AL~~ CENG~ZKAN *
Ankara'n~n erken cumhuriyet dönemi planlama kararlar~~ ve belgeleri üzerinde yakla~~k üç y~ld~r yap~lmakta olan inceleme çal~~mas~~ ve ar~iv ara~-t~rmalar~, bugün iyi bir noktaya gelmi~~ bulunuyor'. Ne yaz~kur ki, ba~kentlik karar~n~n al~nd~~~~ 13 Ekim 1923 tarihinden sonra, Ankara ~ehrinin yönetimi, Ankara'da ba~kente özgü bir yönetim aray~~~~ ve belediyecili~in kurumsalla~-mas~, ilk belediye y~llar~, ilk plan aray~~lar~~ ve bulgular~, bugüne kadar çok fazla ara~ur~lmam~~t~. Yakla~~ k 80 y~l sonra bu yaz~n~n ekindeki raporun da kilit ta~lar~ndan birini olu~turdu~u ara~t~rma, bir dönüm noktas~n~, bir u~rak noktas~n~~ haberleyen çarp~c~l~ kta.
Bu yaz~n~n ekinde sunulmakta olan rapor2, Ankara'n~n ilk plan~n~n 1923 sonunda yani ayn~~ y~l~n Aral~k ay~nda, ~stanbul'da faaliyet gösteren Ke~fiyat ve ~n~a'at Türk Anonim ~irketine ~smarland~~~n~; ilgili ~irketçe yap~lan ça-l~~man~n sonuçlar~n~n ise 30 May~s 1924 tarihinde, firman~n uzmanlar~ndan Dr. Carl Christoph Lörcher'e haz~rlaulm~~~ biçimde, planlar~~ ve bas~l~~ plan ra-poru ile, firma yetkili müdürü Heussler taraf~ndan ~ehremaneti'ne teslim edildi~ini kan~ tlamaktad~r. Böylece son bir y~l boyunca ortaya ç~kar~lan bel-
* Dr; ODTÜ Mimarl~k Bölümü.
I Çal~~ma ve ara~t~rma sonuçlar~n~n yerald~~~~ iki konu~ma, daha önce yap~lm~~t~; makale
ise yay~nlanmak üzeredir:
Cengizkan, Ali (2002) "Planning for the New Capital Ankara: 1924-1925 Lörcher Plans: Constructions and Erasures"; 28 Mart 2002 günü, ODTÜ Mimarl~k Fakültesi Kubbealu salo-nunda yap~lan konu~ma.
Cengizkan, Mi (2002) "Ankara 1924-25 Lörcher Plan~: Tasar~m ve Silini~"; 15 May~s 2002 tarihinde, Mimarlar Derne~i 1927, Ankara salonunda gerçekle~tirilen konu~ma.
Cengizkan, Ali (2002f) "Ankara 1924-25 Lörcher Plan~: Bir Ba~kenti Tasarlamak ve Son-ras~", Arredamento Mimarhk.; s: 100+51, 2002/10, Ekim 2002; 116-132.
2 Raporu bir aç~k-arurmada sat~n alarak kendi ar~ivine katan ve Lörcher Plan~~
konusun-daki kitap önerimi destekleyerek, kitab~n ( ~ehremâneti Haritas~ 'ndan Ankara'n~n ~lk Plan~~ 'na 1924-25 Lörcher Plan~: Kentsel Mekan özellikleri,1932Jansen Plan~~ 'na ve Bugüne / Katk~lar~, Etki ve Kal~nt~lar~) yay~n~m üstlenen Ankara Enstitüsü Vakf~'na ve Vak~f Ba~kan~~ say~n Timur Erk~nan'a, hem ara~t~rmama gösterdikleri ilgi, hem de çok iyi bir Ankara Ar~ivi olu~turduklar~~ için, ~ükran duyuyorum. Metnin Osmanl~cadan Türkçeye çevrimini sa~layan uzman Kadir Aytar'a, titizli~i ve dikkati için ayr~ca çok te~ekkür ediyorum.
gelere daha somut son bir yenisi eldenmekte ve bu konudaki spekülatif bilgi-lere bir son verilmi~~ olmaktad~r3.
A. Raporun Getirdi~i "~lk"ler
Raporun pek çok aç~dan bir "ilk" oldu~unu dü~ünmekteyim. "Pay-i taht" Istanbul'da yap~lan modernle~me çal~~malar~, ço~unlukla sorun çözücü ve yine ço~unlukla, yang~nlarla darbe alan kent parçalanmn yenilenmesi biçi-minde k~smi uygulamalard~r. Oysa yeni "pay-i taht" Ankara için yap~lan bu "ilk" plan~n "ilk"leri, özellikle s~f~rdan bir kent tasarlamakla s~n~rl~~ de~ildi; plan~n, eski kentin yan~nda onunla yar~~abilecek ve onun niteli~ini tümüyle de~i~tirebilecek, ama onunla birlikte ya~amak zorunda olan bir sorunsal~n ele al~nmas~n~~ zorunlu k~lan ilksel (elementer) yap~s~, büyük bir deneyim or-tam~~ da sunmaktayd~. Bu "ilk"leri ~öyle s~ralamam~z olanakl~d~r:
1. Ankara'n~n "ilk" plan~na e~lik eden bu rapor, 13 Ekim 1923 tarihinde ba~kent ilan edilen kentin, modern bir ba~kent olarak planlanmas~~ do~rultu-sunda al~nacak temel kararlara zemin olu~turmu~tur. Dolay~s~yla 'yeni kent kurma' dü~üncesinin kentin yak~n ve uzak geçmi~i ile ili~kisi (Rapor Numara Bir); kentin su kaynaklar~na olan mesafesi ve su sa~lama olanaklar~~ (Rapor Numara ~ki); kentin ula~~m ve ça~da~~ ula~~m olan tren yolu olanaklar~~ (Rapor Numara Üç); kentin endüstrisi ve endüstri kurma olanaklar~~ (Rapor Numara Dört); kentin kendi içinde ula~~m niteli~ini belirleyecek yol a~~~ (Rapor Numara Be~); kentin kendi içindeki yap~sal ve i~levsel bölünmesinin sa~l~k ve ça~da~~ kent esteti~i aç~s~ndan dü~ünülmesi (Rapor Numara Alt~); yine modernle~menin kar~~l~~~~ olarak kentte aç~k alanlar~n düzenlenmesi (Rapor Numara Yedi); ve yine ça~~n gerekleri olarak kentte pazar yerlerinin, et için hayvan kesiminin, sa~l~k i~lerinin, ölü defin mekanlanmn, tutukevle-rinin, kentsel ziraat olana~~~ veren ye~il alanlar~n ve "kentsel esteti~in" (Raporlar Numara Sekizden Ondörde kadar) irdelenmesi ve yerine getirilip sa~lanmas~~ konusundaki bu ba~~ms~z raporlar, yöntemsel aç~dan çok yol gös-terici ve ö~retici olmu~tur. O kadar ki, ay ve günü bulunmayan 1924 tarihli bir Toprak iskan Genel Müdürlü~ü ve bunun hemen ayn~s~~ olan Ba~bakan-l~k Muamelat Belgesi, Ankara'n~n Ba~kent olarak nas~l düzenlenmesi gerek-ti~ine ili~kin ilkesel noktalar~~ ortaya koyarken, buradaki raporun hemen hemen kapsaml~~ bir özetini kullanmaktad~rlar4. Esasen, ara~t~rman~n ön saf- Bilindi~i gibi bu konuda daha önce yap~lm~~~ pek çok de~erli çal~~ma vard~r; bunlar~n ba~l~calar~~ say~n Tankut'un ve say~n Tekeli'nin ara~t~rmalar~d~r. Say~n Vardar'~n yaz~lar~~ ise, pla-n~n varh~~~ konusunda bizleri iki erken dönem yaz~dan haberdar etmi~tir. Ancak bu çal~~malarda veri azl~~~ndan kaynaklanan pek çok eksik ya da bo~luk bulunmaktad~r. Bunlar~n konular~na bu yaz~n~n A ve B bölüm ba~hldar~nda de~inilmi~~ olmaktad~r.
4 Ay ve günü belirtilmeden 1924 tarihli, 10481 s~ra say~h, "Ankara'n~n imar~~ için dü~ünülen genel plan" özetli T~M yaz~s~. (TCBCA 272.80/3.8.11(2)) Ayn~~ metin, elyaz~s~~ olarak ve "B~'L-
halar~nda bu iki raporu ayn~~ s~rayla buldu~umda, bunlar~n daha çerçevesi çizilmi~, daha kapsaml~~ çal~~malar oldu~u kan~s~n~~ edinmi~tim. Dolay~s~yla Türkiye Cumhuriyeti, bu disiplinli planlama karar~~ ile kent planlama ala-n~nda örnek (numûne) ~ehirler kurma kararl~l~~~n~~ bir "ilk" olarak ortaya koymu~~ oluyordu. Bilindi~i gibi bu tutum, daha sonra örnek köy kurma ka-rar~~ ve uygulamas~~ ile de sürecektirs.
Raporun bölümlerinden ilki (Rapor Numara Bir), Ankara Salname-leri d~~~nda (örne~in Emiro~lu v.d., haz.; 1995), "ilk" kez kapsaml~~ bir An-kara Kent Tarihi yaz~m~~ örne~idir. Sonras~nda, yabanc~~ yazarlar ve Ernst Mamboury (1933) gibi arkeolog ve rehber yazarlar~, bu örne~in arkas~n~~ ge-tirmi~lerdir. Y~ne zaman~nda bir çal~~ma yapan Alexandre M. Raymond'un ara~t~rmas~~ (1924), özellikle Augustus tap~na~~~ üzerinde yo~unla~makta; ta-p~na~~n dünyada üç di~er benzeri ile kar~~la~t~rmalar yapmakta; kendi öne-risi oldu~u anla~~lan Augustus tap~na~~n~n Bizans dönemi kilisesi restitüsyo-nunu bar~nd~rmakta; sonra da yeni ba~kent Ankara'n~n konumunun belirsiz-li~ini giderecek yak~n tarih bilgileri vermektedir. Kitab~n~n ba~~ndaki iç ka-pakta Pierre Loti'ye ithafta bulunan Raymond'un, ~stanbul'da ya~ayan bir mi-mar oldu~u bilinmektedir.
Rapor, modern kentlerin planlanmas~nda nelerin kapsanmas~~ gerek-ti~i ve nas~l bir yöntem saptanmas~~ ve izlenmesi gerekgerek-ti~i konusunda da, genç Cumhuriyetin önünde bir örnek sergilenmi~~ olmaktad~r. Nitekim he-men di~er bakanl~klara da da~~t~m~~ yap~lan raporun çok özlü bir özeti, Mü-badele, ~mar ve iskan Vekaleti taraf~ndan Amasya ve U~ak kentlerinin plan-lamas~na da ~~~k tutmu~tur6. Yakla~~k bir buçuk y~l süren bakanl~~~n ömrü
CÜMLE VEKÂLETLERE" ba~l~~~~ alt~nda, "Kalem: Ankara'n~n ~'mar~" notu, 101/6 s~ra numaras~~ ve 26 Aral~ k 1923 tarihiyle, Mua belgeleri aras~ nda da bulunmaktad~r. (TCBCA 030.10/122.866.6) Aral~k 1923 tarihinin daha uygun oldu~u ve Ba~bakanl~ktan di~er bakanl~k-lara yaz~l~~ obakanl~k-larak da~~uld~~~~ anla~~lmaktad~r. Belgelerin özgün metinleri için, bkz. yazar~n ya-k~nda yay~ nlanacak olan ~ehremâneti Haritas~ 'ndan Ankara'n~n ~lk Plan~~ 'na 1924-25 Lörcher
Plan~: Kentsel Mekan özellikleri, 1932Jansen Plan~~ 'na ve Bugüne / Katk~lar~ , Etki ve Kal~nt~lar~~
kitab~ndaki Belge 9. ~ki belge de kar~~la~t~rmal~~ olarak yeralmaktad~r.
5 Bu konuya, yak~nda yay~nlanacak olan 'Kurtulu~~ Sava~~~ Sonras~nda Yerle~im Sorunlar~:
Abi Nümüne Köyü (Etimesgut) makalesiyle e~ilmekteyim.
