12.7'si verilen besinleri sevme diklerini, geriye kalan % 5.8'i ise zam an yetm ediği için yiyem edik lerini ileri sü rm ü şlerd ir.
ö ğ ren cilerin a ra ştırm a yapıldığı sırad a sağlık d u ru m ları araş
tırılm ış olup o rta la m a % 25’inde grip, nezle, ö k sü rü k gibi ü st solu
num yolu h astalık ların ın varlığı sa p ta n m ıştır. Beslenm e yetersizlik
belirtileri bakım ından klinik m uayene yapıldığında; '% 15'indc kon-
jok tiv a solukluğu, % 3.6'sında B vitam inleri yetersizlik belirtileri,
% 0.8’inde g u atr ve % 58’inde de diş çürüğünün bulunduğu belirlen
m iştir.
H em oglobin düzeyine göre deneklerin '% 43.6'sm da anem i b u
lunduğu ve a ra ştırm a bölgeleri içinde sosyo-ekonom ik düzeyin dü şüşüne paralel o larak anem inin belirginleştiği sa p ta n m ıştır (Tab lo 7).
İL K O K U L Ç O C U K L A R IN D A B E S L E N M E 3 7 T ablo 7 : Ö ğrencilerin H em oglob in
D ağılım ı.
D üzeylerine Göre A nem i D urum larının
Sosyo-E konom ik D üzey
H b D üzeyine G öre D urum D üşük Sayı % Orta Y ü k sek S ayı % S a y ı % T op lam S a y ı %
A nem ik olan lar A nem ik olm ayan
133 67.2 65 32.8 78 51.7 20 11.0 73 48.3 161 89.0 231 43.6 299 56.4 T op lam 198 100.0 151 1C0.0 181 100.0 530 100.0 x - = 126.72 p < 0.0001
Ö ğrencilerin fiziksel gelişimlerini yansıtan ölçülerden boy, ağır lık ve kol çevresi değerlerinin stan d ard a göre d urum u belirlenm iş ve dağılım ı yapılm ıştır (Tablo S). H er üç ölçüm değerlerinin dağı lım ında, sosya-ekonomik düzeyin önemli rol oynadığı göze çarp m aktadır..
T ab lo 8 : Ö ğrencilerin A ğırlık B o y v e K ol Ç evresi D eğerlerin in F ark lı S osyo-E k on om ik B ölgelere Göre D ağılım ı.
Sosyo-E k on om ik D ü zey _____________
D üşük Orta Y ü k sek T op lam Sayı % Sayı % Sayı % S a y ı % A ğırlık Zayıf 124 37.9 82 26.6 21 8.3 221 25.5 N orm al 168 51.4 171 55.5 150 59.0 489 55.0 Ş işm a n 35 10.7 55 17.9 83 32.7 173 19.5 T op lam 327 100.0 308 100.0 254 100.0 889 100.0 X 2 = 87.09 P < 0.01 B oy K ısa 22 6.7 11 3.6 6 2.4 39 4.4 N orm al 257 78.6 249 80.8 190 74.8 696 78.3 U zun 48 14.7 48 15.6 58 22.8 154 17.3 Toplam 327 100.0 308 100.0 254 100.0 889 100.0 X 2 = 13.89 P < 0.01 K ol çev resi N orm al altı 24 7.3 1 0.3 8 3.2 33 3.7 N o rm a l 249 76.2 222 72.1 139 54.7 610 68.6 N o rm a l ü stü 54 16.5 85 27.6 107 42.1 246 27.7 T op lam 327 100.0 308 100.0 254 100.0 889 100.0 x2 = 65.60 p < 0.01
38 Güneyli, U.
Öğrenciler yıl içerisindeki çalışm alara göre değerlendirilerek
başarılı ve başarısız o larak iki g ru p ta to p la n m ışla rd ır (Tablo 9).
