“EVİN SA Hİ Bİ” HİKÂYE Sİ
Şe ri fe Çağın
*PROTOTYPE OF THE NOVELS OF AHMET HAMDİ TANPINAR THE SHORT STORY NAMED “EVİN SAHİBİ/THE OWNER OF THE HOUSE”
ABSTRACT
Ahmet Hamdi Tanpınar's short story Evin Sahibi/The Owner of the House estab-lishes the prototype of some of his short stories and novels in terms of the sta-ges of the upbringing process of the protagonist. During this study, the house that the protagonist was born and raised up will be approached as a functional setting which plays a significant role in character formation. Then we'll exami-ne how some archetypes that C. G. Jung had presented in his studies also appe-ar in this work by considering other works of the writer (shadow appe-archetype, anima archetype, rebirth archetype, personality formation).
Keywords: Ahmet Hamdi Tanpınar, house, archetype, fear, snake.
ÖZET
Ah met Ham di Tan pı nar’ın Evin Sa hi bi hikâye si, kah ra ma nın ye tiş me si sü re cin de ge çi ri len aşa ma lar ba kı mın dan ro man la rı nın ve ba zı hikâye le ri nin pro to ti pi ni oluş tur mak ta dır. Bu ça lış ma da, ki şi lik olu şu mun da önem li ye ri olan kah ra ma nın doğ du ğu ve ço cuk lu ğu nu ge çir di ği ev, iş lev sel bir mekân ola rak ele alı na cak tır. Da ha son ra C. G. Jung’un ça lış ma la rın da or ta ya koy du ğu ba zı ar ke tip le rin bu eser de na sıl kar şı mı za çık tı ğı ya za rın di ğer eser le ri de göz önün de bu lun -du ru la rak in ce le ne cek tir (göl ge ar ke ti pi, ani ma ar ke ti pi, ye ni den do ğuş ar ke ti pi, ben lik olu şu mu).
Anah tar Ke li me ler: Ah met Ham di Tan pı nar, ev, ar ke tip, kor ku, yı lan. * Yrd. Doç. Dr., Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü.
1 Ah met Ham di Tan pı nar, Ab dul lah Efen di nin Rü ya la rı, İs tan bul 1943, s. 107157. Evin Sa hi bi hikâye -si ilk ola rak Ül kü mec mu asın da (nu. 31-35, İkin ci ka nun (Ocak)-1 Mart 1943, s. 18-20, 17-18, 18-19, 18-19, 18-19) ya yım lan mış tır.
Her ya zar ken di ne gö re bir seç me ya pa rak özel bir eser vü cu da ge tir me yi ga ye edi nir. On la rın ki şi lik le ri, ai le le ri, için de bu lun duk la rı kül tür, oku ma la rı, göz lem le ri vb. bu seç me de fa al ola rak rol oy nar. Ba zı ya zar lar dı şa, mad de ye dö nük un sur la ra dik kat çe ker ken, ba zı la rı ferdî ve ya ko lek tif şuu ral tı nın te si ri ne ka pı la rak bir bi ri ni açan ka pı la rı fark et me mi zi sağ lar lar. Se çi len mal ze me, bu mal ze me nin han gi örün -tü ler içe ri sin de kul la nı la ca ğı bir ya za rı ne de re ce meş gul eder se, bu ya pı yı çöz mek, bir an lam da oyu nun ku ral la rı nı öğ ren mek de eleş tir me ni o de re ce meş gul eder. Sa nat çı la rın anah tar la rı nı yan la rın da alıp git me le ri, ha yat tay ken pek çok rö por taj yap tık la rı, kon fe rans ver dik le ri hâlde bir sır gi bi eser le rin de ki dü ze ne ği de şif re et me me le ri ade ta sa na tın di le ge ti ril me yen, fa kat uyul ma sı ge re ken te mel ku ra lı gi bi dir. Bel ki de sa nat ese ri nin öl mez li ği, ev ren sel li ği an cak bu anah ta rın giz len me siy le müm kün dür. Her eleş tir men yo la bu bü yü lü anah ta rı bul mak için çı kar, her ya zar da oku -ru kar şı sın da bu anah ta ra sa hip ol ma nın iro nik gu -ru -ru nu ya şar. Fa kat ne sa nat çı nın ne de çö züm le yi ci oku run anah ta rı ar tık bu ka pı yı aç ma ya muk te dir de ğil dir. Sa nat ese ri her iki si ni de tu za ğa dü şü ren bir si hir baz gi bi ki li di ni sü rek li de ğiş tir mek te dir.
Bü yük eser ler de her oku run ula şa bi le ce ği or tak hü küm le rin öte sin de, ye ni me tot lar ışı ğın da fark lı ba kış açı la rı nın, fark lı ya şan tı la rın sun du ğu imkânlar, edebî me -tin le rin be lir li bir za man di li mi ne hap so la ma ya ca ğı nın en açık ka nı tı dır.
Ah met Ham di Tan pı nar’ın eser le ri ni okur ken böy le bir his se ka pıl ma mız ve her oku yu şu muz da ye ni şey ler keş fet me miz, bi zim on la ra yük le di ği miz de ğer ler ka dar on la rın da bi ze ye ni ka pı lar ara la ma sıy la il gi li dir. Bir bi ri ne ben zer ki şi lik le ri de rin -le me si ne iş -le me siy -le, or tak imaj la rı, olay ör gü sü ka lıp la rı nı kul lan ma sıy la, mekân ve za man hu su sun da ki özel dik ka tiy le Tan pı nar’ın eser le ri bir bi ri ni açan, bir bi ri nin de -va mı ni te li ğin de eser ler dir. Evin Sa hi bi1hikâye si ni esas al dı ğı mız bu ça lış ma mız da bi yog ra fik un sur la rın kul la nı mı na, hikâye kah ra ma nı nın ki şi lik olu şu mun da önem li ye ri olan mekânın iş le vi ne dik kat çek tik ten son ra C. G. Jung’un ça lış ma la rın da or ta -ya koy du ğu ba zı ar ke tip le rin bu eser de na sıl kar şı mı za çık tı ğı nı ele ala rak, bun la rın di ğer eser ler de de izi ni sür me ye ça lı şa ca ğız. Çün kü Tan pı nar’ın bu hikâye si, kah ra -ma nın ye tiş me si sü re cin de ba rın dır dı ğı ar ke ti pal un sur lar ba kı mın dan ro -man la rı nın pro to ti pi sa yı la bi le cek bir ör nek tir.
Tan pı nar’ın “Ker kük Ha tı ra la rı ”na ba kı la cak olur sa, ya za rın ço cuk lu ğu na da ir ver di ği bil gi le rin hikâye de az çok de ği şik lik le re uğ ra ya rak ele alın dı ğı gö rü lür (Kap lan 1983: 247254). Ço cuk luk ha tı ra la rın da Ker kük’te ki üç ev üze rin de du ru lur. Bun lar dan il ki ya za rın mu hay yi le sin de bü yü kan ne nin evi dir. Bu ev, “onun kor ku la rı, ve -him le ri, unut kan lık la rı, mem le ket has re ti ve Yu nus ila hi le ri ile do lu dur.” Se lam lık bah çe si nin ka lın göv de li ka ra dut ağa cı ve bü yü kan ne nin göv de si şer ha şer ha ol muş,
di bi ade ta kan lı gö rü nen bu ağa cı ka na yan bir şe hit ev li ya say ma sı ve al tın da mum yak ma sı bu ra yı bir ma sal mekânı hâli ne ge ti rir: “Ga rip tir ki, bü yü kan ne min ev li ya sı ile gün düz le ri he pi miz alay eder ken ak şam olup da mum ya nar yan maz içi mi ze bir çe -şit kor ku dü şer di.” İkin ci ev ise se lam lık av lu su bir kış la mey da nı ka dar ge niş, fa kat du var la rı sağ lam ve yük sek olan, ha rem kıs mı ise or ta da ki ağaç lı, ha vuz lu bah çe siy le et ra fa ka pa lı, için den ay dın lık bir şark evi dir. Bu bah çe nin ha vu zu nun ba şın da ki bü -yük nar ağa cı nın, mev si mi ne gö re çi çek ve mey va la rı nın su da ki ak si, Tan pı nar’ın da be lirt ti ği gi bi hikâye le rin de sık sık kar şı mı za çı kan unu ta ma dı ğı un sur lar ara sın da dır. Da ha da önem li si evin hiz met çi si Gül buy Ha nı m’ın ba şın dan ge çen ve onun ağ -zın dan din le di ği bir ha di se nin bu hikâye ye il ham ver me si dir. Evin Sa hi bi’nde ba zı de ği şik lik le re uğ ra ya rak kar şı mı za çı kan bu ha di se yi Tan pı nar “Ker kük Ha tı ra la -rı”nda şöy le an la tır:
Çok zen gin bir ai le nin kı zıy dı. Gü zel bir de li kan lı ile ni şan lan mış tı. Fa kat da ha ni şa nın ge ce sin de rü ya sı na gi ren bir yı lan, ona âşık ol du ğu nu, ken di ma lı te lak ki et ti ği ni söy le miş ve ev len me si ni me net miş ti. Son ra son ra onu rü ya la rın da çok gü zel bir de li kan lı ola rak gör me ğe baş la mış. Bu aca ip aşık her de fa sın da ma ce ra la rı nı kim se ye söy le me me si -ni de ten bih eder miş. Ni kâh za ma nı ge lin ce Gül buy bu sır rı ev hal kı na aç ma ğa mec bur kal mış. Bir sa bah ya ta ğı nın al tın da –çün kü yı lan her sa bah onun yas tı ğı nın al tın dan sü zü lür gi der miş– ya ka la mış lar ve öl dür müş ler. He men ar ka sın dan ba ba sı, bi raz son ra ni -şan lı sı öl müş, bir kar de şi ni vur muş lar ve Gül buy’un da sa ra la rı baş la mış ve göz le rin den bi ri kör ol muş.
