Ermeni terorizminin kökleriyle ilgili dev bir araştırma:150 yıllık kin

(1)

21 EKİM 1984

y:

B A Ş L A R K E N

E

RMENİ terörizminin bazı başkentlerde, politika kulislerinde, hatta parlamentolarla seçim arenalarında zaman zaman yandaşlar bulması, kuşkusuz tarihî gerçeklerin saptırılma sından veya gözler önüne gerektiği gibi serilmemesinden doğmak tadır.

Bu yandaşlık son yıllarda, sonuçsuz da kalsa, politik ve ekono mik şantajlara dönüşmeye başlamıştır.

Sorunların tarihî gelişimi incelendiğinde, bu ilginin temelinde 150 yıl öncesinin Amerikan misyonerliği ve kapitülasyonlardan ce saret alan Amerikan tüccarı ile Ermeni komisyoncusunun, işbirli ğinin yattığı görülecektir.

Okuyucularımızın dikkatine sunduğumuz bu yazı dizimimde, 1797 yılında İzm ir’e gelen ilk Amerikan ticaret gemisinden başla yan “ Tehlikeli Alâkalar” ın bugünkü boyutlarına nasıl ve niçin gelindiği anlatılmaktadır.

“ 150 Yıllık Kin", Ermeni terörizminin kökleriyle ilgili bir araş tırmadır ve bugün bazı ülkelerde görülen politik - ekonomik dav ranışların çözümünde anahtar görevini yapacaktır.

İlgi ile okuyacağınızı umuyoruz.

E m en i terörizminin kökleriyle

ilgili dev bir araştım a:

IS O

■ 0 .: S; v. \

Amerikan bayrağı taşıyan ilk ticaret gemisi 1797 yılında İzmir Limam'na geldi. Amerika-Ermeni ilişkisinin baş langıç tarihi sayılabilecek bu dönemin Padişahı III. Selim. Amerika devleti ile yakın ilişkiler kurulması yanlısı idi.

» A m e r ik a 'd a k i E r m e n i p r o p a g a n d a s ın ın

k ö k e n in d e A m e r ik a lı m is y o n e r le r v e

t ü c c a r la r y a t a r

» A m e r ik a n b a y r a ğ ı t a ş ıy a n ilk g e m i

1 7 9 7 y ılın d a İ z m i r L im a n ı n d a g ö r ü n d ü

a m a ,d a h a 1 7 8 0 ’ le r d e A m e r ik a n

g a z e t e l e r i n d e İ z m i r in c iri v e T ü r k

ü r ü n le r in i n r e k la m ı v a r d ı

) T ü r k i y e ile A m e r i k a a r a s ın d a h iç b ir

a n la ş m a y o k k e n b ile A m e r ik a lıla r 33

y ıl k a p it ü la s y o n la r d a n y a r a r la n d ı

i A m e r ik a lı t ü c c a r v e m i s y o n e r le r ,

E r m e n i l e r a r a c ılığ ıy la A n a d o l u 'y u

t a n ıd ıla r v e E r m e n ile r e A t l a n t i k ’ in

ö t e s in d e y e n i b ir u f u k a ç tıla r

)

E r m e n i l e r , A m e r ik a lı t ü c c a r v e

m i s y o n e r le r in T ü r k i y e ’d e k i g ö z ü v e

k u la ğ ı,e li v e a y a ğ ı o ld u

M 8 6 8 'd e İ s ta n b u l'd a k i A m e r i k a n

K o n s o lo s lu ğ u lis te s in d e A m e r i k a n

v a t a n d a ş lığ ın a g e ç m iş 2 2 T ü r k iy e

E r m e n is i v a r d ı

) A m e r i k a ’y a g ö ç e b a ş la y a n E r m e n i l e r ,

b u ü lk e y e T ü r k h alı v e k ilim le r iy le

b i r lik t e T ü r k d ü ş m a n lığ ın ı d a

g ö t ü r d ü l e r

A

MERİKA’da Ermeni propagandasının tari hi, Türk-Amerikan İliş kilerinin ilk dönemlerine ka- d&r uzanır. Bu propaganda önce tacirlerden, misyoner lerden, konsoloslardan kay naklanmıştır. Propagandanın kökenleri ise epey derindir.