Daha sonra günlük enerji tü k etim leri gözönüne alın a ra k b a şa rılı ve başarısız olm a ile en erji tü k etim leri a ra sın d a k i ilişki a ra ş tırıl m ıştır. D eğerlendirm e bölgesel ölçekte yapıldığında e n e rji tü k etim düzeyi ile b aşarı arasın d a önem li b ir ilişki sap ta n am am ış ancak to p lam öğrenci sayısı gözönüne alındığında ilişki önem li b u lu n m u ştu r (x2 = 5.080 p < 0.05).
T ablo 9 : Ö ğ ren cilerin Y ıl İç e r isin d e k i B a ş a n D u ru m la rın a v e E n erji T ü k etim D ü zey lerin e G öre D a ğ ıh m ı.
E n erji
T ü k e tim S o sy o - E k o n o m ik D üzey u u z e y ı
B a ş a n D ü şü k D u ru m u Y e te r siz Y ete rli
O rta Y ü k sek Y e te r siz Y e te rli Y e te r siz Y e terli
T o p la m Y e te r siz Y ete rli B a şa rılı B a şa rısız 119 49 118 41 109 58 86 98 97 44 37 33 314 205 252 118 T op lam 237 90 206 102 123 131 566 323 x2 = 0.313 p > 0.05 x 2 = 0.284 x 2 = 0.534 p > 0.05 p > 0.05 x 2 = 5.080 p < 0.05 TARTIŞMA VE SONUÇ
A raştırm am ızda, fark lı sosyo-ekonom ik bölgelerde yer alan 6 ilkokuldaki 889, 9 - 11 yaş grubu çocuğun genel beslenm eleri ile o k u llard a beslenm e saatlerin d e yedikleri b esinlerin günlük beslen m e içerisindeki yeri belirlenm eye çalışılm ıştır.
A raştırm a so n u ç la n öğrencilerin günde o rta la m a o larak 1908 kalori enerji, 66.9 gram p ro te in ve 61.3 gram yağ tü k e ttik le rin i o r taya ç ık arm ıştır. B u değerlere göre öğrencilerin tü k e ttik le ri, en er
jin in genellikle önerilen m ik ta rd a n % 17.4 o ran ın d a d ah a az oldu
ğu belirlen m iştir. Ö ğrencilerin yiyeceklerden sağladıkları günlük
en erjin in % 14’ü n ü p rotein, % 26 - 32'sini yağ, '% 54 - 60'ını k a rb o n
h id ra tla rın o lu ştu rd u ğ u sap ta n m ıştır.
Tüketilen günlük besin elem entleri, önerilen m ik ta rla rla k a r şılaştırıldığında özellikle sosyo-ekonom ik düzeyi düşük bölgelerde kalsiyum , A ve B2 vitam ini ile niasinin çok yetersiz düzeylerde tü ketildiği görülm ektedir. Söz konusu yetersiz tü k etim
sosyo-ekono-İLKO KUL ÇOCUKLARINDA BESLENME 39
m ik düzeyin yükselm esine paralel olarak azalm aktadır. İyi kaliteli b ir dem ir kaynağı olarak kabul edilm em esine rağm en ekm eğin gün lük tüketilen m iktarının yüksek oluşu, dem irin günlük alm an m ik tarının yeterli düzeye çıkm asına, araştırm a yapılan ayın kış olm ası nedeniyle turunçgillerin tüketilm esi de, C vitam ininin yeterli alın m asına neden olm uştur.