Gül buy’un ma ce ra sı nın ya nı sı ra Ker kük’te üçün cü ev de bir yı lan öl dür me le ri ve o se ne için de Tan pı nar’ın an ne si ni kay bet me si, yıl lar son ra İs tan bul’da ya za rın, Ma ri is min de hey kel traş bir ar ka da şıy la2 yağ mur dan ka çar ken sı ğın dık la rı Yı lan lı Ya lı’nın sa ça ğı al tın da bir yı la nın akıp git me si bu hikâye nin ar ka pla nı nı oluş tu rur. Ha tı ra la rın da yer alan şu cüm le bir ne vi Tan pı nar’ın sa na tı nın çı kış nok ta sı nı ve rir (Kap lan 1983: 252): “Ger çe ği şu ki, bir eser biz de öm rü müz bo yun ca mev cut tur”. Bu tür bi yog ra fik un sur lar ve iz le ri ni ferdî ve ya ko lek tif şuu ral tın da bu la bi le ce ği miz imaj lar bu eser de de ol du ğu gi bi bir de fa var olan bir şe yin hiç bir za man kay bol ma dı ğı nı, ha fı za lar da her za man için ken di si ne bir yer bul du ğu nu gös ter mek te dir. El bet -te sa nat ese ri nin mü kem mel li ği bu tür bi yog ra fik ve ya ar ke ti pal un sur la rı ba rın dı rıp ba rın dır ma dı ğın dan öte, bun la rın han gi örün tü ler içe ri sin de es te ti ze edi le rek var ol du ğuy la iliş ki li dir. Yi ne ha tı ra la rın da Tan pı nar’ın şu ifa de si, bir sa nat çı nın ka rak te -ris tik ta ra fı nı or ta ya çı ka ran mal ze me kar şı sın da ki tav rı nı ol duk ça iyi an lat mak ta dır (Kap lan 1983: 252):
“Ni çin Gül buy’un ha tı ra sı nı ol du ğu gi bi ya za mı yo rum? Fa kat böy le yap say dım, folk lo ra dü şer dim. Ve her ese rim de is te di ğim şe yi, o sem bol kıy me ti ni kay be der -2 Gün lük le rin Işı ğın da Tan pı nar’la Baş ba şa (En gi nün-Ker man 2007) ki ta bı nın di zin kıs mın da ve ri len bil gi den an la şıl dı ğı üze re Tan pı nar’ın ar ka da şı olan Ma ri, Ma ri Ge rek mez yan’dır (hey kel tı raş ?-1946).
dim.”3Ker kük’te ço cuk luk gün le ri nin geç ti ği bu ev ler, bü yü kan ne ve Gül buy gi bi bir ta raf la rıy la ma sal dün ya sı na bağ lı olan in san lar, göz lem gü cü kuv vet li olan Tan pı nar için ge niş imkânlar su nar4.
Düş Kur ma Me kân la rı - Kay be di len Cen net
Evin Sa hi bi hikâye sin de ki ev ler gi bi5, Ma hur Bes te’de Beh çet Be y’in atel ye ye çe vir di ği ta van ara sı, Hu zur’da de niz ma ğa ra sı, Has ta ha ne ba şı’n da ki ka ya lar, Gü ver -cin lik ve de niz, Sah ne nin Dı şın da ki ler’de Ce mal’in ço cuk lu ğu nu ge çir di ği ma hal le,
Ay da ki Ka dın’da Eren köy’de ki köşk, Gas ton Bac he lard’ın ifa de siy le sı ğı nı lan, düş
ku ru lan mekân lar dır. Ço cuk bu mekân lar da ken di siy le baş ba şa ka lır ve ken di si ne ger çek lik ten ma sa la gi den pa ti ka lar oluş tu rur. Bac he lard’a gö re evin en çok de ğer ve ri len ya nı onun dü şü ba rın dır ma sı, düş ku ra nı ko ru ma sı ve din gin lik için de düş kur ma yı sağ la ma sı dır (Bac he lard 1996: 34). Özel lik le in sa nın doğ du ğu ev, sı cak lı -ğıy la, anaç lı -ğıy la di ğer le rin den ay rı lır (Bac he lard 1996: 35):
İn san doğ du ğu evi düş le di ğin de, düş kur ma nın olan ca de rin li ği için de o ilk sı cak lı ğa dö ner, mad de dün ya sı nın oluş tur du ğu cen ne tin o çok ılık mad de si nin bir par ça sı hâli ne ge -lir. Ko ru yu cu var lık lar iş te böy le bir ha va için de ya şar.
Ha tı ra la rın da açık ça söy le di ği üze re Tan pı nar Ker kük’e 1914 yı lı Tem mu zu nun ba şın da, Bi rin ci Ci han Har bi’nden he men bir iki gün ev vel, ya ni on üç ya şın da git -miş tir. Oy sa hikâye kah ra ma nı Ker kük’te ki ikin ci ev de dün ya ya ge lir. Ve yak la şık on üç, on dört yaş la rın da II. Meş ru ti yet’in ilânın dan son ra İs tan bul’a dö ner. Tan pı nar sa nat çı mu hay yi le siy le, ger çek ha yat ta son ra dan gi di len eve do ğu lan ev fonk si yo nu yük -le miş tir. Şüp he siz hikâye kah ra ma nı nın doğ du ğu ve ço cuk lu ğu nu ge çir di ği ev son ra ki dö nem le rin de, ha yat ve in san lar kar şı sın da ki tav rı nı be lir le yen en önem li mekân dır. İs -tan bul’a dön dük ten son ra sı ğın dı ğı tey ze si ve eniş te si nin, yı lan lı bir ev de bü yü dü ğü için ken di sin den acı ya rak söz et me le ri ve de de si için “ya rı de li” de me le ri üze ri ne ço -3 Or han Okay, Tan pı nar’ın iç bi ri ki min de özel lik le bü yü kan ne nin te si ri nin da ha be lir li ol du ğu nu be lir tir ve şöy le bir tes pit te bu lu nur: “Bü yü kan ne nin ev li ya men kı be le rin den, Şark esa ti rin den sı zan ef sa ne ya rat ma gü cü, Tan pı nar’a mu hay yi le oyun la rın da, mis tik ve mi tik eği lim le rin de il ham ver miş ol -ma lı dır.” Ay rı ca Okay, Tan pı nar’da folk lor ve ede bi yat iliş ki si üze rin de du rur ken onu, folk lor ve halk kül tü rü nün es te tik ve sem bo lik de ğer le re yük sel me si ge rek ti ği hu su sun da ki dü şün ce siy le Zi ya Gö kalp’a ben ze tir (Bkz. Okay 2010: 3840). İn ci En gi nün de Tan pı nar’ın bu sö zün den ha re ket le Cum hu ri yet dö ne mi ya zar la rı nın, halk kül tü rü ürün le ri ne fark lı yak la şım la rı üze rin de dur mak ta dır (En gi -nün 2000: 397-398).
4 Or han Okay ki ta bı nın özel lik le “Ker kük’te Bir Mü ra hik” baş lık lı kıs mın da, Evin Sa hi bi hikâye siy le Tan pı nar’ın Ker kük yıl la rı ara sın da ki ben zer lik ler üze rin de dur mak ta dır (2010: 78-81).
5 Mis tik ler ta ra fın dan ev re nin di şil yö nü ge le nek sel ola rak hep bir gö ğüs, bir ev ve ya bir du var, ay rı ca ka pa lı bir bah çe ola rak dü şü nül müş tür. Di ğer bir sem bo lik çağ rı şım da evi, bü tün bil ge li ğin de po su ile ya ni ge le ne ğin ken di siy le eşit ler. Bkz. Cir lot 1983.
cu ğun şu söz le ri do ğu lan evi kay be di len bir cen net hâli ne ge tir mek te dir:
Göz le ri mi da ha ışı ğa aç ma dan din le di ğim bu söz ler ba na, bir den bi re, ge çen se ne le ri min kor kunç bir iza hı gi bi gel di. İçim de bil me di ğim bir şe yin kop tu ğu nu his set tim. De mek de dem de liy di? De mek bü tün o kor ku lar, o üzün tü ler… Göz le ri mi açıp et ra fı ma ba ka -cak, bi raz su is te ye cek, ağ rı la rım dan şi ka yet ede cek, sa ati ve ha va yı so ra -cak, gün ler den be ri mev cu di yet le ri bir per de ar ka sın dan du yu lan şey ler gi bi, yüz le ri ni gör me den et ra -fım da do laş tık la rı nı, şef kat le ri ni his set ti ğim bu in san la rı gör me ğe ça lı şa cak tım. Fa kat bu söz ler be ni bun dan me net ti. Ga rip bir bo şal ma his si için de on lar la kar şı kar şı ya gel mek ten kork tum. Ha ya tı ma tut tuk la rı ay dın lık o ka dar çiy ve za lim di ki, on la ra düş man ol -mak is ti yor dum. Evet, ya şa dı ğım ha yat kor kunç ve de li ce bir şey di, bü tün ha di se ler, bu yı kım ağır dı. Bu mu kad de ri bir zin cir gi bi boy num da ta şı mak de li lik ti. Fa kat ben ona alış mış, onun için de bü yü müş tüm. O fı sıl tı lar, o dua lar, o kor ku lar, da dı mın uy ku sun da sa yık la ma la rı, de de min ge ce ge zin ti le ri, bü tün bu ka ran lık şey le rin için de ben ken di mi bul muş tum. Şim di bu ge ce yi, hiç bir şe yi izah et me yen za lim bir ay dın lık la da ğı tı yor lar dı. Bir den bi re içim de ma zi ye, iki ay ev vel bı ra kıp git me yi çıl dı ra sı ya ar zu et ti ğim o şey le re kar şı bü yük, öl dü re si bir has ret ka bar dı. Bir den bi re evi mi zi öz le dim. Ha rem kıs mı nın av lu sun da, kü çük bir ha vu zun ba şın da, her yaz, ya kut renk li çi çek le ri ni açan nar ağa cı göz le ri min önün de can lan dı. Tek rar onun di bin de, onun ha vu zun ber rak su la rı na dü -şen göl ge si ni sey re de ede hul ya la ra dal mak is ti yor dum.
Ha yır, bu ra da her şe ye bu ka dar ba sit bir göz le ba kan in san la rın ara sın da ya şa mak ba na güç ge le cek ti. Bun lar için ölüm, ha yat, gü nün her ha di se si, saa det ler ve fe la ket ler o ka -dar ta biî şey ler di ki… Hal bu ki ben bü tün bir ma sa lı olan bir adam dım.