Türk-Amerikan ilişkileri önce tacirler ve misyonerler le başladı. Amerika’dan Tür kiye’ye ilk gelenler, tacirler ve misyonerler oldu. Bunlar, ABD’nln bir çeşit öncüleriydi. Amerikan konsolosları ve dip lomatları, sonradan onları iz lediler. Demek, Amerika’nın önce girişken ve atak vatan daşları Türkiye’ye gelmiş, ka mu görevlileri veya devlet, sonradan onları İzlemiştir.

Amerikan ticaret gemile ri1, XVIII. yüzyıl sonlarında ilk kez İzmir Limanı’nda görün- dpler. Az sonra Amerikan tüc carı İzmir’de sürekli iş tuttu, ilk Amerikan misyonerleri, 1820'lerde, yani Yunan ayak lanması günlerinde İzmir’e çıktılar. Oradan Anadolu içle rinde Ermenileri keşfe yollan dılar. 1830’larda Amerika, tüc carı, misyoneri, diplomatı ve konsolosu ile Türkiye’ye yer leşti. Ermenilerle Amerikalıla rın ilk ilişkileri o yıllarda başladı. Amerikalılar arasında Ermeni propagandasının kö kenleri de o döneme kadar uzanır.

• A M E R İK A N TÜ C C AR IN IN GELİŞİ

Daha Amerikan Bağımsız lık Savaşı günlerinde, 1780’

lerde, Amerikan gazeteleri, İz mir incirinin ve diğer Anado lu ürünlerinin reklamını yapı yorlardı. 1797 yılında, Ameri kan bayrağı taşıyan ilk Ame rikan gemisi, İzmir Limanı’n- da göründü. Bengal'den mal

yükleyip İzmir’e getirmişti. Türkiye ile Amerika arasında henüz bir ticaret anlaşması veya resmî ilişki bulunmadı ğından ilk Amerikan gemile ri Türkiye'de Ingiliz Levant

Company gemilerine tanınan

haklardan ve ayrıcalıklardan yararlandılar. Sanki Ingiliz ge mileriymiş gibi kabul edildiler ve hiçbir güçlükle karşılaşma dılar. İzmir’deki İngiliz Konso- losluğu'nca korundular.

1802 yılında William Ste

wart adında bir Amerikalı, konsolos olarak İzmir’e gön

derildi. Ama Türkiye ile Ame rika arasında henüz bir anlaşma olmadığından kon solos, T«rk makamlarınca resmen tanınmadı. İzmir’de ihcelemelerde bulunduktan ve Türkiye İle Amerika arasın da ticaretin nasıl geliştirilece ği konusunda raporlar yazdık tan sonra İzmir'den ayrıldı.

Stewart, "Bizim girişken tüc carımız bu ticarete kuşkusuz gereken önemi verecektir” di

yordu.

Gerçekten Amerikan ge mileri, İzmir ile Amerikan li manları, özellikle Boston Lamanı arasında mekik doku maya başlamışlardı. Örneğin,

Aralık 1804 ile Kasım 1805 ta rihleri arasında altı Amerikan ticaret gemisi İzmir’e mal ge tirmiş ve İzmir'den mal yükle yip gitmişti.

• İZM İR 'D E K İ İLK A M E R İK A N ŞİRKETİ

1811 yılında “Woodman and Offley” adlı Amerikan şir keti, İzmir’e yerleşti. Türkiye’

de açılan ilk Amerikan ticaret hanesi budur. Bu şirketin or tağı David Offley, aynı zamanda Amerika’nın İzmir

Konsolosluğu görevini de

yüklendi. Gerçi, Türkiye ile Amerika arasında resmî iliş kiler kuruluncaya kadar kon solosluk sıfatı, Türk makam larınca tanınmadı. Ama Offley ve oğlu, yıllarca İzmir’de kon solosluk görevi yaptılar.