E nerji ve besin elem entleri tüketim düzeyleri bakım ından sos- yo-ekonomik bölgeler karşılaştırıldığında; o rta ve yüksek sosyo-eko- nom ik bölgeler arasındaki farklılığın çok önemli olmadığı, buna karşılık bu bölgelerin düşük sosyo-ekonomik bölgeler ile arasında önem li farklılıklar bulunduğu göze çarpm aktadır. Sosyo-ekonomik düzey yükseldikçe öğrencilerin enerji ve besin elem enti tüketim leri de a r t m a k t a d ı r . T ü r k iy e 'd e i l k o k u l ç o c u k l a r ı n ı n beslenm e durum u
konusunda yapılmış araştırm alar az sayıdadır (1, 7, 8, 9). B unlar dan A nkara’nın farklı iki sosyo-ekonomik bölgesinde Pekcan (10) tarafın d an yapılan araştırm ada, öğrencilerin beslenm e düzeyleri ba kım ından bölgeler arasında bizim bulgularım ıza benzer farklılıklar saptanm ıştır.
Günlük enerji ve besin elem entlerinin karşılandığı besin grup larından ekmeğin, bu yaş grubu tarafın d an o rtalam a olarak günde 261 gram tüketildiği saptanm ıştır. Bu tüketim m iktarı öğrencinin sosyo-ekonomik düzeyi düştükçe artm ak tad ır. B una karşılık pirinç, m a k am a ,bulgur gibi diğer tahılların tüketim i sosyo-ekonomik dü zeyin artışın a paralellik gösterm ektedir. S ü t-y o ğ u rt, et, yum urta gibi hayvansal besinlerin tüketim m ik tarların ın ise sosyo-ekonomik düzeye bağlı olarak arttığı saptanm ıştır. Sebze tüketim i bakım ın dan bölgeler arasında önemli farklılıklar saptanam azken, meyva tüketim inin gelir düzeyinin yükselişine bağlı olarak arttığ ı belirlen m iştir. Ekm eğin yanm a katık edilip yenilmesi nedeniyle, özellikle sosyo-ekonomik düzeyi düşük bölgelerde zeytin tüketim inin yüksek olduğu görülm ektedir.
İlkokullarda özellikle son yıllarda, öğrencilerin günlük beslen m elerinin sınırlı b ir bölüm ü okulda yapılan beslenm e uygulam aları yoluyla karşılanm aktadır. Ülkemizde okul içi beslenm e uygulam a sının yasal b ir dayanağı bulunm am aktadır. Beslenme program ı uy gulam ası 1956 yıllarında Unicef tarafından başlatılm ış ve Care ö r gütünün katılm ası ile uzun yıllar devam ettirilm iştir. Zaman içinde bu yardım ların kesilm esine ve yasal düzenlem eler yapılm am ış ol
40 Güneyli, U. m asın a rağm en alışkanlıklar devam ettirilm iş ve okul içi beslenme giderek k u ru m sallaşm ıştır (11). A raştırm a yaptığımız okullarda bes lenm e saati uygulam ası olduğu ve genellikle öğretm enlerin rehber liğinde beslenm e yapıldığı saptanm ıştır. Beslenme saatinde getiri len besin tü rlerin in bazı hallerde aileler tarafından bazı hallerde ise bizzat öğrenci tarafın d an belirlendiği saptanm ıştır.
A raştırm a yaptığım ız bölgelerden toplanan veriler ve yapılan gözlemler, beslenm e saatlerine velilerin ve öğretm enlerin gereken önem i verm ediklerini ortaya koym uştur. Bu nedenle öğrencilerin, gelişigüzel b ir şekilde seçilerek getirilen besinleri genellikle yemi- yerek ziyan ettikleri belirlenm iştir. Beslenme saatinde getirilen be sinler genellikle, kek, poğaça veya ekm ek gibi k arb o n h id ratlı be sinler ile zeytin, y u m u rta vc m e y v a ş e k lin d e k i b e s in le r d e n o lu ş m a k
tadır.
A raştırm a bulguları, beslenm e saatinde alm an besinlerden elde edilen enerjinin o rtalam a 337 kalori olduğunu ve b u n u n günlük tüketim in % 17.7'sini o lu şturduğunu o rtaya koym uştur. Diğer be sin elem entleri tüketim inde de yu k arıd a belirlenen o ran lara benzer düzeyler elde edilm iştir. Özetlenecek olursa genellikle okuldaki bes
lenme günlük beslenm enin % 15'ini o lu ştu rm ak tad ır.