Hikâye kah ra ma nı nın ye tiş me si sü re cin de önem li ye ri olan do ğu lan ev ve bu mekânı çev re le yen at mos fe re da ha ya kın dan nü fuz et mek te fay da var. Bu evin en önem li özel li ği hikâye kah ra ma nı nın ba ba sı baş ta ol mak üze re an ne si, bü yü kan ne si ve de de si nin ölü mü ne, yıl lar son ra da ka rı sıy la ay rıl ma sı na se bep olan ve kah ra ma nın ben li ğin de geç mi şi ne ol du ğu ka dar ge le ce ği ne de hük me den bir yı la nın ha ki mi ye ti dir. Yı lan kut sal ki tap lar da, mi to lo jik an la tı lar da kar şı mı za çı kan ve gü nü müz de de fark lı çağ rı şım lar la var lı ğı nı gös te ren halk mu hay yi le sin de de rin iz ler bı rak mış önem li ar ke tip ler den dir. Adem’le Hav va kıs sa sın da cin sel bir mâna ta şı yan ilk gü nah onun la baş lar, ay nı za man da ye ni den do ğum la ra da se bep odur. Hav va’yı baş tan çı -kar dı ğı için o, şey ta nın ken di si dir, ay nı za man da bil gi nin kay na ğı ola rak da gö rü lür. İn sa noğ lu nun ilk tan rı la rın dan bi ri olan yı la nın ha yat la ölüm, yer le gök ve bu dün yay la öbür dün ya ara sın da gi dip gel di ği ne ina nıl mış tır. İl kel top lum lar yı la nın göz le -ri ka pan ma dı ğı için, onun her şe yi gö ren en akıl lı hay van ol du ğu nu; hem sı cak ta hem so ğuk ta ya şa ya bil di ği için çok kud ret li ol du ğu nu ve de ri si ni her yıl de ğiş tir di ği için de ye ni den do ğa bi le ce ği ni dü şün müş ler dir. Mı sır’da iyi huy lu ev yı lan la rı nın evi ko -ru du ğu na ina nıl mış, Hin dis tan’da ise yı lan hem kao sun hem de dü ze nin tem sil ci si ola rak gö rül müş tür. Çö rek len miş ve ken di kuy ru ğu nu yu tan fi gür “uro bo ros” adı nı ta şır ve iç içe gi ren “ya ra tı lış” ve “yok oluş”u an la tır. Tıb bın sem bo lü olan yı lan ay nı za man da her kül tür de kral la rın sem bo lü dür. Yı lan lar ha ne dan la rı ku rar lar ve ya da ğı tır lar. Yı lantan rı lar, yer le gök, ya şam la ölüm, ka os ile dü zen ve ku rak ik lim le su
-lak ik lim ara sın da gi dip gel dik le ri için Ame ri ka kı ta la rın da ve As ya’da bu lu nan kült eş ya la rın da, ge nel lik le iki baş lı ola rak tas vir edil miş ler dir. Bu iki baş lı lık, sez dir me den hem ile ri ye hem ge ri ye doğ ru ha re ket et me yi ve yer yü zü/gök yü zü iliş ki si ni an la tır. Ka nat lı yı lan ise hem yer de ki hem de gök te ki kuv vet le rin tem sil ci si dir. Es ki Yu -nan’da yı lan, ön ce le ri tan rı ça la rı, son ra la rı da tan rı ça lar dan da ha güç lü hâle ge len tan rı la rı an lat mak için kul la nıl dı. Pe se us’un Me du sa’yı öl dü rü şü de iş te bu gü cün el de ğiş tir me si ve ata er kil dü ze nin ga le be çal ma sı ola rak yo rum lan dı6.
Ço ğal ta bi le ce ği miz özel lik le riy le yı lan geç miş ten bu ya na şek liy le, bil ge li ği, hük me di ci li ği, var et me ve yok et me gü cüy le in san la rı meş gul et miş ve meş gul et -me ye de de vam ede cek bir ar ke tip ola rak gö rül -mek te dir7.
Hikâye mi ze dö ne cek olur sak, II. Ab dül ha mit dö ne min de İs tan bul’dan uzak laş -tı rı lan, bir ba kı ma sür gün edi len Ra if Pa şa ai le si Mu sul’a yer leş miş ler dir. Hikâye kah ra ma nı nın an ne si Sup hi ye Ha nım da ha kü çük bir kız de ne cek yaş lar da iken oda -sın da her yal nız ka lı şın da, si yah renk li bü yük bir yı lan bir de lik ten çı ka rak kar şı sı na ge lir ve göz le ri ni üze ri ne di ke rek onu sey re der miş. İlk za man lar kor kan genç kız za man la yı la na alı şır ve ara la rın da bir dost luk olu şur. Ya vaş ya vaş rü ya la rı na da gir me -ye baş lar ve bu, kız da bir ger gin lik, si nir li lik gi bi nor mal ol ma yan hâlle re yol açar. Ev sa tı lır ve hikâye kah ra ma nı nın doğ du ğu ko nak alı nır. Genç kız teb dil-i mekân için İs tan bul’a gön de ri lir, fa kat yı lan ora da da ken di si ni gös te rir. Mu sul’a ge ri dön dük ten son ra ge ce ve gün düz Sup hi ye’nin rü ya la rı na ha kim olan yı la nın ona âşık ol du ğu an -la şı lır. Bu nun ev li lik le önü alı na bi le cek ba sit bir is te ri va ka sı ol du ğu nu söy ler ler ve ta nı dık bir ai le nin oğ luy la ni şan lar lar. Ni şan ge ce si yı lan tek rar gö rü ne rek genç kı za ni şa nı boz ma sı nı, onun ken di si ne ait ol du ğu nu, ak si tak dir de bü yük fe la ket le re yol aça ca ğı nı söy ler ve üç gün müd det ve rir. Kız der di ni kim se ye din le te mez ve yı lan üçün cü ge ce mah zun bir de li kan lı kı ya fe tin de “Ar tık be ni da ha mü him iş ler ola ca ğı za man gö re cek sin” di ye rek kay bo lur. Ev de gay ri ta biî bir ta kım hâller baş lar. Bü tün ev hal kı müt hiş bir kor ku ya ka pı lır, hay van lar da bi le ga rip ta vır lar gö rü lür. Ev le ne ce ği gün den bir gün ön ce hiz met çi ka dın kı zın yas tı ğı al tın da si yah yı la nı tek rar gö rür ve Ra if Pa şa’nın ta li ma tıy la yı lan ya ka la nır ve ha zır la nan ate şe atı lır. Tam bu es -na da genç kız “Ey vah, be ni mah vet ti niz” di ye rek ba yı lır ve uzun bir hum ma dö ne mi ge çi re rek an cak bir se ne son ra ev le ne bi lir. Hikâye nin kah ra ma nı doğ duk tan bir kaç ay son ra yı lan tek rar ev de ken di si ni his set ti rir ve ka dı nın rü ya sı na gi rer. Ka dı nın et raf köy le re yol cu lu ğa çı kan ko ca sı nın bir haf ta son ra at sır tın da ce se di ge ti ri lir. Ola -ya ta nık olan lar atın ürk me si ne bir yı la nın se bep ol du ğu nu söy ler ler. Üç yıl son ra da ka dın oda sın da ölü bu lu nur. Bir fer yat üze ri ne yu ka rı ya çı kan hiz met çi kız, ka dı nı boy nun da sım sı kı sa rıl mış si yah yı lan ol du ğu hâlde ye re uzan mış bir şe kil de bu lur. 6 Ay rın tı lı bil gi için bkz. Yı lanYe ni den Do ğuş Ki şi sel Ge li şim Mer ke ziTur gay… www.tur gay re
-iki.com/fo rum/showt hre ad.php?t=10377
7 Yı la nın de ği şik kül tür ler de ve Türk ede bi ya tı nın fark lı sa ha la rın da han gi sem bo lik an lam lar yük len -di ği ne yö ne lik da ha ay rın tı lı bir ça lış ma için bkz. An dı 1999: 9-24.
Yal nız sah ne nin kor kunç lu ğu na rağ men ka dı nın yü zün de hiç bir deh şet be lir ti si yok tur. Hat ta me sut bir te bes süm le gü lü yor gi bi dir. Yı lan et ra fın te la şı ara sın da hiç kim -se gör me den çe ki lip gi der. Bu fe la ke te bir yıl da ya na bi len bü yü kan ne de öl dük ten son ra de dey le ço cuk yal nız ka lır.
II. Meş ru ti yet’in ilânı üze ri ne de de, to ru nu nun is tik ba li ni dü şü ne rek İs tan bul’a dön me ye ka rar ve rir ve ha zır lık lar ya pı lır. An cak yol cu lu ğun he men ön ce sin de yaş lı adam bu yor gun lu ğa da ha faz la da ya na ma ya rak ölür.
Kah ra ma nın ço cuk luk gün le ri bu ölüm le rin ar ka sın dan an la tı lan hikâye ler ara sın da, hâlâ yı la nın var lı ğı nı his set tir di ği, müt hiş kor ku la rın, uy ku suz ge ce le rin ya şan dı ğı, gay ri ta biî ses le rin du yul du ğu bu ko nak ta ge çer. “Kor ku” ev hal kın da, özel -lik le ço cuk ta da ha çok ge ce le ri var lı ğı nı sür dü ren ha kim duy gu hâli ne ge lir:
Kor ku, ak şam ol du mu, evi mi zi kü çük ve teh li ke li bir de niz gi bi is ti la eder di. Onun, an ne min öl dü ğü nü söy le dik le ri, her za man için ka pa lı oda dan si yah dal ga lar la yük sel di ği -ni, ka ba rıp bü yü ye rek et ra fı mı zı al dı ğı nı kaç de fa göz le rim le gör düm. Bu an lar da bü tün et ra fım da ki çeh re ler, bir en gin de rast la nan ge mi ışık la rı gi bi uzak ve gur bet li gö rü nür -ler di. O ka dar on la rı bir da ha gör me yi ümit et mez dim.
Ay rı ca da dı nın kış ge ce le rin de ev de bir ayin ha va sı için de elin de pet rol lam ba sı, her şe yi ye rin den oy na ta rak ga rip dua lar oku ma sı; kı zı nın ölü mün den son ra ge ce le ri uyu ya ma yan de de nin ayak ses le ri, ço cu ğun mu hay yi le sin de eş ya nın ren gi ni de -ğiş ti re rek kor ku lu, es ra ren giz bir ma sal dün ya sı nın ku rul ma sı na yol açar.