6 Balun~z, yazar~n ç~kacak olan ~ehremâneti Haritas~'ndan Ankara'n~n ~lk Plan~~ 'na 1924-25
Lörcher Plan~: Kentsel Mekan özellikleri, 1932 Jansen Plan~ na ve Bugüne / Katk~lar~, Etki ve Kal~nt~lar~~ kitab~ ndaki Belge 9. Ayr~ca, yine balumz yazar~ n yak~ nda ç~ kacak olan Ça~a Yerle~ -mek 1: Mübadele Konutlar~~ ve Köyleri: Sava~~ Y~k~m~n~n, ~ç Göçün ve Mübadelenin Do~urdu~u Konut Sorunu ~çin ”~ldsadi Har~e" Program~ , "Numüne Köyler" ve "Emval-i Metruke"nin De~er-lendirilmesi ~çin Ad~mlar kitab~nda Belgeler 36, 37 ve 38.
nedeniyle, bu ikisinin d~~~ndaki kentlerin planlanmas~nda da nas~l etkili ol-du~unu anlayabilece~imiz ipuçlar~~ ne yaz~k ki elimizde bulunmamaktad~r. Ancak, yukar~da birinci maddede ele al~nan belgelerden birincisinin 1924 y~l~~ ba~lar~nda Toprak iskan Genel Müdürlü~ü taraf~ndan Türkiye'nin sava~~ y~k~m~ndan yeni ç~km~~~ olan bütün illerine da~~t~lmas~; ikincisinin ise, 26 Aral~k 1923 tarihinde "B~'L-CÜMLE VEKALETLERE" ba~l~~~~ ve bir genelge tavr~~ ile Mübadele, imar ve iskan Vekaleti taraf~ndan bütün Bakanl~ klara gönderilmi~~ olu~u; hem planlamaya bu ilkesel bak~~~n Türkiye'nin tüm kent-leri için geçerli görüldü~ü konusunda, hem de ba~kentin imannda gözetile-cek yönetsel tavr~n payla~~lmasm~n istendi~i biçiminde, bir "ilksel" yöntem önerisi bannd~rmaktad~r.
4. "Yol ~ebekesi" (Rapor Numara Be~) ile kentsel simgeselli~in nas~l olu~turulmas~~ gerekti~i üzerinde duran çal~~ma, Türkiye kentleri için bir ilki gerçekle~tirmekte ve 'kentsel mekan~n kurulmas~ndaki anlam~', özellikle de 'yeniden kurulmadaki anlam~' yollar~n geni~li~i ile yap~lar~n kütlesi ve i~lev-leri aras~ndaki bir denge ile kurmaya çal~~maktad~r. Böylece kenti~lev-lerin, t~ pk~~ resim, heykeive öteki plastik sanatlardaki gibi kompozisyonel bir yarat~~ ol-du~u olgusunun, Rönesans'tan günümüze geldi~i gibi, önemsendi~i anla-~~lmaktad~ r. Eski ~ehir, yani eski Ankara için üretilen 1924 Plan~ nda ortaya ç~ kan bu konu, Lörcher Plan~'n~n 1925'te üretilen ve Yeni ~ehir için dü~ünü-len 1/10000 ölçekli kopyas~nda, kentin dokusu ve mekansal kullan~m da~~-l~m~~ ile ortaya ç~kacak olan güçlü "kentsel metafor"lara varana kadar kendi içinde geli~ecektir. Örne~in bunun sonucu olarak "Eski ~ehir" plan~nda da-~~n~k olarak varolan ancak konumlar~~ ve ba~lant~lar~~ önemsenen istasyon-Meclis ve Hükümet Merkezi-Kale ili~kisi, "Yeni ~ehir" plan~~ ile Anadolu'da Hititler'den beri "ilk kez" yönetim merkezi yap~lar~n~n somut olarak biraraya topland~~~~ bir "Yönetim Mahallesi" (Regierungsviertel) geli~tirilmesiyle so-nuçlanacakt~r. Önceleri "Yeni ~ehir"in (Yeni Mahalle) tümü için kullan~lan bu adland~rma, sonradan "Vekaletler Mahallesi" olarak adland~r~lan ve Gü-ven Park'tan ba~lay~p, bakanl~klar~~ içeren ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ile "taçlanan" "kama" ile somutla~acalcur. "Kama"n~n ince ucunun Kalede son-land~~~; "kama"n~n kendi içinde bireyden kolektif ulusa do~ru giden hiyerar-~ik bir düzenin anlam~ n~~ arad~~~; ve somutla~urd~~~, söylenmelidir7.
7 Konunun pek çok yönünün kapsaml~~ ve ayr~nuh tart~~mas~~ için, bkz. yazar~n yak~nda ya-y~nlanacak olan "Holzmeister et.al: In Search of Ways to Represent the Democratic Power: From "Habitation Barracks" to Imperative Offices" (Holzmeister v.d. / Cumhuriyet için Demokratik Mizansen: "Vekâleder Mahallesi'nde Temsili Düzen) makalesi.
Öte yandan "M~nuka Taksimat~~ ve Tarz-~~ in~aat" (Rapor Numara Alt~ ) ise yaln~zca Ankara kentinin modernist bir ö~reti içindeki bölgeleme mant~-~~n' (zoning) ortaya koymakla kalmamakta, ayr~ca "in~aat Tarz~" kavram~n~~ da (kavram dilimize Almanca'dan çeviri olarak girse bile; herhalde Beba-ungsplan, yap~la~ma plan~) bilindi~i kadar~yla, ilk kez kullanarak, kent plan-lama çal~~malar~m~za yeni bir do~rultu sunmaktad~r. 1928 s~n~rl~~ yar~~mas~na kat~lan Jaussely, Brix ve Jansen'e Lörcher'in haz~rlad~~~~ planlar~n ve belgele-rin verildi~i, belge ve yaz~~malardaki plan ölçeklebelgele-rinden anla~~lmaktad~r. Dolay~s~yla, örne~in 1/10000, 1/4000 ve 1/1000 yar~~mac~lar~n çal~~t~~~~ kent plan~~ ölçekleri olmu~tur. Ku~kusuz, bütün bu planlar~n bir öncülünü de 1924 y~l~nda yap~lan, yine 1/4000 ölçekli Ankara ~ehremaneti Haritas~~ olu~-turmaktad~r.