' İzmir ile Boston limanları

arasında ticaret sürekli arttı.

1824 yılında İzmir’deki Ame rikan şirketlerinin sayısı dör de yükseldi. Mora ayaklanma

sı sırasında, âsi Yunan gemi lerinin Ege Denizi’nde kor

sanlık yaptıkları yıllarda da Amerikan gemileri hiç durma dan İzmir ile Boston arasında mekik dokudular ve İzmir’e gelen Amerikan gemilerinin sayısı yıldan yıla arttı. 1823 yı

lında İzmir’e 18 Amerikan ge misi gelmişti ve bunların 12’si, Boston Limam’na bağ lıydı.

• 1830 A N LA Ş M A S I V E ER M EN İLER

1830 yılında Türkiye ile Amerika arasında ilk ticaret anlaşması yapıldı. Mora Ya-

rımadası’nın Osmanlı Devle tinden koparılması, Yunanis tan’ın bağımsız bir devlet olarak tarih sahnesine çıkma sı ve Rus Savaşinda Osman

lI Devletinin yenilmesinin

hemen arkasından yapılan bu anlaşma ile Amerika’ya “en

çok kayırdan ülke” veya eski deyimle “en ziyade müsaade ye mazhar devlet” statüsü ta nındı. Bu, Amerika’ya da

kapitülasyon haklarının ve ay rıcalıklarının tanınması de mekti. Hem de en geniş ölçü de, Türkiye’de kapitülasyon haklarından en geniş ölçüde yararlanan, diyelim Ingiltere ise, Amerika da, o ölçüde ay nı haklardan yararlanacaktı.

Fransa, İngiltere gibi devlet

ler, üç yüzyıl boyunca, parça parça Türkiye’de kapitülas yon ayrıcalıkları elde etmiş lerdi. Çok uzun bir tarih dönemi içinde bu hakları ka zanmışlardı. Amerika, bir çır pıda bu hakları ve ayrıcalık ları kazanmış oluyordu. En çok kayrılan ülke statüsü de mek, Türkiye'de kapitülasyon haklarından en çok yararla nan ülkelerden daha az hak lara sahip olmayacak demek ti. 1830 Anlaşması, en geniş

ölçüde Türkiye piyasasını Amerikan tüccarına açtı.

Aynı anlaşmanın üçüncü maddesine göre, Amerikan tüccarı Türkiye’de simsarlar kullanabilecekti. Simsarlar,

her milletten ve dinden olabi lecekti. Bunların Amerikan

tüccarı tarafından çalıştırıl masına, kullanılmasına Os manlI makamlarınca karışıl mayacaktı. Yani simsarlar, ra hatça iş görebileceklerdi.

İşte bu noktada Türkiye Ermenisi işin içine karıştı. Simsar denince akla Rumlar ve Ermeniler geliyordu. O dö nemde Türkler, simsarlık, ti caret gibi işlerle uğraşmıyor lardı. Osmanlı imparatorlu

ğumda çeşitli milletler arasın da bir çeşit işbölümü vardı. Türkler, asker, çiftçi, kamu görevlisi ve devlet yöneticisi idiler.

• ER M EN İLER E A M E R İK A U FK U

1830 Türk-Amerikan Tica ret Anlaşması, Amerikan tüc carına Türkiye pazarını açar ken, aynı zamanda Türkiye Er- menisine Amerika ufkunu açıyordu.

Türk-Amerikan ticaretinin özelliği de çok sayıda aracı, simsar kullanmayı gerektiri yordu. Amerikan gemisinin İz

mir Limam’na boşaltacağı

kahve, şeker, baharat, boya gibi malları oradan alıp, tâ

Harput’taki, Erzurum’daki,

Van’daki Ermeni bakkalına kadar ulaştıracak uzun yolda bir dizi toptancı, perakende ci, aracı, komisyoncu, simsar çalıştırmak gerekiyordu. Ana

dolu içlerinde Amerikalı yok tu henüz. Ama Ermeni boldu.