Yi ne Bac he lard’a dö ne cek olur sak doğ du ğu muz eve olan bağ lı lı ğı mı zı ka nıt la ma da düş, dü şün ce ler den da ha ağır ba sar. Şu cüm le ler ade ta Evin Sa hi bi hikâye sin -de ki ço cu ğun doğ du ğu ev le bağ lı lı ğı nı an la tır gi bi dir (Bac he lard 1996: 43):
Doğ du ğu muz ev bi zi ba rın dı ran ça tı ol mak tan çok, düş le ri ba rın dı ran bir ça tı dır. O evin her gi rin ti si, vak tiy le bir düş kur ma kö şe si ol muş tur.
Kah ra ma nın ye tiş me sü re ci nin an la tı mı ola rak hikâye ye bak tı ğı mız da, bu bö lü mü yol cu lu ğun (ye tiş me sü re ci nin) ba şı na koy mak ge re kir. Söz ko nu su dö nem, son ra lar da ge ri ye dö nüp bak tı ğın da kah ra ma nın ha tır la mak is te me di ği, öte le di ği bir dö -nem de ğil, tam ter si ne “ben ma sa lı olan bir adam dım” de dir te cek ka dar ar zu la dı ğı, öz le di ği bir dö nem dir. Bir ne vi kay be dil miş cen net, ana rah min den ko puş, ço cuk lu -ğun ma sal dün ya sın dan ay rı lış tır.
Ba ba nın Ölü mü - İlk Gü nah
Şim di Tan pı nar’ın di ğer eser le ri ne de gön der me ler ya pa rak (bu iliş ki ler hikâye -nin han gi açı lar dan pro to tip ol du ğu nu or ta ya ko ya cak tır) düş kur ma mekânı olan evin, ya ni ço cuk luk dö ne mi nin ye tiş me sü re ci ne ka zan dır dık la rı ve ya uzan tı la rın dan
söz ede bi li riz. Aşa ğı da ki alın tı Tan pı nar’ın pek çok ese rin de tek rar tek rar kar şı mı za çı kan, ade ta bir sa bit fi kir hâli ne ge len ölüm ve kay bet me kor ku suy la bir lik te ya şa -nan haz zın (ilk gü nah) ya rat tı ğı ikiz ruh hâli ni ver mek te dir:
Çün kü ben dok tor lar ne der ler se de sin ler, on la rın an la dı ğı şe kil de öl me ye ce ğim. Ben Ra if Pa şa ai le si nin ölü müy le öle ce ğim. Ve doğ ru su nu is ter se niz, bu ölüm bü tün in san la rın kin den ay rı dır. Onun muh te şem kor ku la rı, eş siz ür per me ler le do lu uy ku suz ge ce le ri, so -ğuk ve azap lı ter le me sa at le ri var dır. Ben bu ölü mü yıl lar ca be ra be rim de gez dir dim. Uyur ken ba şı mın ucun da o bek le di. Uya nın ca, et ra fım da ba na ilk gü len man za ra da be nim le ilk ko nu şan o ol du. Mek tep te ki tap la rı mın say fa la rı nı be nim için o çe vir di. Ve da ha bü yük yaş lar da ilk bu se le rin lez ze ti ni ta dar ken, om zu mun üze rin den yi ne onun üç kö -şe li ba şı nı uzan mış gör düm.
Son cüm le de kar şı mı za çı kan ilk gü na hı, Müm taz, Hu zur’un ilk say fa la rın da bir yol cu luk sı ra sın da ko nak la nan han da genç bir kız la olan te mas la ya şar. Kı sa bir sü re ön ce ba ba sı nı kay be den Müm taz, o ge ce kı zın “kol la rı ara sın da, onun göğ sü göğ sün de ve saç la rı yü zü nü ört müş, ya hut al nı ne fe siy le bu ğu lu uyan”ır. Ke sik, in san dı şı hıç kı rık lar la in le me si, uy ku sun da Müm taz’ı kav ra ma sı, ya ban cı ve bi lin me dik iş -ti ha lar la do lu vü cu du, her şe yi ade ta yu mu şak bir ma den gi bi eri ten ne fe si, aca yip ve ger gin yü zü, ken din den geç miş pı rıl da yan göz le riy le bu genç kız Evin Sa hi bi’nde ki yı la nın be den de ğiş tir miş ru hu nu ta şı yor his si ni ve rir.
Ba ba sı nın ölü mün den he men son ra tat tı ğı bu haz, Müm taz’ın için de bü yük bir gü nah iş le miş duy gu su uyan dı rır ve bu ruh hâli Müm taz’ın ya ka sı nı hiç bı rak maz (Tan pı nar 1949: 24):
Bu ga rip ruh hâli Müm taz’da se ne ler ce de vam ede cek, her adım atı şın da aya ğı na ta kı la cak tır. İlk genç li ği ne gir di ği de vir ler de bi le Müm taz bu his le rin için de ka la cak tır. Rü ya la rı nın bir ta ra fı nı dol du ran ha yal ler, o ga rip te red düt le ri, kor ku la rı, ha ya tı nın zen gin li -ği ni ve ıs tı ra bı nı ya pan bir yı ğın ruh hâli hep bu ikiz te sa dü fe bağ lı dır.
Evin Sa hi bi’nde ya şan ma yan, fa kat de ği ni lip ge çi len, Hu zur ve Ay da ki Ka dın’da
ise ay rın tı lı ola rak iş le nen “ilk gü nah”la bir lik te kah ra man bir ta raf tan ço cuk lu ğun ma su mi ye tin den uzak la şır ken, di ğer ta raf tan ba ba komp lek si ni alt edip ye tiş me sü re cin de yol kat et miş olur. Hu zur’da han da ki genç kız la ya şa nan haz dan son ra ba ba -sı nın ha ya li Müm taz’a son de fa gö rü nür ve ona bir da ha ken di si ni gör me ye ce ği ni, so nu na ka dar onun var lı ğın dan uzak ka la ca ğı nı ha tır la tır. Ay da ki Ka dın’da ise ba ba -nın ye ri ni kı sa bir sü re ön ce kay be di len bü yük ba ba -nın ha ya li alır. Se lim ilk gü na hı ya şa dı ğı Züm rüt Ha nı m’ın ha ya liy le, kay be di len de ğer le ri ve ço cuk lu ğun ma su mi -ye ti ni tem sil eden bü yük ba ba nın ha ya li ara sın da çır pı nır (Tan pı nar 1987: 54):
Gö zü nün önün de hep ilk mek tep ten çı kar ken mükâfat ola rak ken di si ne ver dik le ri si yah cilt li, yal dız tuğ ra lı il mi ha li ile Züm rüt Ha nı mın çıp lak vü cu du var dı. Se lim bu iki ha ya li bir bi rin den ayır mak, bi rin den bi ri ni uzak laş tır mak için bir kâbus ta gi bi çır pın dı. Fa kat hiç bi ri öbü rü nü bı rak mı yor du. İki si bir den aca yip bir şe kil de göz le ri nin önün de idi. Bi raz son
ra bu iki ha ya le bü yük ba ba sı nın çeh re si de ek len di. Si yah cilt li ve yal dız lı ki tap o ka dar ki -bar bü yük ba ba sı nın elin de idi ve Züm rüt Ha nım onun ya nı ba şın da hiç dur ma dan çıp lak kol la rıy la ge ri ni yor du. Se lim hep si ni bir den ken din den uzak laş tır mak için çır pın dı.
Ye tiş me sü re cin de ilk ola rak ya şa nan bu tra jik ruh hâli (eşik hâli) kah ra man la rı aca yip bir boş luk duy gu su na, bun dan böy le sü rek li ya şa ya cak la rı “kay gı”ya iter. Bu bö lüm ler ay nı za man da da ha son ra üze rin de du ra ca ğı mız ide al ani ma ar ke ti pi nin ak -si ne fet tan ani may la mü ca de le edi len kı sım lar dır.
Ro man la rın da ve ba zı hikâye le rin de ölüm, kay bet me kor ku suy la cin sel haz zın ay nı an da ya şan dı ğı ilk gü na hın ya nı ba şın da yı lan her za man var lı ğı nı his set ti rir. Adem’le Hav va kıs sa sın da yı lan pek çok de ğe rin kay be dil me si ne, ay nı za man da ye ni bir do ğu mun ger çek leş me si ne yol aç mış tır. Ben zer şe kil de Evin Sa hi bi hikâye sin de yı la nın ara lık lar la göm lek de ğiş tir me si, ölüm le bir lik te ye ni bir do ğu mun işa re ti dir. İlk gü nah, özel lik le Hu zur ve Ay da ki Ka dın’da söy le di ği miz gi bi kah ra ma nın ye tiş me sü re cin de bir dö nüm nok ta sı nı oluş tu rur. İlk gü nah la ço cuk lu ğun ma su mi ye tin den uzak la şı lır ve uzun bir yol cu lu ğa çı kı lır. Bu gü na ha Hu zur’da ba ba nın, Ay da
-ki Ka dın’da bü yük ba ba nın ölü mü ve bun dan du yu lan vic dan aza bı eş lik eder. Evin Sa hi bi’nde ise de de nin ölü mü ve hum ma lı bir dö nem le bu ge çiş ya şa nır8.
Göl ge Ar ke ti piy le Mü ca de le
Ye tiş me sü re cin de ka ran lık bir güç ola rak sü rek li kah ra ma nı ta kip eden ve mü -ca de le un su ru hâli ne ge len göl ge ar ke ti pi Evin Sa hi bi’nde ol du ğu gi bi ro man lar da da kar şı mı za çı kan bir un sur dur. Jung “bi rey sel bi linç dı şı” ola rak ta nım la dı ğı “göl ge” için “rü ya lar da aşa ğı lık ya da çok il kel bir in san bi çi min de, ho şa git me yen ni te lik le re sa hip ya da hoş lan ma dı ğı mız bi ri si ola rak or ta ya çık mak ta dır” der (Ford ham 2001: 63). Ay nı za man da göl ge ken di za yıf lık la rı mız ve ba şa rı sız lık la rı mız söz ko nu su ol -du ğun da ki şi sel, an cak tüm in san lar da var olan or tak bir yön ol -du ğun da ko lek tif bir ol gu dur. Göl ge nin ko lek tif yö nü şey tan, ca dı ve ben zer le riy le ken di ni gös te rir (Ford -ham 2001: 63). Evin Sa hi bi’nde ha kim un sur olan “yı lan” hikâye kah ra ma nı ve ev hal kın dan öte pek çok çağ rı şı mıy la ko lek tif şuu ral tı na yer leş miş ak tif ar ke tip ler den -dir. Kah ra man hikâye nin ba şın dan so nu na ka dar, ye tiş me sü re cin de “yı lan” şek lin de sem bol leş miş olan göl ge siy le, ya ni bi lin çal tı nın ka ran lık güç le riy le mü ca de le eder.