Y ukarıda da belirtildiği gibi öğrencilerin beslenm e durum unun sosyo-ekonomik bölgelere bağlı o larak değişm esinin yanısıra aynı bölgedeki öğrenciler arasın d a da çeşitli fark lılık lar bulunm aktadır,
ö rn eğ in sosyo-ekonomik düzeyi düşük bölgelerde öğrencilerin
% 72.5 enerjiyi yetersiz tü k etirk en , '% 6.7’si fazla tüketm ektedir. Ge
nelde ise öğrencilerin % 63.7’sinin enerjiyi yetersiz, % 13.6 sının ise
fazla tükettiği belirlenm iştir. Yetersiz enerji tüketim i sosyo-eko nom ik düzey düştükçe a rtm a k ta , aşırı tü k etim ise azalm aktadır. Günlük pro tein tü k etim in d e ise yetersiz tük etim in çok yaygın oldu ğu görülm em ekte (% 8.5) ve daha ziyade ihtiyaçtan fazla tüketim söz konusu o lm ak tad ır (% 71.8).
Genel olarak kişinin yeterli ve dengeli beslendiğinin en iyi gös tergesi ağırlığının, s ta n d a rt değerlere uygun olduğunun belirlenm e sidir. A raştırm ada, saptadığım ız enerji tüketim indeki farklılık lara p aralel olarak incelediğimiz çocuklar arasın d a da zayıf olanların oranının, sosyo e k o n o m ik d ü z e y d ü ş t ü k ç e a r t t ığ ı, şişm anların ise azaldığı görülm ektedir.
İLKO KU L ÇOCUKLARINDA BESLENME 41
Ö ğrenciler beslenm e yetersizliğinin klinik belirtileri yönünden
incelendiğinde; %58’inde diş çürüğü, % 18’inde konjoktiva soluklu-
ğu, % 3.6’sında B grubu vitam in yetersizlik belirtileri ve % 0.8'inde
g u a tr bulunduğu görülm üştür. ,
Daha önce birçok araştırm ad a belirlendiği gibi yaptığım ız a ra ş tırm a d a da diş çürüğü, önemli b ir sorun olarak karşım ıza çıkm ak ta d ır (10, 12, 13). Bu durum un özellikle araştırm aya alınan çocuk ların şekerli besinlere düşkün olm aları, okul çıkışında sim it, sand viç, çiklet, pam ukhelva gibi k arbonhidratlı besinleri alm aları ve diş bakım ına gereken önemi verm em elerinin b ir sonucu o larak k arşı m ıza çıktığı belirlenm iştir (1). Bu durum b ir çok araştırıcı ta ra fın dan da o rtaya konulm uştur (10,13).
Ö ğrencilerin günlük beslenm elerinde B2 ve niasini önerilen de
ğerlerden düşük tükettikleri bulunm uştur. Bu yetersiz tüketim e
bağlı o larak öğrencilerin % 3.6’sında bu vitam inlere ait çeşitli y eter
sizlik b elirtilerine (angular stom atitis, dil papilla atrofisi gibi) ra st lam lm ıştır. Beslenme yetersizlik belirtileri ancak uzun ve devamlı yetersiz tüketim sonucu ortaya çıktığı için herzam an yeterli düzeyde sap ta n am am ak tad ır (4).
Ö ğrencilerde saptanan beslenme yetersizliğinin diğer b ir klinik bulgusu konjoktiva solukluğu olup bu anem inin b ir belirtisi o larak görü lm ek ted ir (4).