Kentin 'organik bir yap~~ ve kompozisyon' oldu~u kan~s~n~~ güçlendire-cek ve yüzy~l~n ortalar~nda daha da söylemsel düzeye ç~ kacak olan "organik benze~im" kuram~ n~n uzanular~, bu planlama mant~~~n~n içinde net olarak görülebilmektedir. Kentin tekil insan bedenindeki gibi her türlü i~levi üsde-nen bölge ve mekanlar~~ bar~nd~rmas~, i~levleri görünür-görünmez düzlem-lerde çözmesi gerekti~ini kabul eden bu görü~le, kentin pazar yerleri, mez-baha tesisat~, hastahaneler, mezarl~ klar, hapishane, sebze bahçeleri gibi kul-lan~mlar~~ bar~ nd~ rmas~~ ve bunlar~ n e~güdüm içinde olmas~~ gerekti~ini (Raporlar Numara Sekiz ila Ondört) savunan rapor, konut alanlar~~ ile bu alanlar~n ayr~m~~ ve yak~nla~mas~~ üzerinde de örnek olu~turmaktad~r. Avrupa-'da kent planlama alan~nda geli~en bölgeleme (zoning) kararlar~~ benzeri "modern" ve hatta "avangard" tutumlar~n Lörcher Plan~~ arac~l~~~~ ile Türkiye-'ye "ilk kez" kapsaml~~ biçimde girdi~ini söylemek yanl~~~ olmayacakt~rs. Yine bu çerçevede, Bahçe ~ehir Ga~-den City) planlama anlay~~~~ ve uygulamas~-n~ n ilk kez bu raporun ikinci bölümüyle (Rapor Numara ~ki) Türkiye'ye girdi~i ve daha sonra Hermann Jansen tarafindan hem kent plan~n~n haz~lanmas~nda, hem de Bahçeli Evler 'banliyö' yerle~iminin planlar~ n~n haz~ r-lanmas~~ ve gerçekle~tirilmesinde uyguland~~~~ görülmektedir. Raporun ~u sözleri de ilginçtir: "Tabi'at~n bah~~ etdi~i bu kâbiliyet hüsn-i istifâde ve tatbik olunursa (güzelce yararlaml~r ve uygulan~rsa) bugün çorak ve ruhsuz görü-nen ~ehre, muhiti (çevresi) bir park ye~illi~i için sar~lm~~~ bir ba~çe ~ehri ~ekli
8 Ku~kusuz bu kararlar, yeni yol açma çal~~malar~, yang~ n alanlar~ n~ n yeniden düzenlen-mesi, demiryolunun ve olanaklar~~ ile hizmet yap~lar~ n~n gerçekle~tirilmesi yoluyla, parça parça, Osmanl~'mn son yüzy~ l~ n~ n ortalar~ ndan itibaren ba~lam~~t~. Ama buradaki "plan kapsam~", hakl~~ bir yeniligi ve toplu bak~~~~ gündeme getirmektedir.
verilebilür ve bu halde yeni ~ehrin manzara-i umümiyesi zeminin bugünkü kabarulanyla ve tesadüfen mevcild olan serbest düzlüklerin ye~illendirilme-siyle en ~irin ve ~âyân-~~ dikkat ~ehirler s~ ras~nda 'adi' bir manzaraya mâlik olabilür. Binen aleyh, ye~il zemin sauhlarm~~ (yüzeylerini) ~ehrin hâricinden ba~layarak, yani ye~il su mecra ku~a~~ndan i'tibâren ~ehir dahilinde müm-kün mertebe içerülere kadar çekmek i~imizde hedef ve gâye ittihâz olunmak lâz~md~r (edinmek gereklidir)." Birinci cümle, Bahçe ~ehir ak~m~n~n gerçek-le~mesi do~rultusunda söylemsel ilk kan~ t ise, ikincisi de sonraki geli~melerle birlikte bugünkü Ankara'ya kadar yans~yan ye~il vadi çal~~malar~n~n pratik bir öncülü olmu~tur.
Yirminci yüzy~l~n ba~~nda insan ve toplum sa~l~~~ na verilmeye ba~la-nan önem ve bunun yeni ~ehircilik anlay~~~ na yans~malar~, raporda özellikle "Serbest Meydanlar" bölümünde (Rapor Numara Yedi) çok net olarak yan-s~mas~m bulmaktad~r. Ça~da~~ ve modern bir kentteki aç~k alanlar~n, kamusal meydanlar, ye~il alanlar, mezarl~klar~n olu~turdu~u bo~luklar ve ye~al alanlar, ya~l~lar için parklar, gençler için spor alanlar~, bu dü~üncenin uzant~s~~ olarak önerilmektedir. 1905 y~l~nda Mannheim'da 'kamu sa~l~~~n~n korunmas~ ' ko-nulu toplant~da, "bedensel olarak tam bir geli~me sa~lanabilmesi için, genç-ligin düzenli ve yüksek derecede bedenini kullanmas~~ gerekti~i" ilke olarak kabul edildi~inden, bu ö~reti do~rultusunda hareket edildi~i anla~~lmakta-d~ r. Bu arada ilginç bir biçimde, Bat~~ kentlerinde ve ba~kentlerinde bu konu zaman~nda dü~ünülmedi~i için do~an s~k~~ma ve ba~gösteren sorunlar~ n, Ankara'da ba~tan dü~ünüldü~ü ve dü~ünülebilece~i için olu~mayaca~~~ savu-nulmaktad~r. Beyo~lu ve Galata'daki kentsel dokunun s~k~~~ kl~~~~ ve ye~ilden yoksunlu~u "çok olumsuz" bir örnek olarak verilmekte ve Ankara'n~ n özel-likle akar sular~~ ile aç~k ve ye~il alan kurma konusunda çok vaadedici oldu~u savlanmaktad~r9. Dizgesel biçimde ye~il ve aç~k alanlar~ n kurgulanmas~~ ve plan bilgisi olarak de~erlili~i konusu, "ilk" kez 1924 Ankara Lörcher Plan~~ ile gündeme gelmi~, 1928 ve 1932 Jansen Planlar~~ ile de Ankara'n~n varl~~~ na derinden kaz~nm~~ur.