He nüz hikâye kah ra ma nı doğ ma dan ön ce “yı lan”, evin sa hi bi ol muş ve özel lik -le an ne nin rü ya la rın da ken di si ni gös te re rek Ra if Pa şa ai -le si nin ka de rin de be lir -le yi ci bir di na mik ola rak var lı ğı nı sür dür müş tür. Jung ki şi nin bu ka ran lık yö nüy le bir ara da ya şa ma nın bir yo lu nu bul ma sı ge rek ti ği ni, ger çek te zi hin sel ve be den sel sağ lı ğı -8 En gi nün de “Tan pı nar ve Sem bol ler” baş lık lı ça lış ma sın da Evin Sa hi bi hikâye si bağ la mın da yı lan
nın bu na bağ lı ol du ğu nu be lir tir (Ford ham 2001: 64). Ay rı ca göl ge nin bas tı rıl ma sı du ru mun da şid de ti ni da ha çok art tı ra rak or ta ya çı ka ca ğı ve da ha teh li ke li ola ca ğı ka -çı nıl maz dır” (Ford ham 2001: 65):
Top lum ya şa mın da bir öl çü de bas kı ge rek li ol du ğu hâlde göl ge nin bas kı al tı na alın ma teh li ke si, bu du rum da bi linç dı şın da güç ka zan ma sı ve şid de ti nin art ma sı dır. Öy le ki or ta ya çık ma sı ge re ken an gel di ğin de (ge nel lik le böy le dir) da ha teh li ke li ol mak ta ve nor -mal du rum da sağ lam bir de ne tim sağ la ya bi le cek olan ki şi li ğin ge ri ka lan yön le ri ni ez me ola sı lı ğı art mak ta dır.
Ni te kim Evin Sa hi bi’nde ni kâh tan bir gün ev vel yı lan Sup hi ye Ha nı m’ın yas tı ğı nın al tın da çö rek len miş bir hâlde gö rü lür. Ra if Pa şa se ne ler dir uza yan bu me se le yi kö kün den hal let mek ümi diy le, iki Ka dirî şey hiy le bir lik te yı la nı ya ka lar ve se lam lık av lu sun da yak tık la rı ate şe atar lar. Tam bu es na da genç kız ha rem ta ra fın dan “Ey vah, be -ni mah vet ti -niz” di ye hay kı rır. Evin sa hi bi olan yı la nın ya kıl ma sı bir an lam da ko lek tif şuu ral tın da ki ka ran lık güç le rin bas tı rıl ma sı na de la let eder. Oy sa bu bir çö züm de ğil -dir. Öy le ki bu olay dan son ra ka dın kor kunç bir hum ma ya ka pı lır. Ev len dik ten son ra da ko ca sı nın, ken di si nin, bü yü kan ne nin ve de de nin ölü mü peş pe şe ger çek le şir.
Ye ni den Do ğuş - Ço cuk luk tan Ay rı lış
Hikâye nin bun dan son ra ki bö lü mü kah ra ma nın, ye tiş me sü re ci nin ikin ci aşa ma sı nı oluş tu rur. Mu sul’dan İs tan bul’a gi diş, kah ra man için ço cuk luk tan ay rı lı şı, bir ba -kı ma ye ni den do ğu şu im le mek le bir lik te, bu nun II. Meş ru ti yet’in ilânı na rast la ma sı sos yal plan da bir ye ni den do ğu şu da im le mek te dir.
Ço cuk va pu ra ya rı has ta bi ner, hum ma va pur da ar tar. An ne si nin tey ze si nin evi ne gö tür dük le rin de gün ler ce ken din de ol ma dan ateş ler için de ya tar. An ne nin ev len me si ve do ğum yap ma sı da yu ka rı da be lirt ti ği miz gi bi bu na ben zer hum ma lı bir dö -nem den son ra ger çek leş miş tir9. Tey ze si nin ve eniş te si nin ken di si ne acı ya rak bak ma la rı ço cuk ta on la ra kar şı bir tep ki, geç mi şi ne kar şı da da ya nıl maz bir öz lem duy ma sı na se bep olur. Ar tık rü ya sız sa kin, ra hat ge ce ler, hiç bir ür per me si ol ma yan bu düm -düz göz ler kah ra ma nı sık ma ya baş lar.
Bu ra da “kor ku” ve “rü ya” un sur la rı üze rin de dur mak ta fay da var. Tan pı nar’ın sa de ce bu hikâye sin de de ğil, di ğer eser le rin de de kor ku ve rü ya ye tiş me sü re ci nin bes le yi ci le ri ola rak kar şı mı za çı kar10. Bun lar hikâye ve ro man kah ra man la rı na hü vi
-9 Or han Okay Tan pı nar’ın özel ha ya tıy la il gi li bil gi ve rir ken özel lik le sıh hat siz lik ve pa ra sız lık üze rin de du rur. An ne si nin has ta lı ğı sı ra sın da ya ka lan dı ğı ve kı sa ara lık lar la tek rar la nan hum ma, ade ta ger -çek ha yat tan Evin Sa hi bi hikâye si ne in ti kal et miş tir. Ay rın tı lı bil gi için bkz. Okay 2010: 204. 10 Tan pı nar nor mal ha ya tın da da sü rek li kor ku lar için de ya şa yan bi ri si dir. Mek tup la rın da sık sık kor ku
yet ka zan dı ran un sur lar dır. Ab dul lah Efen di nin Rü ya la rı hikâye sin de, bi lin çal tı iki kat lı bir evin üst ka tın da otu ran ev sa hi bi ne ben ze ti lir. Aşa ğı da ki alın tı, özel lik le ka lın pun to lu ke li me ler par ça lan mış ben li ği, göl ge ar ke ti pi nin ha ki mi ye ti ni ver me si ba -kı mın dan önem li dir11:
Ha ki kat te Ab dul lah Efen di, ömür le ri nin so nu na ka dar ken di le ri ol mak tan kur tu la ma yan, ne fis le ri ni bir an bi le unu ta ma yan, et ra fın da ki ha va ya ken di le ri ni en faz la bı rak tık la rı za -man da bi le, iç le rin de, tıp kı alt kat ta ge çen bü tün şey le ri me rak la ta kip eden bir üst kat
ki ra cı sı gi bi kö şe sin de giz li, mü te ces sis, gay ri mem nun ve za lim ikin ci bir şah sın mev
-cu di ye ti ni, onun ze hir li te bes sü mü nü, in kâr ve is tih faf tan hoş la nan gu ru ru nu ve her an için ru hu in saf sız bir mu ha se be ye da vet edi şi ni du yan in san lar dan bi riy di. Ah bu ikin ci Ab dul lah Efen di, bu üst kat sâki ni… Ha yır, o ki ra cı de ğil, evin asıl sa hi bi, efen di si, hü
-küm ra nıy dı. Za val lı Ab dul lah Efen di bu ses siz se yir ci nin ba kış la rı al tın da ha ya tı nın her
lez ze ti nin bir den bi re ze hir ke sil di ği ni bü tün öm rün ce gö re cek ti. Ah, onu uyu ta bil sey di, bir an için o sar hoş ol say dı! O za man bü tün iş ler de ği şe cek ve Ab dul lah bu sof ra da ve ha ya tın bü tün sof ra la rın da yep ye ni bir adam ola cak tı.
Bu ak şa mın fev ka la de li ği, bu ki bir li ev sa hi bi nin be lir siz bir şe kil de sız ma ya baş la ma -sın da, hü vi ye tin de ki nü fuz lu ve sert ta ra fı kay bet miş, yu mu şa mış his si ni ver me sin dey di. Onun için dir ki Ab dul lah ge niş, ağır ve kay pak hal ka la rı nı bü tün vü cu du na do la dık tan son ra, ze hir li di şi ni en can ala cak ye ri ne ge çir me ğe ha zır la nan bir yı la nın ayak la rı nın ucun da bir den bi re uyu yup kal dı ğı nı gö ren bir çöl yol cu su nun ina nıl maz se vin ci için de ka deh ka deh üs tü ne içi yor du.
Bu ra da da yı lan Evin Sa hi bi’nde ol du ğu gi bi ki şi yi sü rek li yok la yan göl ge güç ola rak kar şı mı za çık mak ta dır.
Hu zur’da ise Su at ve Fa hir, Müm taz’ın mü ca de le et ti ği göl ge le ri dir. Aşa ğı da ki
par ça da on lar dan se vil me yen ki ra cı lar, is ten me yen mi sa fir ler ola rak söz edi lir (Tan -pı nar 1949: 217):
Se vil me yen bir ki ra cı, hiç is ten me yen bir mi sa fir gi bi iki ki şi, ha ya tı nı za ta şı na bi lir ler, ora dan sa de mev cu di yet le riy le, sa de gü neş al tın da ne fes al ma la rı, ge zin me le ri, duy gu ve dü şün ce ben zer le ri ni an la tır ken ay nı ke li me le ri kul lan ma la rıy la si zi ze hir le ye bi lir di.
Müm taz’ın bi lin çal tı güç le ri nin di na mik ol du ğu ha ya tı nın uzun bir dev re sin de kor ku, bas kın bir duy gu ola rak çö rek le nen yı lan ima jıy la ve ri lir (Tan pı nar 1949: 18):
Onun iç ben li ği ni, o su lar al tın da uyu yan, fa kat her şe yi ida re eden ke sif ta ba ka yı bi raz da bu kor ku ya par dı. İh san, da ha o ço cuk ken içi ne çö rek le nen bu yı la nı, kö kü kal bin de ağa cı on dan sö ke bil mek için çok uğ raş mış tı.