A raştırm aya alm an öğrencilerin ortalam a % 43.6 sında hem og
lobin düzeyi 10.0 gr/100 m lt’nin altında bu lu n m u ştu r. Bu o ran okul çocuklarında dem ir yetersizliği anem isinin çok önem li b ir sağlık so ru n u olduğunu gösterm ektedir. Anemi oranı sosyo-ekonom ik düze
yi düşük bölgelerde daha da artm ak ta, % 67.2 oranına k a d a r yüksele
bilm ektedir. Hemoglobin düzeyinin ortalam ası ise, düşük sosyo-eko nom ik bölgede 8.8 gr, o rta sosyo-ekonomik bölgede 9.0 gr, yüksek sosyo-ekonom ik bölgede ise 11.1 gr olarak bu lu n m u ştu r. Hem oglo bin düzeyi 10.0 gram ın altında olan ve anem ik olarak kabul edilen
çocukların % 15’inde konjoktiva solukluğu, '% 13'ünde b a rsa k p a ra
zitinin bulunduğu saptanm ıştır. Bu bulgulara göre öğrencilerde
anem inin oluşm asındaki başlıca nedenler o larak b arsak parazitle rin in bulunm ası, diyetin tahıla dayalı olm ası ve hayvansal pro tein kaynaklarının yetersiz tüketilm esi gösterilebilir.
42 Güneyli, U
% 35.8, Çavdar ve ark ad aşları (15) % 29.2, Özdemir (16) % 19.5 ola
rak saptam ışlardır. Ulusal Beslenme Sağlık ve Gıda Tüketim i araş tırm asın d a ise 5 yaş ve üzeri erkeklerde '% 46.2, kadınlarda % 57.0 oran ın d a anem i saptandığı belirtilm ektedir (12). Bu bulgularla bi zim bulgularım ız arasındaki farklılığın yaş gruplarındaki farklılık ile hem oglobin ölçme yöntem leri arasındaki farklı uygulam alardan kaynaklandığını söyleyebiliriz.
Aneminin sağlık üzerindeki en önemli etkilerinden b irinin en feksiyonların görülm e sıklığını arttırm ası, diğerinin dokularda ok sijen kullanım ını azaltarak çalışm a ve öğrenm e yeteneğini d ü şü r mesi olduğu bilinm ektedir (15, 17). Yaptığımız a raştırm ad a da en çok görülen enfeksiyonun solunum yolu enfeksiyonu olduğu ve ço
cukların % 25’inde buna rastlanıldığı sap tan m ıştır. Ayrıca elimiz
deki verilerin yalnızca gözlem ve so ru ştu rm a ile sap tan an veriler olduğu, deneklerin d o k to r m uayenesinden geçmesi d u ru m u n d a bu oranın daha da fazlalaşacağı unutulm am alıdır.
Öğrencilerin, yıllık b aşarı d u ru m ların a bakıldığında genelde b aşarı oranının % 58.4 olduğu ve düşük sosyo-ekonomik bölgeden
yüksek sosyo-ekonomik bölgeye doğru bu oranın sırasıyla % 51.4,
% 54.2 ve % 72.4 olduğu belirlenm iştir. A raştırm aya alınan çocuk
ların b aşarı du ru m ları ile günlük enerji tü ketim leri arasın d ak i iliş ki istatistiksel açıdan önem li b u lu n m u ştu r. Çocukların hem en he m en hepsinin hem oglobin düzeylerinin düşük olduğu gözönüne alı nacak olursa bu o ran d a enfeksiyona ve okul başarısızlığına ra stla nılm ası doğal kabul edilebilir. Pekcan da (14) araştırm asın d a ane m inin çocuklarda enfeksiyonları v eokul öncesi başrısızlığını a r ttır dığını o rtaya koym uştur. Ayrıca çocukların % 63.7 sinin enerjiyi yetersiz tüketm esi, okuldaki b aşarı oranının düşük oluşunun diğer b ir nedeni olm aktadır.