Yine yukar~daki noktalar~ n do~rultusunda belki de Anadolu ve Tür-kiye planlama tarihinde "ilk kez", bir kentin bütününde nas~l durdu~u ve gö-ründü~ü, yak~ n zamanda nas~l bir ~ekil alaca~~~ ve almas~~ gerekti~i konula-r~nda, kentin bütünü hakk~nda kurgu ve kurultular dü~ünülmü~~ ve iletilmi~~
9 Konuya dikkat çeken daha erken bir yaz~n~n Bruno Taut taraf~ndan nas~l kaleme al~nd~ -~~ n-~~ daha önce ayr~null biçimde incelemistim: Cengizkan (2002e).
olmaktad~r. Kentin sokaklar~, meydanlar~, yap~lar~~ ile birlikte yap~land~ r~l-mas~~ ve i~letilmesi, bu yap~lanman~n bir anlam~n~n olr~l-mas~~ ve zaman içinde de~i~ebilmesi ama ayn~~ zamanda de~i~meyen, ya de evrildikçe olumlu kal-may~~ sürdürebilen görünümü olarak kentsel estetik de~erinin bulunmas~~ gibi olgu ve de~erlerin önemli oldu~u bilinmektedir. Yak~n tarihlerde 'kent-sel tasar~m' olarak adland~rmaya ba~lad~~~m~z tüm bu süreç ve i~leyimler de zaten bunlar~n bütününe hakim olma niyet ve kurgular~ndan ba~ka bir ~ey de~ildir.
B. Raporun Sundu~u Yeni Bilgi ve izlenimler
Plan Raporu, belli ba~hlan burada vurgulanacak olan bir dizi 'yeni bilgi ve izlenimi' ortaya ç~karm~~t~r. Buradaki döküm, hem bir ba~lang~ç iskeleti ortaya koymakta, hem de yeni soru i~arederine dikkat çekmekte; dolay~s~yla alandaki ara~t~rma ve ç~kar~mlar için bir ba~lang~ç niteli~i ta~~maktad~r.
1. 1924 Plan~~ Müellifi: Rapor bu haliyle, 1929 y~l~nda üretilmeye ba~la-yan, Fehmi Yavuz'un al~nt~lad~~~~ bilgi ve sonraki ara~t~rmac~lar~n da bu bil-giyi kullan~p belirsizle~tirerek yayg~ nla~t~rmalan ile adeta söylencele~meye koyulan bir olu~umu, ilk kez ayd~nlatarak sona erdirmektedir: Bilindi~i gibi, kentin ilk plan~~ konusunda ilk, ve neredeyse ~imdiye kadar tek belge olan, "Ankara ~ehrinin Profesör M. Jausseley, Jansen ve Brix taraflar~ndan yap~lan plan ve projelerine ait izahnameler" adl~, 1929 tarihinde Hakimiyeti Milliye Matbaas~'nda T.C. Ankara ~ehremaned taraf~ndan bast~r~lan kitab~n "Ba~-lang~ç" bölümü, Latin alfabesiyle erken y~llarda yay~nlanm~~~ olman~n acemi-liklerini, neredeyse hiç ta~~mamaktad~r:
"Ankara ~ehrinin Cumhuriyet merkezi ittihaz~~ üzerine, ~ehrin bir plan dairesinde inki~af ve imar~~ 927 senesinde ~ehremaneti taraf~ndan eski ve yeni ~ehir için müteahhit Mösyö Höyislere iki plan yapt~r~lm~~t~. Löhler plan~~ tesmiye edilen bu planlar hususi bir komisyon taraf~ndan tetkik edilerek es-ki~ehir plan~n~n tatbik kabiliyeti görülemedi~inden red ve yeni ~ehir plan~~ ise mesken buhran~~ sebebile, derhal binalar in~as~~ zaruretine binaen, kabul olunmu~~ ve malüm ~ekilde tatbik edilmi~tir.
Bir ve iki katl~~ binalar~~ havi ve bahçeli olmas~ na ra~men fazla geni~~ yol-lan ve pek küçük adalar~~ ihtiva eden bu pyol-lan (150) hektar üzerinde küçük bir plandan ibaret oldu~undan eski ~ehir dahil olmak üzere 50 senelik atiye ve 250-300 bin nüfusa göre bir inki~af ve tevessü plan~n~n yeniden tanzimi zaruri bulunuyordu. Bunun için 1927 may~s~~ içinde Emanetçe Avrupa'ya
gönderilen heyet Berlin'e vaki seyahatinde Berlin ~ehremanetinin ve Berlin Büyük Elçili~imizin delaletiyle me~hur mimar profesör Hofman'la temas et-mi~tir. Bu ihtiyar alim 75 ya~~nda olmas~~ dolay~sile Ankara'ya kadar seyahat imkan~n~~ göremedi~inden, Ankara ~ehri plan~n~n tanzimi için Berlin güzel sanatlar akademisi azas~ndan ve yüksek mühendis mektebi ~ehir in~aat pro-fesörü M. Jansen, Berlin yüksek mühendis mektebi profesörlerinden M. Brix~~ tavsiye etmi~tir.
En iyi bir plan elde edilmek fikir ve arzusiyle bu iki mimar ile Fransa hükumeti ba~~ mimari ve Barcelone ~ehri tevsi planlar~~ Nimar~~ mösyö Jausse-ley taraflar~ndan yap~ lacak üç plandan en münasibinin bir jüri heyeti tara-f~ ndan seçilmesi daha muvafik görülmü~~ ve mezkür mütehass~slarla bu esas dairesinde mutab~k kal~narak, i~bu eserin nihayetinde aynen ne~redilen mu-kavelename akdolunmu~tur.
1927 senesi temmuz ay~~ içinde bu zevat Ankara'ya gelerek ~ehri tetkik ey-lemi~ler ve muhtelif mevad üzerinde konu~ularak, ~ehremanetinden verilen ve a~a~~daki maddelerde mezkür olan direktif ve donelere göre planlar~n~~ tanzim ve kanunuevvel 1928 içinde göndermi~lerdir.