Kıyılarda’bu işleri Rum sim sarlar yapabiliyorlardı. Anado lu içlerine uzanınca iş, Erme- ni’nin tekelinde kalıyordu. Amerikan mallarının Türkiye içinde dağıtımında ve pazar- lanmasında olduğu gibi, Türk mallarının çeşitli yurt köşele rinden toplanıp, jz m ir’de Amerikan gemisine yüklenme

sine kadar da çok sayıda Er meni simsar kullanmak ge rekiyordu. Amerika, Türkiye’

den, incir, kuru üzüm, zeytin yağı, yün, tiftik yünü, halı, ki lim, deri, meyan kökü v.b. gibi mallar alıyordu. Bu malları

toplamak için yurdun uzak kö şelerine, köylerine, hatta tar lalarına ve tezgâhlarına kadar uzanmak gerekiyordu, incir, üzüm gibi ürünleri Ege bölge sinden Rumlar toplayıp, İz 

mir’de Amerikan tüccarına

ulaştırabilirlerdi. Ama öteki

malların toplanmasına Rum- lar’ın elleri yetişmiyordu. Bur

sa ipeğini, Ankara, Kayseri

tiftik yününü, Kayseri, Sivas halılarını v.b. toplayacak olan lar Ermenilerdi. Anadolu Er-

menisine geniş bir İş alanı açıldı.

Giderek, Amerika’dan alı nan ve Amerika’ya satılan mallar çeşitlendi. Amerikan- Türk ticaret hacmi arttı. Bu çeşitlenmeye ve büyümeye göre, Amerikalılarla İşbirliği yapan Türkiye Ermenilerinin sayısı da durmadan arttı.

Türkiye’de, Amerikan tücca rıyla iş yapan oldukça geniş bir Ermeni aracı, komisyoncu, toptancı, perakendeci, simsar zümresi doğdu. Bu Zümre, za

manla, palazlanmaya başladı. Amerikan kanadı altında, elle ri para gören Ermeniler, Ame rikan tüccarına ortak olmaya, Amerikan tüccarının kazan cından daha fazla pay almaya başladılar.

• E R M EN İLER , A M E R İK A N V A T A N D A Ş I O L U Y O R

Bu işbirlikçi İstanbul ve Anadolu Ermenileri yavaş ya vaş Amerikan vatandaşlığına geçtiler. XIX. yüzyıl ortalarına doğru, İstanbul ve İzmir gibi ticaret merkezlerinde 100-200 kişilik birer Amerikan koloni si oluştu. Bu koloninin içinde birer-iklşer Amerikan vatan daşlığına geçmiş Ermeniler de yer almaya başladı. İstan

bul Amerikan Konsolosluğu’ na kayıtlı Amerikan vatandaş ları listesinde 1850’lerden sonra giderek artan Türkiye Ermenileri de görülür. 1857 yı

lında İstanbul’da oturan 149 Amerikan vatandaşının ara sında Azaryan, Garabedyan, Seropyan, Maçaduryan v.b. gibi Ermeni aileleri de yer alı yordu. Bunlar son yıllarda

Amerikan vatandaşlığına geç miş Türkiye Ermenileriydi. Hepsinin Amerikalılarla işle ri vardı. Hepsi Amerika’ya gi dip gelmişlerdi. Hepsi Ameri ka'da bulundukları sırada Amerikan vatandaşlığına geç mişlerdi. Amerikan pasapor tu ile Türkiye’ye dönmüşler, Türkiye’de iş yapıyorlardı. Ay-

nca Amerikan Konsolosluğu’ nun listesinde görünmeyen Amerikan vatandaşı Ermeni ler de az değildi. Amerikan va tandaşlarının konsolosluğa adlarını kaydettirme zorunlu luğu yoktu. Birçok Ermeni, Amerikan vatandaşlığına geç tiği halde, bunu Türk makam larından gizlemek için Ameri kan Konsolosluğu’nun liste sine adlarını yazdırmıyordu.