A raştırm a sonucunda elde ettiğim iz veriler a ra ştırm a yaptığı mız bölgede ilkokul çocuklarının yeterli ve dengeli b ir şekilde bes- lenm edikl«rini o rtaya koym uştur. Yetersiz ve dengesiz beslenm eye bağlı olarak anem i, B grubu vitam in yetersizlikleri ve diş çürükleri gibi çeşitli sağlık so ru n ların ın o rta y a çıktığı b u d u ru m u n ise okul daki b aşarı düzeyini olum suz yönde etkilediği belirlenm iştir. Bu sorunları okul düzeyinde çözüm lem ek için şu önerilerde b u lu n ab i liriz :
İLKO KU L ÇOCUKLARINDA BESLENME 43
nun yeterli ölçüde bilinm em esinden kaynaklandığına göre ilkokul lara beslenm e dersinin konulm ası ,alınm ası gerekli tedbirlerin ba şında gelm ektedir,
2. O kullarda zaman zaman sağlık kontrollerinin yapılarak,
ailelerin çocukların sağlık sorunlarından h ab erd ar olm alarının sağ lanm ası konusu üzerinde öncelikle durulm alıdır,
3. O kullarda yapılan beslenme uygulam alarına yasal bir h ü viyet kazandırılm ası ve bu uygulam aların beslenm e dersine paralel olarak yürütülm esi gerekm ektedir,
4. Belli aralıklarla veliler ve öğretm enler için beslenm e k u rs ları açılm ası ve k urslarda kesinlikle beslenme uzm anlarının görev alm asının sağlanm ası önem kazanm aktadır,
5. Okul kantinleri ve çevresinde yiyecek satışı yapan yerlerin m u hakkak kontrol altına alınm ası ve kantinlerde çocukların yemesi gerekli besinlerin satılm ası, buraların denetlenm esi ve denetim lerin yetkili o rganlar tarafından yapılm ası gerçekleştirilm elidir,
6. Ayrıca okullarda temizlik konularına gereken önem in veril m esi sağlanm alıdır.
SUMMARY
TH E NUTRİTİONAL STATUS OF PRİMARY SCHOOL CHİLDREN LİVİNG IN DIFFERENT SOCIO-ECONOMICS LEVELS IN
ANKARA - II
Güneyli, U. The nutritio n al status of 9-11 years old school children and relationship betvveen n u trition and socio-economic statu s w ere in- vestigated. The results of the survey showed th a t th e consum ption of energy w as 1750-2000 kilocalories, protein 60-7 0 gram s and fat 50 - 71 gram s p er day. N utrition of children in school had provided
the 15 % of th eir total daily requirem ents. The m ost im p o rtan t
problem w as found to be iron deficiency anem ia (43.6 %). 22.5 %
of the children had vveights beloıv the recom m ended stan d ard s and
obesity was seen in 19.5 %. School achievem ent of children \vas
58 %. These p aram eters had relation \vith the n u tritio n al statu s of the children.
44 Günoylî, U.
K A Y N A K L A R
1 — G üneyli, U . : Ankara'nın Sosyo-E konom ik Yönden Farklı Sem tlerin d e B ulunan İlk ok u l Ç ocuklarının B eslen m e D urum ları K onusunda bir A raştırm a, B eslen m e ve D iyet D ergisi, 13 : 35, 1984.
2 — B aysal, A., K eçecioğlu, S., G üneyli, U. ve A rkadaşları : B esin lerin B ile şim leri, Türkiye D iyetisyen ler D erneği Y ayını 1, Ankara, 1985.
3 — K oksal, O .: Türkiye K oşullarına Göre H azırlanm ış N orm al Ağırlık ve B oy U zunluğu D eğerleri, M im ograf, 1972.
4 — J elliffe, D. B . : The A ssessm en t o f N u trition al S ta tu s o f the C om m unity, WHO M onograph S eries N o : 53, G eneva, 10, 236, 1966.
5 — T aşçı, N . : H. Ü. Ö ğrenci Y urtlarında B arınan Ö ğrenciler A rasında Anemi Y aygınlığı K onusund a B ir A raştırm a. Y ayın lan m am ış R apor,
1982, Ankara.