~ehir mütehas~slar~na Emanetçe verilen veçhelerin ana hatlar~~ ve müte-hass~slann planlar hakk~ndaki izahnameleri ile Emanetle Mütehass~slar ara-s~nda akdedilen mukavelename suretlerinin ne~redilmesi faydal~~ ~örülmü~-tür."°°
Bu metnin, "927 senesinde ~ehremaneti taraf~ndan eski ve yeni ~ehir için müteahhit Mösyö Höyislere iki plan yapt~r~lm~~t~. Löhler plan~~ tesmiye edilen (ismi verilen) bu planlar" deyi~i ve bilgileri, bugüne kadarki mimarl~k tarihi ve kent tarihçili~i çal~~malar~nda, neredeyse bir ça~da~~ söylence ya-ratm~~, plana Höyisler (Heussler) plan~~ ad~~ (da) yak~~ ur~ lm~~, plan~ n fiziki varl~~~~ sorgulanm~~, zaman zaman çok da önemli olmad~~~n~n v~nguland~~~~ görülmü~tür. Bu söylenceye yol açan al~nt~, daha çok Fehmi Yavuz'un çal~~-mas~ ndan yap~lm~~t~r. Yavuz,
"Ankara'da, Keçiören ilen Çankaya aras~ndaki sahada münferit in~aat yap~l~yor, eski Ankara evleri tadil edilerek artan nüfusun mesken ihtiyac~~ kar-~~ lanma~a çalkar-~~~llyordu." dedikten sonra yukar~ daki ikinci al~ nt~y~~ yap~ -yordu". Böylece Yavuz'a at~fta bulunan ve planlar~ n ve belgelerin önce ger-
10 T.C. Ankara ~ehremaned (1929; 3-4) Metindeki yanl~~~ yaz~ mlar aynen korunmu~tur. I I Yavuz (1952) Ankara'n~n imar~~ ve ~ehircili~imiz; 25.
çekli~ini, sonra da kendilerini ara~t~rmayan kent ve mimarl~k tarihçileri, ko-nunun 1929'dan 1989'a, yani Ali Vardar'~n yaz~s~na kadar, ayn~~ belirsizlik içinde kalmas~n~~ sa~lad~lar.
Raporun ortaya ç~kard~~~~ gibi, Ankara'n~n ilk plan~n~n 30 Aral~k 1923 ta-rihinde, ~stanbul'da faaliyet gösteren Ke~fiyat ve ~n~a'at Türk Anonim ~irketi-'ne ~smarland~~~; ~irketin yapt~~~~ çal~~man~n sonuçlar~n~n ise 30 May~s 1924 tarihinde, firman~n uzmanlar~ndan Lörcher'e haz~rlaulm~~~ biçimde, planlar~~ ve bas~l~~ plan raporu ile, firma yetkili müdürü Heussler taraf~ndan ~ehrema-neti'ne teslim edildi~i anla~~lmaktad~r. Dolay~s~yla, Ankara'n~n ilk plan~~ olan 1924 Plan~ n~n müellifi, pafta üzerinde de okunaca~~~ gibi, Dr. Carl Christoph Carl Lörcher'dir.
2. Raporun Plan Belgeleri: Rapora e~lik eden üç adet plan oldu~u anla-~~lmaktad~r. Bu planlar~n yaln~zca birisinin elimizde oldu~unu söylemek ola-nakl~d~r:
Yollar~ n numaraland~~~~ bu "Eski ~ehir" plan~, ki raporda Plan 1 ya da Plan Numara 1 (Bir Numaral~~ Plan) olarak gönderme almaktad~ r, bizzat Lörcher taraf~ ndan 1925 y~l~nda Almanya'da bir dergide yay~mlanm~~ur12 ve aç~klama metni ile buradaki rapor aras~nda anlaum benzerlikleri dikkat çe-kicidir. (Resim 1) Plan~ n kopyas~ n~n kopyas~ndan al~nm~~~ pek çok versiyo-nunu bugüne kadar görmü~tük; burada özgün biçimi ikinci kez yay~nlan~yor. Caddeler ve sokaklar (1, 2, 3 gibi) say~larla numaraland~r~lm~~, özel ve kent genelindeki ana caddeler için ise (I, II, III gibi) Romen rakamlar~~ kullan~l-m~~t~r. Dolay~s~yla bu plan~n künye bilgisini ~öyle verebiliriz:
Resim 1. 1924 Lörcher Eski ~ehir Plan~~ "Bebaungsplan der Türkischen Haupt und Residenzstadt Angora" (Türklerin Ba~kenti ve Konut Yerle~imi Ankara için Yap~la~ma Plan~ ), 1/2000; Auffestellt im Auftrage der Türkisc-hen Regierung von C.Ch. Lörcher (1925) "Der Neue Bebauungsplan für Angora", Wasmtuhs Monatshefte für Baukunst, n: 9, Heft 1, 1925; 25.
Ayn~~ yaz~daki, 1/1000 ölçekli plandan (Resim 2) yeniden çizilmi~e benzeyen 1/1000 ölçekli Yeni ~ehir bölgesi (havagaz~~ borular~n~n dö~eme hatlar~n~~ gösteren) uygulama ald~~~~ ise, bizi bu yaz~daki esas plana en çok yakla~uran bir çizili belgedir. (Resim 3) Bu belgenin önemli yanlar~ndan bi-risi de, 4 Aral~k 1928 tarihi civar~nda, Yeni ~ehir bölgesindeki yap~ la~ma ha-
12 Lürcher (1925a). Ayr~ca, Türkçedeki ilk de~ini için bk.z., Vardar (1989).
lihaz~r~n~~ gösteriyor olmas~d~r. Bu plan~n, mimarl~k ve kent tarihçileri ile semt tarihçileri için bulunmaz bir de~er içerdi~i ku~ku götürmez.