Sa at le ri Ayar la ma Ens ti tü sü’nde Hay ri İr dal da için de ben zer bir kor ku yu uzun
sü re ta şır (Tan pı nar 1961: 258):
11 Ab dul lah Efen di nin Rü ya la rı, Evin Sa hi bi hikâye sin den da ha ön ce, Tas vir-i Ef kâr’da (nu. 4807-4824, 6 Ey lül-23 Ey lül 1941) ya yım lan mış tır.
Kor ku yu bü tün öm rüm ce tat mış tım, o yı la nı ga yet iyi bi lir dim. Bir ke re içi mi ze yer leş ti mi bu lan dı ra ma ya ca ğı hiç bir şey yok tu.
Evin Sa hi bi hikâye si ne dö ne cek olur sak, İs tan bul’un kah ra ma nın ha ya tın da bir
dö nüm nok ta sı ol du ğu nu söy le miş tik. Ga la ta sa ray, ders ler, ho ca lar, ye ni ar ka daş lar, tey ze nin ba sit, fa kat müs pet ka fa sı, to run la rı Ha cer, onu geç miş ten, rü ya lar dan uzak laş tı rır. Yal nız ölüm so ğuk yü zü nü gös ter mek te yi ne ge cik mez. Ço cuk lu ğun da “kı ya fe ti ni de ğiş ti ren za lim bir hü küm dar gi bi gir miş, her şe yi alt üst et miş, yak mış, yık mış, ko ca evi sön dür müş” olan ölüm, ma sal çeh re si ni bı ra ka rak “han gi mas ke ye bü rün dü ğü nü if şa et me den” bü tün ha ya ta hük met me ye baş lar. Umumî har bin ya şan dı ğı bu dö nem de “bu za lim ve kan lı me lek” her ev de, her kö şe ba şın da, her ke sin ba kı şın da, se sin de ken di si ni his set ti rir. Hikâye kah ra ma nı nın evin de de ön ce tey ze nin kı -zı Ha cer ölür, son ra da eniş te ölür. Bu nun üze ri ne kah ra man har bin ikin ci se ne sin de ta lim gâ ha gi der ve üst üs te bir kaç cep he de bu lu nur. Ölüm bu de fa yi ne yı lan gö rü -nü mün de, fa kat bu de fa da ha ya kın dan ve baş ka la rıy la bir lik te kan lı yü zü -nü gös te rir. Mü ta re ke ha be ri ni İs tan bul’da, bir has ta ne de alır. Dört harp se ne sin den son ra ha ya ta tu tu na cak gü cü ol ma dan sa kat bir ba cak, de lik de şik iki ayak la, eniş te si nin ölü -mün den son ra uzak ak ra ba la rın dan bi ri ne sı ğı nan tey ze si nin ya nı na gi der. Ye tiş me sü re cin de kah ra ma nın için de bu lun du ğu psi ko lo ji yi ve ren şu cüm le ler, ben zer şe kil -de Tan pı nar’ın di ğer eser le rin -de -de kar şı mı za çık mak ta dır:
İn san ka fa sı ma zi ile is tik bal ara sın da iş ler. Ben bi rin ci sin den, ken di ira dem le yak la şa ma ya cak ka dar ürk müş tüm. Öte ki ni ise dü şün me ye me ca lim yok tu. O sa de ce bil me di ğim, hak kın da hiç bir dü şün cem ol ma yan bir ka der di. Ga rip bir boş luk için de her gör dü -ğüm şe yi ade ta bir sis ar ka sın dan ba na ta ma mıy la ya ban cı gi bi sey re de ede gi di yor dum. Sa de ce “hâl”e hic ret et mi şe ben zi yor dum. Ye ni bir ne vi ne batî ha ya tın için de, onun em -rin dey dim.
Top lu mun da du ru mu bun dan fark lı de ğil dir:
Hep si, hiç bir şe kil de zen gin ol ma yan “hâl”e mi sa fir ol muş lar, bu fa kir ker van sa ray da an cak gün de lik ih ti yaç la rı nı ve on la rın tat mi nin den ge len kü çük mem nu ni yet le ri dü şü -nü yor lar dı.
İki dün ya sa va şı nın te si riy le kay be di len de ğer ler so nu cun da dü şü len boş luk duy -gu su, pek çok sa nat çı yı hâle, dün ya ni met le ri ne yö nel tir ken Tan pı nar gi bi sa nat çı la rı da hâlden uzak laş tı ra rak şuu ral tı nın kat man la rı nı do laş ma ya imkân ta nı yan ma zi ve bi rey le bir lik te top lu mun sağ lı ğı için za ru ri olan is tik bal fik ri ne yö nelt miş tir.
Hu zur bir açı dan Müm taz’ın bir sa nat çı ola rak ye tiş me sü re ci nin se rü ve ni ni an
la tır ken di ğer yan dan II. Dün ya Sa va şı ön ce si top lu mun bü tün uzuv la rıy la pat la ma ya ha zır hu zur suz lu ğu nu an lat mak ta dır. Nu ran’ın Müm taz hak kın da ki şu tes pi ti za -man an la yı şı ba kı mın dan yu ka rı da ki alın tı lar la pa ra lel lik gös te rir (Tan pı nar 1949: 173):
Ni çin bu gü nü ya şa mı yor sun Müm taz? Ne den ya ma zi de sin, ya is tik bal de sin. Bu sa at de var.
Ye ni den Do ğuş - Ani ma Ar ke ti pi
Hikâye nin bun dan son ra ki üçün cü bö lü mü ye ni bir do ğum la baş lar. Bu, hikâye kah ra ma nı nın ide al ka dın Zey nep’le ta nı şıp ev len di ği bö lüm dür. Hu zur’da Müm taz’la Nu ran ta nış tık tan son ra bir yaz İs tan bul’un ta rihî at mos fe ri içe ri sin de mu si ki -nin bü yü lü dün ya sın da bir bir le ri ni ta mam lar lar. Bu hikâye de de kah ra man la Zey nep ara sın da mu si ki bir leş ti ri ci bir güç tür. Yi ne Müm taz’ın göl ge si olan Su at’ın in ti ha rıy -la ide al ka dı nı kay bet me, Evin Sa hi bi’nde de ben zer şe kil de kar şı mı za çı kar. Bu ra da ev li lik ger çek leş miş tir. Yal nız ev li li ğin he men son ra sın da rü ya lar ve kah ra ma nın göl -ge ar ke ti pi ola rak ken di si ni gös te ren yı lan bu iliş ki nin bit me si ne se bep olur.
Kah ra ma nın pek çok ölüm tec rü be sin den son ra bir ka dın sa ye sin de ye ni den doğ du ğu üçün cü bö lüm şu cüm le ler le baş lar:
Bu hâl ben de tam iki se ne, Zey nep’le ta nış tı ğım za ma na ka dar de vam et ti. An cak on dan son ra, aş kın mu ci ze siy le, et ra fı ma baş ka tür lü bak ma ğa baş la dım. Ku ru dal lar da, buz la rı ye ni çö zül me ğe baş la mış top rak ta, bu lut la rı yu mu şa mış ka ran lık gök te ba har na sıl ya vaş fa kat emin kı mıl da nır sa ben de de ta biî ha yat öy le ce kı mıl dan dı. Ya vaş ya vaş kül ren -gi du var la ra ay dın lık ser pil me ğe baş la dı. Eş ya içim de si hir li bir dil le ko nuş tu, sa at ler ümit ten yüz le ri ni ta kın dı lar, ar zu ve emel den tıl sım lı ku şak la rı nı bağ la dı lar. Bir gün bak -tım ki ge niş ve gür ha yat, şar kı sı nı içim de söy lü yor.
Ani ma ar ke ti piy le yüz le şi len bu bö lüm, kah ra ma nın ye tiş me sü re cin de ye ni bir dö ne mi oluş tu rur. Jung, er ke ğin bi linç dı şı bü tün le yi ci si olan ani ma nın za ma na bağ lı ol ma yan ni te lik le rin den söz eder. Ani ma ge nel lik le genç gö rü nür, akıl lı dır. Ga rip bir bi çim de an lam lı bir şey, bir giz ya da giz li bir bil ge lik ona sı kı sı kı ya sa rıl mış tır. Di ğer ar ke tip ler gi bi ani ma da çift yön lü dür. Saf, iyi ve soy lu tan rı ça la ra ben zer ki şi li -ği ile kar şı mı za çı ka bi le ce -ği gi bi fa hi şe, baş tan çı ka rı cı ve ca dı ni te lik le re de sa hip ola bi lir (Ford ham 2001: 67-68). Tan pı nar’ın ro man la rın da ve ba zı hikâye le rin de kah ra man la rın ye tiş me sü reç le rin de ani may la yüz leş me le ri ne ol duk ça ge niş yer ay -rı lır. Baş tan çı ka -rı cı ka dın lar, şey ta nın yı la na dö nü şe rek Hav va’yı baş tan çı kar ma sı gi bi er gen lik dö nem le rin de kah ra man la ra ilk tec rü be yi, ilk gü na hı ya şa tır lar. Kah ra ma nın ile ri ki dö nem le rin de kar şı la rı na çı kan ve et ki le rin de kal dık la rı ka dın lar ise ge nel lik le yüz ve ses gü zel lik le riy le dik kat çe ken, mu si ki den an la yan, sez gi le ri kuv vet -li olan gi zem -li ide al ka dın lar dır12. Ev li lik Evin Sa hi bi hikâye sin de ol du ğu gi bi, Ma
-hur Bes te’de de kah ra man için fe la ke te yol açan bir olay dır. Çün kü ev li lik le bir lik te
kah ra man lar ani ma nın ha ki mi ye ti ne gi rer ler ve git tik çe onun kar şı sın da şah si ye ti ni kay be den si lik ki şi lik ler hâli ne ge lir ler.