Türk vatandaşıymış gibi dav ranıyor, Türkiye’de işini yürü tüyordu. Ama cebindeki Amerikan pasaportunu da hep hazır tutuyordu. Başı dar da kalınca veya Atlantik öte sinde işini ayarlayınca Ame rikan vatandaşı olarak ortaya çıkıveriyordu.

• 22 T Ü R K İY E ERM ENİSİ

1868 yılında İstanbul Amerikan Konsolosluğu liste sinde, Amerikan vatandaşlığı na geçmiş 22 Türkiye Erme nisi görülüyordu. Beş yıl son

raki listede Amerikan vatan daşlığına geçmiş Ermenilerin sayısı 32 idi. Bunların içlerin de yalnız İstanbul doğumlular değil, Anadolu'nun çeşitli ka sabalarında doğmuş Ermeni ler de görülüyordu. Örneğin, karşılarında şöyle kayıtlar var dır: Aristakes Azaryan: 48 ya şında, İstanbul doğumlu, ta cir, 1855 yılında Boston’da ABD vatandaşlığına geçmiş tir. Eşi de ABD vatandaşıdır.

Serkis Haçaduryan: 40 yaşın

da, İstanbul doğumlu. 1856 yı lında Boston'da ABD vatan daşlığına geçmiştir. Eşi ve çocukları da ABD vatandaşı dırlar. Sonra Diyarbakır, Trab zon, Eğin vs. doğumlu Erme niler görülür. Listeler sürüp gider. Yıldan yıla değişmeler olur. Bazı Ermeniler birkaç yıl

sonra Amerika’ya göçerler ve İstanbul’da oturan Amerikan vatandaşları listesinden çı karlar. Bunlann yerlerini faz lasıyla yeni Amerikan vatan daşlığına geçen başka Erme niler doldururlar. Amasya do ğumlu Mardiras Hagopyan,

Sivas doğumlu Paskal Haza-

duryan vs. vs. 1889’da İstan bul’da ABD vatandaşı 62 Er meni görünüyordu.

• V E ER M EN İ

ZÜ M R ES İ D O Ğ U Y O R

Görülür ki, Amerikan tüc-

cannın ve misyonerinin kana dı altında Amerikanlaşan bir Ermeni zümresi doğmuştur.

Bunların birer ayağı Amerika

Bunların birer ayağı Türki ye’de öteki ayağı Amerika’ da, Boston’da, New York’ta-

dır. Amerikan tüccarıyla sıkı işbirliği ve iş ortaklığı içinde olan bu genç Ermeni tüccar

zümresi, Amerika’da Ermeni propagandasının veya Türk düşmanlığının ilk kaynakla rından birini oluşturmuştur. Ermeni tüccarı, Anadolu’dan Amerika’ya yalnız halı, kilim götürmekle kalmamış, Türk düşmanlığını da götürmüştür.

Gerçi bunların içinde ticaret ten başka şey düşünmeyen ler yok değildi. Ama sadece işiyle-gücüyle uğraşan Erme ni tacirlerinin sayısı parmak la gösterilecek kadar azdı. Geri kalanların çoğu Atlantik'i aşınca koyu birer Türk düş manı kesilivermiştir. Hele Anadolu’da Ermeni işinin alevlendiği dönemlerde bun lar, ağızlarını açıp gümbür gümbür Türk düşmanlığı yap mışlar ve bu düşmanlığı tica rî reklam aracı olarak da kullanmışlardır. Başka bir de yimle, Ermeni propagandası

nın arkasında sermaye vardı. Bu propagandanın kışkırtıcı larından biri tüccar takımıydı.