Resim 2. 1925 Lörcher Yeni ~ehir Plan~, 1/1000; "Regierungs Stadt: En-twurf und Ausführung" (Yönetim ~ehri: Plan ve Yap~la~ma Plan~) 1925; Carl. Ch. Lörcher, B.D.A. Charlottenburg (1925) "Das Neue Reigerungsviertel der Stadt Angora", Stcltebau Monatshefte für Stadtbaukunst Stidtisches Ver-kehrs=Park=und Siedlungswesen, v: 20, Jahrgang 1925; 144.
Resim 3. 1925 Yeni ~ehir Plan~~ (Hal-i Haz~r) (Yeni ~ehire Havagaz~~ Boru Da~~hm~n~~ Gösteren Pafta, 4.12.1928 tarihli, pullu, imzal~~ "Anschluss Blatt 2" (Gaz Ba~lant~lar~, Tablo 2) notlu), 1/1000; 12 Ocak 1929 tarihli, 06E24 say~l~, "Ankara Elektrik Havagaz~~ ~irketi'ne ait havagaz~~ boru hatt~~ planlann~n Nafia Vekaleti Fen Heyeti'nce tedkik edilerek, proje halinde bu-lunan mahallere ileride dö~enmesi ~art~yla tasdik edildi~i" konulu Bay Bak dosyas~. (TCBCA 230/7.20.1(19)) "Henüz mesakin in~a edilmi~~ mahallelere fer~~ edilmedi~i (dö~enemedi~i) görülen borular~n ileride ihtiyaca göre tef-ri~i ~artile tasdik k~l~nd~. 9.1.29" notuyla birlikte bulunmaktad~r.
c. Öte yandan ara~t~rmalar sonucunda ortaya ç~kar~p yay~nlad~~~ m 1/10000 ölçekli, hem "Eski ~ehir"i ve hem de "Yönetim ~ehri" ile "Çankaya Mahallesi"ni biraraya getiren plan~n isei3 (Resim 4), daha ayr~nt~l~~ ve kap-saml~~ biçimde, bir ba~lam plan~~ (context plan) oldu~u anla~~lmaktad~r. Ni-tekim plan, elimizdeki plan raporunda da gönderme almaktad~r: Örne~in Rapor Numara Yedi'de (Serbest Meydanlar) "III numaral~~ manzara-i umu-miye plan~" olarak ad~~ geçmekte; yine Rapor Numara Sekiz ila Ondört'de (Mevadd-~~ Müteferrika), hastahaneler, mezarl~klar, hapishane ve sebze bah-çelerinin konumlar~n~~ gösterirken kullan~lmaktad~r. Hatta, bu plan~n me-kansal tahsisleri ve gösterim tekni~i de anlat~m~ndan anla~~labilmektedir:
Buna göre, ~ehrin kuzeyinde ve do~usunda olmak üzere aç~k iki pazar yeri dü~ünülmekte, bunlar~n hayvan pazar~~ da olabilece~i vurgulanmakta, do~u ülkelerinde kapal~~ pazar in~as~ndan kaç~nmak gerekti~i söylenmekte-dir.
Mezbahan~n Debba~hane deresi üzerindeki yerini terketmesi, haliha-z~r mezbahan~n "~ehrin uzviyetine girmi~~ oldu~undan", zorunlu oldu~u bil-dirilmektedir. Et kesim yeri olarak tariflenen yerin, Et Bal~k Kurumu kombi-nas~n~n oldu~u yer olarak betimlendi~ini görmekteyiz.
Yine tammlamalardan, Numune Hastahanesi'nin geni~letilmesinin "hastahanenin ~u andaki konumunda ve yak~ n gelecekteki büyük ye~il parka yak~nl~~~" nedeniyle uygun görüldü~ü, ayr~ca ileride in~a edilecek büyük bir Merkez Hastahanesi'nin de ~ehrin güney do~usunda, askeri hastahanelere yak~ n olarak, bugünkü Ankara Hastahanesi yerinde, önerildi~i görülmekte-dir.
Mezarl~ klar~n ~ehrin geli~me bölgesinden kald~ r~larak, ~ehir d~~~nda bir veya birkaç noktaya kald~r~lmas~~ önerilmektedir ve ~ema olarak projelen-dirilmi~tir. Bu yerin bugünkü Cebeci Asri Mezarl~~~~ oldu~u görülmektedir.
Hapishanenin bugünkü Ankara Merkez Kapal~~ Cezaevi'nin bulun-du~u yerde önerildi~i anla~~lmaktad~r.
Sebze bahçelerinin, III numaral~~ planda aç~k ye~ille gösterildi~ini, yakla~~k Kaz~kiçi Bostanlar~'mn konumunda olduklar~n~ , ~ehir sakinlerinin toprakla ili~kilerini sürdürebilmeleri için önerildi~ini görmekteyiz.
Dolay~s~yla, renk kullan~ m~ndan da, sözü edilen III numaral~~ plan~ n (Plan No III) bas~l~~ (matbu) bir belge oldu~u, zaten rapordaki konumlama-lar~ n da plandakilerle uyumlu oldu~u ve dolay~s~yla Plan III'ün Resim 4'te sundu~umuz belge oldu~u anla~~lmaktad~ r.
Resim 4. 1924-25 Lörcher Plam,"P/a~~~ zum Aufbau der Türk.(ische) Ha-uptstadt - Angora- Altstadt u.(nd) Regierungstadt=Tschankaya" (Türklerin Ba~kenti Ankara'n~ n Yap~la~ma Plan~~ / Eski ~ehir ve Yönetim ~ehri= Çan-kaya), 1/10000; 00.10.1928 tarihli, 06E15 say~l~~ BayBak yaz~s~~ elderinden, ay-dingerden ozalite çekilmi~~ kopya. (TCBCA 230/5.17.1(80)).
