GAP BOLGESiNDE <;ELTiGiN EN UYGUN EKiM ZAMANININ BELiRLENMESiNDE VERiM
KOMPONENTLERiNiN ONEMi A.Kadir KIRAN*
OZET: 1988-1991 ylllan arasmda yurtitiilen btl lSah§mada degj~ik ekim zamanlan uygulamasmm, Guneydogu Anadolu BOigesiude, §u anda uretimde olan baz1 lSeltik lSe§itleri Be bolgenin yuel <;c§idi olan Karccadag lSe§idinin verim vc verim ogelcri uzerine ctkisi ara§tmlm1§tIr. Bu ama~la dort farkh ekim zamam uygulamas1 yapllarak <;e~itlerin baz1 morfolojik karakterleri, vcrim ve ogelcri incelenerck sonu~iar degerlendirilmi§tlr.
D~ y1liIk ara§tuma sonw;larma gore GAP bolgesi i<;in en uygun ekim zamanmm 20 Nisan Be 5 May1s arasmdaki 15 gunliik surenin oldugu tespit edilmi§tir. Bu sure ic;inde yaptlan ekimlerde, -onemli verim ogelerinden olan metrekaredeki bitki say1s1, metrekaredeki salk1m saY1s1 ve salk1mda dane say1smm arttIg1 gozlenmi§tir. Ote yandan ba§akC;lk k1s1rhg1 yuzdesi de bu surede yap1lan ekimlerde bir hayti azalm1§t1r. Tum bunlann sonucunda birim alandan e1de edilen verim bu ekimlerde en fazla olarak elde edilmi§tir.
THE IMPORTANCE OF YIELD COMPONENTS FOR THE OPTIMUM SOWING TIME OF RICE
CULTIVARS IN THE GAP AREA
SUMMARY: This study was conducted in 1988-1991 in the Southeastern Anatolia Research Institute Agronomy Field in Diyarbakzr under normal field conditions.
To evaluate effects of different dates of sowing on yield and yield components rice, 6 registered cultivars and 1 local variety
(Karacadag), and 4 dates of sowing were used.
It is concluded that the sowing on the 20 th April and 5 th May were more or less equally effective on the yield attributes and were
*
Dr. Guneydogu Anadolu Tanmsal Ar§.Enst.Md.-Diyarbaktr 27significantly better than the 20 th May and 5 th June sowings. The
sowing on the 20 th April or
5
th
May ensured the optimum plant
number, optimum number a/panicles, and the higher number
0/
fullgrains per panicle. As a results all of it, the sowing on the 20 th April
and 5 th May gave the highest yield.
GiRi~
<;eltik, Diinya'da tahIl iiretiminde bugdaydan soma ikinci suaYl alan onemli bir besin kaynagldu. 1988 yIll verilerine gore Diinya'da toplam ekim alam yakla§lk 146 milyon ha, iiretimi 483 milyon ton olan <;eltik, 3200 kglha olan verimiyle tahIllar arasmda ba§ta gelmektedir (FAD, 1988).
Yurdumuzda <;eltik ekim alam ylldan ylla dalgalanmalar gostermektedir. Bu dalgalanmalar iiretim miktanm da geni§ <;apta etkilemektedir. FAO'nun 1990 ylh verilerine gore yakla§Ik 66 bin ha'hk ekim alamndan 198 bin ton <;eltik iiretem iilkemizde, son yIllarda pirin<; dI§ ahmma gidildigi goriilmektedir (FAD, 1990). Simdilik birka<; yiizbin tonluk bir diizeyde bulunan bu dI§ahmlann, zamanla daha da artmasI olasIdu. Bu nedenle ve niifus artI§lmn da zorlaylcl etkisiyle, iilkemizde <;eltik iiretiminin artITIlmasma kesin gereksinim vardu.
Tiirkiye'de ve ara§tIrmamn yapIldIgI Giineydogu Anadolu Bolgesinde yaygm olarak bilinen <;eltigin, ekili§ ve iiretim dii§iikliigiiniin nedenlerini saghkh bi<;imde saptamak, iiretimi artITICI onlemlerin almmasma I§Ik tutar. Yoresel su kaynaklannm klSIthhgI, <;eltik iireticilerinin teknik konulardaki bilgi eksikligi, her tanmsal ekolojik bolge i<;in ayn bir <;eltik <;e§idinin saptanmamI§ olmasI ve tescilli <;e§itlerin yoresel ekim zamanlanmn belirlenmemi§ olmasI gibi nedenler iiretim artI§Im smulamaktadu (KIRAN, 1989).