Evin Sa hi bi’nde kah ra ma nın bir cin net ânın dan son ra Zey nep’ten ay rıl ma sıy la
bu kur tu luş ger çek le şir. Yaz Yağ mu ru hikâye sin de eve ge len ka dın, Hu zur’da Nu ran,
Sah ne nin Dı şın da ki ler’de Sa bi ha, Ay da ki Ka dın’da Ley la uzun bir sü re kah ra man la
-rı meş gul eden, on la ra hük me den, ade ta on la -rın eli ni ko lu nu bağ la ya rak kar şı la -rın da aciz bı ra kan, bir ta raf tan da on la rın yetişme sü reç le ri ne azım sa na ma ya cak kat kı la rı olan es ra ren giz ka dın lar dır. An ne ve ani ma ar ke ti pi nin ço ğu za man bir bi ri ne ka rış tı -ğı bu ka dın lar kar şı sın da du yu lan hay ran lı ğa eş lik eden en yo ğun duy gu “kay bet me kor ku su”dur. Ne za man ki kah ra man ani ma sıy la uz la şır (bu uz laş ma ge nel lik le ay rı -lık şek lin de kar şı mı za çı kar), ya ni onun et ki sin den kur tu la rak yo lu na de vam eder, o za man kay bet me kor ku su da ken di li ğin den yok olur.
Evin Sa hi bi’ne dö ne cek olur sak, yu ka rı da be lirt ti ği miz gi bi kah ra man la Zey nep
ara sın da ki iliş ki de mu si ki bir leş ti ri ci bir fak tör dür. Bu an lam da bu hikâyey le Yaz
Yağ mu ru ve Hu zur ara sın da ya kın ben zer lik ler gö rü lür. Kah ra ma nın es ki mu si ki me
-ra kı, bir mu si ki şi nas olan Yüm ni Bey ve kı zı Zey nep’le ta nış ma sı na ve si le olur. Bu gü zel, ay dın lık ka dın göl ge ar ke ti pi gi bi bi lin çal tı nın ka ran lık la rın da ta rih ön ce sin den be ri ta şı nıp ge len er ke ğin ani ma sı nı, di şi ta ra fı nı oluş tur mak ta dır. Bu yüz den as -lın da ona hiç de ya ban cı de ğil dir:
Hal bu ki şim di, on dan ay rı lın ca, sa de ce onu öz lü yor dum; içim de yal nız onun la ta mam la na cak bir ya rım lık, bir has ret var dı ve se si nin ha fı zam da ken di ken di ne di ri len par ça -la rı, mu ci ze li ve ha in bir ıs rar -la ba na hep bu yal nız lı ğı mı, tıp kı bir ne vi “bezm-i elest” gi bi uzun ve öz lü bir be ra ber lik ten son ra ya şa nan, ta ham mül edil mez bir ay rı lı ğın aza bı -na ben zer bir ke sif lik le, bu ya rım lı ğı ha tır la tı yor, onu tek rar lı yor du.
Bir kaç de fa mu si ki mec li sin de bir lik te ol du ğu Zey nep’le kı sa bir sü re son ra ev -le nen kah ra ma nın mut lu lu ğu an cak bir se ne ka dar de vam eder. Zey nep’in gü zel li ği, sıh ha ti, yıp ra tı cı tec rü be ler den geç me miş olan genç li ği ve aşk tan zi ya de bir has ta ba kı cı şef ka ti kar şı sın da kah ra man, to pal ba ca ğı, de lik de şik göğ sü ve bo zuk si nir le riy le ken di si ni kü çük ve bi ça re gö rür. Ona la yık ol ma dı ğı nı dü şü ne rek, kay bet mek kor ku suy la ha rap olur. Bu, kah ra ma nın ani ma nın ha ki mi ye ti ne gir di ği bir komp leks dö ne mi dir. Ço cuk lu ğun da, sı ra sıy la ba ba nın, an ne nin, bü yü kan ne nin ve de de nin ölü mün den son ra mü ca de le ede ce ği hiç bir komp leks kal ma mış tır. Ken di ifa de siy le kay -be de bi le ce ği hiç bir şey kal ma dı ğı için rü ya lar da bit miş tir, uy ku la rı ra hat la mış tır. Zey nep’le ev len dik ten son ra tek rar bi lin çal tı nın ka pı la rı nı ara la yan rü ya lar gör me ye baş lar. Bi lin çal tı nın yü zey ta ba ka la rın dan en de rin ta ba ka la rı na doğ ru rü ya la rın ma -hi yet de ğiş tir me si dik kat çe ki ci dir:
He men her ge ce rü yam da bir şe yi mi kay be di yor dum: kâh pal to mu, kâh ağız lı ğı mı, vel ha sıl o rü ya es na sın da bağ lı bu lun du ğum bir şe yi mi ya ça lı yor lar, ya ben bir yer de unu tu yor, ya hut doğ ru dan doğ ru ya he di ye edi yor dum. Son ra rü ya lar de ğiş ti; bir tür lü ge çi le me yen bir ka pı, ya rı sın dan faz la sı bir tür lü çı kı la ma yan bir mer di ven gi bi mu vaf fa ki yet siz lik rü ya la rı gör me ye baş la dım. Ni ha yet bir müd det son ra rü ya la rı mın içi ne Zey
-nep’in ken di si de gir di; onu an nem le be ra ber gör me ye baş la dım. Bu su ret le rü ya la rım da ço cuk luk dev ri nin aca yip bir ka ran lık ruh ha le ti ne gir miş olu yor dum.
Rü ya lar ka na lıy la bi lin çal tı nın kat man la rı aşa ma lı bir şe kil de ara la nır ken, bu na pa ra lel ola rak kah ra ma nın kay bet me kor ku su da git gi de art mak ta dır. Zey nep’i da ha gü zel ve da ha faz la hay ran lı ğa la yık bul duk ça, kay bet me kor ku su nun aza bı nı da ha kuv vet li du yar. Ar tık rü ya la rın ren gi de ği şir; Zey nep, an ne nin ye ri ni alır ve onun ta -lih siz ma ce ra sı nı ya şa ma ya baş lar:
Hulâsa, yı lan giz len di ği yer den çın gı ra ğı nı sal lı yor, ıs lı ğı ba şı mın üze rin de ki ha va yı her an yır tı yor du.
Bu ra da göl ge ar ke ti piy le, ani ma ar ke ti pi nin bir le şip kah ra ma na ala bil di ği ne hük met tik le ri gö rü lür. Aşa ğı da ki par ça, onun bu komp leks ler le na sıl mü ca de le et ti -ği ni gös ter mek te dir:
İş te bu kı sa uy ku lar dan bi ri sin den uyan dı ğım za man, ya nı ba şım da ya tan Zey nep’e bak tım: ço cuk lu ğu mu alt üst eden, ha ya tı mı bir ce hen nem ya pan kor kunç mahlûk, ağır hal -ka la rı nı onun boy nu na do la mış, boğ ma ğa ça lı şı yor du. Kor ku dan ve he le can dan çıl dır mış gi bi onu kur tar mak için üs tü ne atıl dım ve yı la nın hal ka la rı san dı ğım saç la rı nı, uy ku nun lez ze ti ve ken din den ge çi şi es na sın da boy nu na do lan mış olan uzun saç la rı nı çek me ğe, boy nun et ra fın da sık ma ğa baş la dım. Zey nep’in çığ lı ğı üze ri ne ko şan lar ka rı mı güç hâlle ve ya rı ölü ola rak elim den kur tar dı lar.
Ye ni den Do ğuş, Ben lik Olu şu mu
Jung “ala ca ka ran lı ğın iki fi gü rü” di ye bah set ti ği “göl ge” ve “ani ma nın” bi linç dı -şı na açı lan ka pı dan ge çe rek ge ce nin düş le ri ne gir dik le ri ni ya da gö rün mez ka la rak benbi lin ci ni ele ge çir dik le ri ni be lir tir (Jung 2005: 56). Hikâye kah ra ma nı bu ka ran -lık güç ler den olan ani ma’dan bir cin net hâli ya şa ya rak kur tu la bil miş tir. Yi ne Jung, cin net du ru mun da ani ma nın (ani mus ta da ben zer bir du rum söz ko nu su dur) ca zi be ve de ğe ri ni yi tir di ği ni be lir tir (Jung 2005: 56): “Zi ra bu özel lik le re yal nız ca dün ya ya sırt çe vir dik le rin de (içe dö nük ken), ya ni bi linç dı şı na bir köp rü oluş tur duk la rın da sa hip tir ler”. Ni te kim hikâye kah ra ma nı üç gün ne yap tı ğı nı, ne re ye gi de ce ği ni bil me den do -laş tık tan son ra Zey nep’in is te ği üze ri ne bir dost la rı nın evin de bu lu şur lar. Zey nep bir veh me kur ban git ti ği ni an la dı ğı ko ca sı nı af fet miş tir, on dan eve dön me si ni is ter. Bu ra -da “eve dön mek” tek li fi, kah ra ma nın ye tiş me sü re cin de önem li bir sı nav ol sa ge rek. Tıp kı Hu zur’da Su at’ın in ti ha rıy la ger çek le şen dö nüm nok ta sı gi bi. Kah ra ma nın bu tek li fi red det me si, eve dön me me si ve bir bir le riy le ağ la ya rak ay rıl ma la rı, bir ba kı ma ani ma nın ha ki mi ye tin den kur tul ma ya, da ha doğ ru su onun la uz laş ma ya de la let tir.