6 — B aysal, A., G üneyli, U., B ozkurt, N., K eçecioğlu , S., A ksoy, M .: D iyet El K itabı. H. Ü. Y avınları/A - 44, 18, 1983.
7 — T hom son, J. C., Akarca, M., S a n g ö l, S . : T ü rk iy e’de İlk ok u l Ç ocukları nın B eslen m e D urum u. R apor, M illî E ğitim B a sım ev i, Ankara, 1962.
8 — Oral, S . : Okul Ö ncesi Ç ocuklarla İlkokul Ç ağındaki Ç ocukların B e s len m e Sorunları, M illî P rod ü k tivite M erkezi Y ayını N o : 73, Ankara, 1970.
9 — Özgiir, S., Özgür, T . : Okul Ç ocuklarındaki A vitam inozlar ve Ö nlenm e Çareleri. E ge Ü n iv ersitesi Tıp Fak. M ecm uası, 7 : 259, İzm ir, 1968,
10 — Pekcan, G . : 10- 12 Yaş Grubu İlk ok u l Ç ocuklarının B e slen m e ve Sağ lık D urum ları Ü zerine B ir A raştırına. B e slen m e ve D iyet D ergisi, 12 : 43, Ankara, 1983.
11 — Arslan, P . : İlk ok u l B e sle n m e S iste m i ile İlg ili G ö ıiiş v e U ygulam alar, Okul Çağı Ç ocuklarında B eslen m e. R och e B ilim se l Y ayınlar S erisi, Ankara, 1984.
12 — K oksal, O .: T ürkiye 1974 B e s le n m e -S a ğ lık ve G ıda T ü k etim i A raştır m a R aporu, H a ce ttep e Ü n iv ersitesi, A nkara, 1977.
13 — G üneyli, U . : A nkara - Ç ubuk İlç e M erkezi v e K ö y lerin d e A ilelerin B e s len m e D urum larını S ap ta m a d a U ygulanan D eğişik A raştırm a Y ö n tem lerin in D eğ erlen d irilm esi. H. Ü. S a ğ lık T ek n o lo jisi Yük. O kulu, D o çen tlik T ezi, Ankara, 1977.
14 — Pekcan, G . : İlk ok u l Ç ocuklarında D em ir Y etersizliğ i A n em isi, E n fek siy o n ve Okul B a şa rısı A rasındaki E tk ile şim le r Ü zerinde B ir A raştırm a. B e sle n m e v e D iyet D ergisi, 13 : 51, Ankara, 1984.
İLKO KU L ÇOCU KLARINDA BESLENME 45
15 — Çavdar, A., A rcasoy, A., G özdaşoğlu, S., Cin, Ş., E rten, J . : Türk Çocuk ve G en çlerin d e A nem i Oranı, D em ir E ksikliği, Iz E lem en tler. N uray M atb aası, Ankara, 1976.
16 — Ö zdem ir, A .: «K ışlacık Sağlık Ocağı B ölgesin d e ilk o k u l Ç ocuklarının S a ğ lık v e B aşarı D urum u Ü zerine B ir Araştırm a». H alk Sağlığı U zm an lık Tezi, Ankara, 1981.
17 — A n o n .: The R elation sh ip B etw een In fection and th e Iron S ta tu s of An In d ivid u al. N u trition R evieves, 33 : 4, 103, 1975.
18 — W ebb, T. E., Oski, F . : Iron D eficiency A nem ia and S c h o la stic A chieve-m en t in Y oung A d olescen ts, Journal o f P ediatrics, 82 : 827, 1973.
19 — P o llitt, E., L e\vis, N . : N u trition and E d u cation al A ch ievem en t, Part I, M aln u trition and B ehavioural Test Indicators. Food and N u tritio n BulletLn, 2 : 3 2 , 1980.