Son ytllarda bazI tescilli <;eltik <;e§itleri bolgeye girmeye ba§lamI§tu. Ancak bu <;e§itler i<;in en uygun ekim zamanlan saptanml§ degildir. BOlgede a§ITI sIcaklardan dolayI yiiksek oranda ba§ak<;Ik kIsuhgmm ortaya <;IkmasI onemli derecede iiriin kaybma neden olmaktadu. Diyarbakn yoresinde bu kayIplar bazm % 50'lere ula§abilmektedir (ANONYMOUS, 1988). A§ITI sIcakhklar bir yandan bitkide ba§ak<;Ik kIsnhgma neden olurken, ote yandan fizyolojik
olumsuz etkilerle dane dolumunu aksatmaktadlr. GAP bOlgesinde ~eltigin generatif donemini, ozellikle salklmlanma ve ~i~eklenme donemini a§m slcakhklardan koruyacak bir ekim zamammn saptanmasl, verimin artmlmasmda katkl yapabilir. Bu ve oteki onlemlerle kazamlacak verim artl§lanmn, devletimizin ~ok biiyiik harcamalarla ger~ekle§tirmekteoldugu GAP alamndaki ~eltik iiretimine ve iilke ekonomisine onemli katklda bulunacagl ku§kusuzdur.
Bu ~ah§mada degi§ik ekim zamanlan uygulamasmm, b01gede §u anda iiretimde olan ~eltik ~e§itleri ile bOlgenin yerel ~e§idi olan Karacadag ~e§idinin verim ve verim ogelerine etkisi ara§tlnlml§tlr.
MATERYAL VE YONTEM
Bu ara§tlrmada materyal olarak 6 tescilli ~eltik ~e§idi ile 1 yerli
~e§it kullamlml§tlr. Bu ~e§itler Rocca, Plovdiv, Rodina, Ribe, Krasnodarsky-424, NI-41 T-1T ve yerli ~e§it Karacadag'du.
Deneme 1988-1991 ylllannda Diyarbaku'da Giineydogu Anadolu Tanmsal Ara§tlrma Enstitiisii deneme tarlalannda yiiriitiilmii§tiir. Deneme yerinin topragl C biinyeli olup % 50-60 kil oramna sahiptir. Organik madde oram % 2-3 civannda olup pH'l 6-8 arasmdadu (ANONYMOUS, 1980).
Deneme faktOryel deneme deseninde ve 3 tekrarlamah olarak hazulanan 4x4= 16 m2'lik 84 tava iizerinde kurulmu§tur.
Ara§tlrmada ~eltik ~e§itleri 4 ayn zamanda ekilmi§tir. Ekim zamam tarihleri 20 Nisan, 5 Mayls, 20 Mayls ve 5 Haziran olup, ekim zamanlan arasmda 15 giinliik bir siire bulunmaktadlf.
Deneme alam once Sonbaharda 15-20 cm ve soma 10-12 cm derinlikte siiriilmii§tiir. <;;eltik siirekli su i~inde yeti§en bir bitki oldugundan, yeterli suyu tutabilecek bi~imde seddelerle ~evrili tavalar yapIlml§tIr. Denemede kullamlan tohumlar ekimden 2-3 giin once lslatllarak ciiciiklenmeye buakIlml§tlr (KUN, 1985).
Ekimden hemen once tavalann suyu tlrmlklarla bulandmlml§tu. Bunun amaCl tohumun mil tabakasl ile birlikte tavalann zamenine oturmasml saglamaktlr. Tavalann bulandmlmasmdan soma ekim serpme olarak yapllml§tlr. Her tavaya 15 kgtda saf azot ve
6
kglda saf fosfor dii§ecek dozda giibre verilmi§tir. Azotun 1I3'ii ve fosforuntamamI ekimle birlikte verilmi§tir. Azotun ikinci 1I3'u karde§lenme
suasmda, son 1I3'liik klsml ise
ba~aklanmadanonceki devrede serpme
olarak verilmi§tir (ANONYMOUS, 1980).Denemede elde edilen verilerin istatistiki degerlendirilmesi (Korelasyon ve varyans analizi) yapIhp, incelenen ozellikler LSD test ile kontrol edilmi§tir (RICHARD ve WALTER, 1987). Ara§tIrmada a§agIdaki karakterler incelenmi§tir.