Ha ya tı nın bun dan son ra sın da kah ra man epey ce se fa let çe ker; fa kir otel oda la rın da, kü çük ve bi ça re pan si yon lar da uy ku suz, sap sa rı ge ce ler ge çi rir. Her şey den ümi
-di ni kes ti ği, her şe ye küs tü ğü bir za man da yi ne bir cin net hâli ge çi re rek bir has ta ne ko ğu şun da göz le ri ni açar. Hikâye şu cüm le ler le son bu lur:
Dok tor la rın baş la rı nı sal la yış la rın da ki mâna ya ba kı la cak olur sa, has ta lı ğım çok ağır. Fa kat ben bi li yo rum ki, onun la öl me ye ce ğim. Be ni bek le yen bir baş ka ölüm var. Bu sa tır -la rı ya zar ken bi le onu bek li yo rum, onun si yah mü sel les ba şı nın ara lık tan gö rün me si ni, akar su lar gi bi kıv rak vü cu du nun boy nu mun et ra fın da do lan ma sı nı bek li yo rum. Ve bi li -yo rum ki bir gün o ge le cek, bu ağır, kas vet li her an ha tı ra la rın hü cu muy la de lik de şik ma ce ra ya, bu ka ran lık hikâye ye si yah, kay pak kül çe siy le bir son çe ke cek…
Olay ör gü sü nün çem ber şek lin de kur gu lan dı ğı nı dü şü nür sek, as lın da hikâye bu -ra da bit me miş tir. Tek -rar ba şa dö ne cek olur sak, ye tiş me sü re ciy le bir lik te dön gü nün ta mam lan dı ğı nı sez di ren şu bö lüm asıl ye ni den do ğu şun ya şan dı ğı nı ha ber ver mek -te dir:
Ya tak ol duk ça ge niş… Ben bir ke na rı na uza nı yo rum, o bir ke na rı na… O, ya ni has ta lı -ğım. Bun dan ev vel de ge niş ya tak lar da yat tım; ya nım da yi ne ya tak ar ka daş la rım var dı; ümit le rim, hül ya la rım, ve him le rim, gün de lik acı ve ke der le rim sı ra sıy la ge ce le ri me ar -ka daş lık eder ler di. Fa -kat bu se fer on la rın hep sin den, hat ta bü yü lü göz le riy le en mu sır rı olan ar zu dan bi le ay rıl dım. Şim di has ta lı ğım la baş ba şa yım. Onu, an la şı lan, geç do ğan bir ço cuk gi bi yıl lar ca ken dim de gez dir dim. Bel ki bu yüz den dir ki ba na hiç ya ban cı gel mi yor. Bu ge niş ya tak ta yan ya na, hat ta ku cak ku ca ğa ya tı yo ruz; ayak la rı mın ucun da ha -ra re tim var. Kü çük, si yah, so kul gan bir kö pek gi bi o-ra da, ayak la rı mın ucu na kıv rıl mış ya tı yor. Ara sı ra in ce, uzun ba şı nı uza tı yor, el le ri mi ya lı yor. Ah, bu ya pış kan, sı cak ya -la ma… San ki eri miş kau çuk tan bir el di ven gi bi onu gi yi ni yo rum. Son ra ya vaş ya vaş bu ok şa ma bü tün vü cu du ma da ğı lı yor, ay nı mu sır, sı cak ve bu nal tı cı dil bü tün vü cu du mu ay nı ya pış kan un sur la giy di ri yor.
Bu bö lü mün “ya tak ol duk ça ge niş” cüm le siy le baş la ma sı dik kat çe ki ci dir. “Geç do ğan bir ço cuk gi bi yıl lar ca ken din de gez dir di ği” has ta lı ğı (bi lin çal tı nın ka ran lık güç le ri) ar tık ya nı ba şın da, onun la ku cak ku ca ğa yat mak ta dır. Has ta lı ğın geç do ğan bir ço -cu ğa, so kul gan, ita at kâr bir kö pe ğe ben ze til me si, öte yan dan onun “si yah”, “in ce, uzun baş”, “mu sır”, “sı cak” ve “bu nal tı cı dil” gi bi sı fat lar la an la tıl ma sı yı la nın de ği şi me uğ -ra ya -rak var lı ğı nı sür dür dü ğü nü ha ber ver mek te dir. Bü tün bun lar bi ze gös te ri yor ki, kah ra ma nın göl ge ar ke ti pi nin sem bo lü olan yı lan, mü ca de le edi len güç ol mak tan çık -mış, bi re yin far kın da ol du ğu, red det me di ği, uz la şı lan bir un su ra dö nüş müş tür.
Jung ye tiş me sü re cin de bü tün lü ğün mer ke zi ola rak ta nım la dı ğı “öz”ü bi linç ve bi linç dı şı nı çev re le yen bir çem be re ben ze tir. “Öz”ün ar ke tip le ri rü ya lar da ve ha yal ler de de ği şik imaj lar la or ta ya çı kar lar. “Öz” ele ge çi ril me si güç olan bir ha zi ne ola -rak sem bol le şe bi le ce ği gi bi de ği şik ni te lik le re sa hip bir “ço cuk” fi gü rüy le de or ta ya çı ka bi lir (Ford ham 2001: 79-80). Evin Sa hi bi’nde has ta lı ğın “geç do ğan bir ço cuk”a ben ze til me si bü tün lü ğün mer ke zi olan “öz”e ula şıl dı ğı nın işa re ti dir13.
Hu zur’un son sah ne sin de Müm taz, göl ge ar ke ti pi olan Su at’la kar şı la şır. Su at
ol du ğun dan fark lı, ol duk ça gü zel, ol duk ça kuv vet li bir şe kil de gö rü nür. Müm taz bir cez be ye tu tul muş gi bi “mü te ma di yen ona doğ ru akar”. Su at, Müm taz’a ken di siy le gel me si için ıs rar eder ve Müm taz’ın red det me si üze ri ne yü zü ne bir to kat atar. Müm taz’ın ye re düş me si, ilaç şi şe si nin kı rıl ma sı ve eli nin ka na ma sı, bu hâlde eve git ti ğin de mer di ven le ri çı kar ken dok to run kar şı sın da yı ğı lıp kal ma sı Evin Sa hi bi hikâye si nin son bö lü müy le ben zer lik gös ter mek te dir. Bu ra da da kah ra ma nın ye tiş me sü re cin de göl ge ar ke ti piy le mü ca de le den ba şa rıy la çık tı ğı nı ve ye ni den doğ mak üze re mer -di ven le re yı ğıl dı ğı nı gö rü rüz.
Tan pı nar’ın ro man ve hikâye le rin de ha yat kar şı sın da se yir ci ta vır la rıy la kar şı -mı za çı kan, bir ta kım te sa düf le rin sev kiy le ha re ke te ge çen kah ra man lar, ele al dı ğı -mız ör nek ler de de gör dü ğü müz gi bi ken di iç dün ya la rın da “azap” ve “kor ku” duy gu la rı -nın ha kim ol du ğu uzun bir yol cu lu ğa çı kar lar. Ye tiş me sü re ci nin bü tün aşa ma la rı nı ver me si ba kı mın dan ro man la rı nın pro to ti pi ola rak ele al dı ğı mız Evin Sa hi bi’nde, bi lin çal tı ka pı la rı nı ara la yan rü ya la rın sü rek li renk de ğiş tir me si, ba zen kah ra ma nın pe -şi ni bı rak mış gi bi gö rü nür ken, ba zen bü tün ağır lı ğıy la ken di ni gös ter me si, dik kat le ba kıl dı ğın da cin net an la rıy la ye ni den do ğum la rın ya şan dı ğı bu yol cu luk la rın ger çek te hiç de du ra ğan ol ma dı ğı nı gös ter mek te dir. Bu eser le rin dı şın da ka lan hikâye le rin -de, hat ta şi ir le rin de14ise Tan pı nar, bu yol cu lu ğun her han gi bir nok ta sın da yo ğun la -şa rak ya bir ar ke ti pi hikâye leş ti rir ya da şii rin ge rek tir di ği müp he mi ye ti ve çağ rı şı mı ya rat mak için ima jist bir üs lup kul la na rak bu psi ko lo jik sü re cin ev re le ri ne gön der -me ler de bu lu nur.
KAY NAK LAR
Andı, Fa tih (1999), “Ca hit Za ri foğ lu’nun Şi ir le rin de Bir Kö tü lük Öğe si Ola rak Yı lan Sem bo -lü”, İl mi Araş tır ma lar, Sa yı: 8, İs tan bul.
Bachelard, Gas ton (1996), Mekânın Po eti ka sı (Çev. Ay kut Der man), Ke sit Ya yın cı lık, İs tan -bul.
Cirlot, J. E. (1983), A Dic ti onary of Symbols, Routledge, London.
Enginün, İn ci-Kerman, Zey nep (2007), Gün lük le rin Işı ğın da Tan pı nar’la Başba şa, Der gâh Ya yın la rı, İs tan bul.
——, İn ci (2000), “Tan pı nar ve Sem bol ler”, Araş tır ma lar ve Bel ge ler, Der gâh Ya yın la rı, İs -tan bul.
dur du ğu muz ye tiş me sü re ci nin son kıs mı nı des tek ler ma hi yet te dir: “Tan pı nar’ın şi iri de nes ri de ay dın lık tır. Ne ka dar ka ran lık dün ya lar dan söz eder se et sin, so ğuk bir ay dın lık la da ol sa ka ran lı ğın fo -nun da ay dın lık da ima var dır, oku yu cu da bı rak tı ğı iz le nim ay dın lık tır” (2000: 393).
14 Tan pı nar’ın baş lan gıç ta “Yı lan” olan da ha son ra “Ben de dir Kor ku su” baş lı ğıy la ya yım la dı ğı şi iri, Evin Sa hi bi hikâye sin de ki ölüm-ha yat (ye ni den do ğuş) te za dı nı ol duk ça yo ğun ve ima jist bir üs lup la ver mek te dir (Tan pı nar 1983: 21). Ay rı ca bu şii rin tah li li için bkz. Kap lan 1983: 71-72.
Çağın, Şe ri fe (2010), “Ah met Ham di Tan pı nar’ın Ro man ve Hikâye le rin de Ka dın İma jı”, Ömer Fa ruk Hu yu gü zel’e Ar ma ğan, İz mir.
Fordham, Fri eda (2001), Jung Psi ko lo ji si nin Ana Hat la rı (Çev. As lan Yal çı ner), Say Ya yın la -rı, İs tan bul.
Jung, Carl Gus tav (2005), Dört Ar ke tip (Çev. Zeh ra Ak su Yıl dı rım), Me tis Ya yın la rı, İs tan bul. Kaplan, Meh met (1983), Tan pı nar’ın Şi ir Dün ya sı, Der gâh Ya yın la rı, İs tan bul.
Okay, Or han (2010), Bir Hül ya Ada mı nın Ro ma nı Ah met Ham di Tan pı nar, Dergâh Yayınları, İs tan bul 2010.
Tanpınar, Ah met Ham di (1943), Ab dul lah Efen di nin Rü ya la rı, Ah met Ha lit Ki ta be vi, İs tan -bul.
——, Ah met Ham di (1987), Ay da ki Ka dın, Adam Ya yın la rı, İs tan bul. ——, Ah met Ham di (1983), Bü tün Şi ir le ri, İs tan bul.
——, Ah met Ham di (1949), Hu zur, Rem zi Ki ta be vi, İs tan bul.
——, Ah met Ham di (1961), Sa at le ri Ayar la ma Ens ti tü sü, Rem zi Ki ta be vi, İs tan bul. Yı lan Ye ni den Do ğuş Ki şi sel Ge li şim Mer ke ziTur gay… www.tur gay re iki.com/fo