a. Metrekarede Bitki SayIsI :
Her tekrarlamamn herbir tavasma 1 m2'lik ~ember atIlarak bu alandaki bitki sayIsI sayIlmI§tu.
b. Metrekarede Fertil SalkIm SaylSI :
Her tekrarlamamn herbir tavasma 1 m2'lik ~ember atIlarak bu alandaki salkImlar saYIlmI§tu.
c. SalkImda Dane SayIsl :
Her bir tavadan sokiilen 10 bitkinin ana salkImmdaki daneler sayIlarak ortalamaSI almarak bulunmu§tur.
d. Ba§ak~Ik KIsuhgI Oram :
Her bir tavadan rastgele alman lO'ar bitkinin ana salkImmdaki bo§ dane ile dolu daneler sayIlarak toplam dane sayIsI bulunmu§tur. Bo§ dane sayIsI toplam dane sayIsma bOlunerek, ba§ak~Ik kIsuhgm yuzdesi bulunmu§tur.
e. Bin Dane AguhgI :
Her tavadan elde edilen tohumlardan 4x10'ar tohum sayIhp, tartIlarak hesap yoluyla bulunmu§tur.
BULGULAR VE TARTI~MA
Farkh ekim zamam uygulanarak yeti§tirilen ~eltik ~e§itlerinde, incelenen bazI ozellikler arasmdaki korelasyon degerleri <;izelge l 'de verilmi§tir.
Denemede kullamlan tum ~e§itler i~erisinde verim; ekim zamam ortalamalan olarak 821 kglda (20 Nisanda yapIlan ekimde) ile 742 kglda (20 MayIsta yapIlan ekimde) arasmda degi§mi§tir. En yuksek verime 20 Nisandaki ekimlerle ula§IlmI§tIr. Tum ekim zamanlanna ili§kin LSD test sonu~lan <;iloel,,3'de verilmi§tir.
Verim bakImmdan ~e§itler arasmda da onemli derecede )0
<;izelge 1. Dort FarklI Ekim Zamamnda Yeti§tirilen Yedi <;eltik <;e§idinde Verim ve Verim Ogeleri Arasmdaki ili§kiler
Verim M2'de S.O.S. B.K. 1000 A. S.S. E.Zamam -0.243' -0.416- -0.10 -0.354-- 0.208 -0.05 Verim 0.06 0.08 0.08 0.15 0.04 M2'de B.S. 0.28- 0.948-- -0.33-- 0.01 l\1?'dc S.S. 0.08 0.07 0.03 SDS -0.36-- 0.03 BK 0.04 100fL8__
* :
% :) diizeymdc oncmli** : %
1 diizeyinde onemli B.S. : Bitki SaylSI S.S. : Salklm SaYIsIS.O.S. : Salklmda Dane SaYlsl B.K. Ba§ak<;lk KIslflIgl 1000 A : Bin Dane AglflIgl
farklIlIklar gozlenmi§tir. <;izelge 2'de dane verimi baklmmdan LSD test sonuc;lan verilmi§tir. <;e§itler ic;erisinde, en yiiksek verim 850 kglda ile Rocca c;e§idiyle elde edilmi§tir. Bu c;e§idi 847 kglda ile Rodina ve 814 kglda ile Ribe <;e§itleri izlemi§tir. Yerli c;e§it olan Karacadag ise 808 kglda ile 4.cii ve Krasnodarsky c;e§idi 655 kglda ile en son slfada yer alml§tlr.
<;izelge 2. Birim Alandan Alman Verim ve <;e§itlerin Bu Karaktere Gore LSD Test Degerleri.
CESiT ADI VERiM(kglda) GRUPLAR
Rocca 850 A Rodina 847 A Ribe 814 AB Karacadag 807 AB Plovdiv 780
BC
Nl-41T-1T 736 C Krasnodarsky 655 DCV(%) :
12.98 LSD(%5) : 47.38 )1~ ~
"
~ ~ ~ ~ "v ~e ~it 1. <;E
~i
T
L
E
R
Port far ~1t e hm zam a nt.n da yeti~tirite n ba!?a~~t~ hstrltgt yuzdesi yedi ~etti~ ~e~idin de N ...<;izelge 3. Birim Alandan Elde Edilen Verim ve Ekim Zamanlanmn Bu Karektere Gore LSD Test Degerleri
EKiM ZAMANlARI
VERiM(kglda)GRUPlAR
20
NisAN
821A
05 MAYIS 802 AB
05 HAZiRAN 767 BC
20 MAYIS 742 C
CV(%) : 12.98 LSD(%5) : 35.81
Bu denemenin sonu<;lan uzun sureli ara§tIrmalara dayah bulgularala benzerlik gostermektedir. Genelde <;imlenmeyle birlikte <;lkl§ ve ilk geli§me durumlanna ekim zamamnm etkisi farkh olmaktadIr. Ge<; ekimlerde slcakhgm bitkinin 0 dev.redeki optimum
geli§me slcakhgmdan fazla oimasl ve bitkilerin olumsuz ko§ullardan daha fazla etkilenmeleri nedeniyle, daha du§uk verimin elde edilmesi beklenen bir sonu<;tur. Bu ara§tIrmada, ekim zamam ge<;iktik<;e verimin azaldlgl gozlenmi§tir. Ge<; ekimlerde metrekarede bitki saylsl, metrekarede salklm saYIsI ve salklmda dane saylsmm az, ba§ak<;lk klsuhgmm yuksek oimasl birim alandan daha du§uk verim ahnmasma neden olmu§tUf (~ekil 1).
Dane verimi baklmmdan en iyi sonu<; 20 Nisan ve 5 MaYls'daki ekimlerle elde edilmi§tir. Bunun en onemli nedenlerinden biri bu ekim zamanlannda ba§ak<;lk klsuhgl yuzdesinin du§uk olmasIdu (~ekil 1). <;izelge 1'den de izlenecegi gibi ekim zamam ile ba§ak<;lk klsuhgl arasmda onemli derecede bir ili§ki vardu. Diger deyimle, ekim zamam ge<;iktik<;e, ba§ak<;Ik klsuhgmda bir artI§ gozlenmektedir. Bu ara§tumada metrekarede bitki saylsl, metrekarede salkIm say lSI ve salklmda dane saYlslmn 20 Nisan ve 5 MaYls'taki ekimlerde daha yuksek <;Ikmasl yine verimin bu ekim zamanlannda artmasmm nedenlerindendir. <;izelge 1'den izlenebilecegi gibi, ekim zamam ge<;iktik<;e, onemli verim komponentleri olan m2'de bitki saylsl, m2'de
salklm saylSI ve salklmda dane saYlsl da olumsuz yonde
etkilenmi§lerdir. Verimi etkileyen diger bir komponent olan 1000 dane
aguhgma ise ekim zamanlannm onemli bir etkisi olmaml§tIr. JJ
34
Bilindigi gibi ~eltikte verim = Birim Alandaki Bitki SaYlSl X Bitkide Salklm SaylSI X Salklmda Dane SaylSI X Bin Dane Aglfhgl ile formiile edilmektedir (EASTIN ve ark., 1969). Bu formiiliin, ger~ek bir ifade olmakla birlikte, potansiyel yamlgllara yol a~masl olasldlf. Ara§tlnCllara gore denklemin sag tarafmdaki ogelerin degerlerini yiikselterek verimi artlrma olaslhgl var gibi goriiniirse de bu artl§ adl ge~en ogelerin ancak, belli smlflara kadar olan degerleri i~in soz konusudur. <;iinkii herhangi bir faktorde meydana gelen artl§, diger ogelerin bir yada birka~mda azalmaya neden olabilir.
KAYNAKIAR
ANONYMOUS,
1980.
Geli§me Raporu. Edirne Tanmsal Ara§tlfma Enstitiisii, Edirne.ANONYMOUS,
1988.
Geli§me Raporu. Giineydogu Anadolu Tanmsal Ara§tlrma Enstitiisii, Diyarbaklf.ANONYMOUS,
1990.
Geli§me Raporu. Giineydogu Anadolu Tanmsal Ara§tlrma Enstitiisii, Diyarbaklf.EASTIN, J.D., HASKINS, F.A., SULLIVAN, C.Y.,
and
BAVEL, C.H.,1969.
Physiological aspects of crop yield. ASA Madison, Wis., USAFAO PRODUCTION YEARBOOK,
1988.
Rome, Italy. FAO PRODUCTION YEARBOOK,1990.
Rome, Italy.KIRAN, A.,
1989.
Giineydogu Anadolu Bolgesinde <;eltik Tanmmm Bugiinkii Durumu ve Geli§tirilmesi. Yaym No:KU'N, E.,
1985.
Slcak iklim TahIllan. AIJ.Zir.Fak.Yaymlan853,
Ankara Universitesi Baslmevi 317, Ankara.
RICHARD, A.D.,