3. Plan Gerekçesi Olarak Raporun Gücü: Yine bir ba~ka aç~ dan, raporun gerekçelendirmelerinde kimi naif savlar ileri sürdü~ü de anla~~ lmaktad~ r; ancak bunlar~n dönemin kent planlama manu~~n~n, yine dönemindeki ge-li~mi~li~i ve düzeyi aç~s~ ndan da anlauc~~ oldu~unu söylemek gerekir. Örne-~in hapishanenin, "sürülecek arazi ve tarlalar~n mevcudiyeti" tutuklular~~ ya-rarl~~ bir çal~~maya sevkedebilir, diye burada konumland~~~n~~ anl~yoruz ki; dönemin konumland~rma politikalar~n~~ ayd~nlatmaktad~r: Bireysel ya da top-luta~~m çok yava~~ ve pahal~~ bir hizmettir. Ancak öte yandan, plan~n, Ankara'-n~n ana kararlar~ndan hemen tümünü vermi~~ oldu~unu da böylece görmek-teyiz. Ana ula~~m kanallar~n~n ve yaya yollar~n~n yan~~ s~ ra, aç~ k ve ye~il alan-lar, sanayi bölgesi, pazar yeri, mezbaha, hastahane, mezarl~ k, hapishane ve sebze bahçelerinin alanlar~, akarsu boylar~n~ n kullan~m~~ konular~~ plan ve ra-
poru arac~l~~~yla karara ba~lanm~~ur. Böylece yap~lan kamula~t~rma ve son-ras~ndaki i~levsel bazl~~ tahsisler, hemen zaman~nda olmasa bile sonradan bi-tirilmek üzere Ankara kenti fiziksel mekan~n~n olu~umunu kesinle~tirmi~tir.
Nüfus Tahmini: Kimi saptamalanyla (örne~in meydanlann dü~ünül-mesi ve "Sanayi Mektebi civannda yap~lacak bir meydan~, daha sonra ayn~~ yere kurulacak Üniversite" ile gerekçelendirmesi) raporun Ankara kentini elli ila yüz bin ki~ilik bir nüfusa göre kurgulad~~~~ anla~~lmaktad~r; çünkü "Eski ~ehir" bölgesinin yani kale ve çevresinin d~~~na ç~lulmamakta, biraz ba-t~ya do~ru eteklere inilmektedir. Su kaynaldan, demiryolunun geli~kinli~i ve çap~, sanayi bölgesinin büyüklü~ü, ana yollar~n say~s~~ ve boyutlar~~ ile kentsel hizmet alanlar~n~n tekilli~i, ölçe~in elli-yüz bin aras~~ öngörüldü~ünü gös-termektedir. Oysa 1925'te yay~nlad~~~~ bir yaz~s~nda Lörcher, 200.000 nüfuslu bir kent öngördü~ünden sözetmektedir. Brix ve Jansen'in 1928 yar~~mas~~ öncesi yapt~klar~~ ke~if ziyaretinden sonra önerdikleri gibi, kentin nüfusunun iki yüz - üç yüz bin olmas~~ beklenmektedir". 1926 y~l~nda 47.727 ki~i olan ba~kent Ankara'n~n ~ehir nüfusu, 1927'de 74.533, 1928 y~l~nda ise 107.641 ki~iye ula~m~~t~r. Dolay~s~yla "Eski ~ehir" bölgesine de farkl~~ anlamsal-kurgu-sal önermeler yap~lmas~n~n zorunlulu~u hissedilmi~tir.
Kamula~tuma: 1924-25 Lörcher Plan~'n~n plan sunarak zemin olu~-turdu~u ve ~im~eklerini üzerine çekerek bütün yükünü üstlendi~i ünlü 24 Mart 1925 tarihli, 583 say~l~~ yasa ile gerçekle~tirilen 4 milyon metrekarelik "büyük kamula~urma", 1924 plan~~ raporunda, yani plan~n Eski ~ehir'e ili~kin bölümünde henüz etken olarak sahnede de~ildir. Konunun örtülü olmas~, bir diplomatik / politik tutum olabilece~i gibi, modernle~me çabalar~ n~n zaman içinde bilinç düzeyine ç~kmas~~ ile de ilgili olabilir. ~kincisinden yana dü~ünmek daha do~ru gibi gözükmektedir; çünkü yabanc~~ ~irket ve uzman-lar~n da sorumlu ki~i olarak bulundu~u bir ortamda, politik bir kayg~~ ve yak-la~~m~~ gizlemek olanaks~z gözükmektedir. ~ehremaneti, 26 Aral~k 1923te ~ehrin konut gereksinimini art~rmak ve eski ~ehir bölgesini yeni gereksinim-lere göre düzenlemek için bir plan ve ke~if ~smarlam~~; sonras~nda yeniden ortaya ç~kan ko~ullarla plan~n müdahale alan~n~~ geni~letmenin daha uygun olaca~~~ dü~ünülmü~tür. Buradaki uygunluk (feasibilicy), kamula~t~rman~n 1924 Lörcher Plan~'n~n akla getirdi~i bir yöntem olmas~ndan kaynaklanabi-
yazar~n yak~nda ç~kacak olan ~ehremâneti Haritas~'ndan Ankara'n~n ~lk Plan~~ 'na 1924-25 Lörcher Plan~: Kentsel Mekan özellikleri,1932Jansen Plan~ na ve Bugüne / Katk~lar~, Etki ve Kal~nulan kitab~nda, Belgeler 21 ve 22.
lece~i gibi; kamula~t~ rman~ n yap~lma tarz~ndan kaynaklanan "fiyat dü~ük-lü~ü"nün olas~~ luld~~~~ yeni bir olanak olarak da görülebilir. Bilindi~i gibi, 583 say~l~~ "Ankara'da in~as~~ mukarrer Yeni Mahalle için muktezi yerler ile ba-takl~k ve merzagi arazinin ~ehremanetince istimlaki hakk~nda kanun", ad~n-daki gibi, batakl~k alanlar~n kurutulmasm~, su ç~kanlmasm~~ ve Ankara'ya te-miz hava sa~lamak için ye~il alanlar~n art~r~lmas~n~~ hedefliyordu15. Konut ya-p~m~na de~inmeyen yasan~n birinci maddesi, 15 Mart 1925 tarihli Meclis top-lant~s~nda ~u biçimi alarak ç~km~~t~r: "Merbüt harita mucibince, Ankara'da tesis ve in~â'âs~~ takarrur eden (Yeni Mahalle)ye muktezi yerlerin dörtte biri sahiplerine b~rak~lmak ~art~yla mütebâki dörtte üçü ve s~hhat-~~ umümiye-i belde-i s~yanetten batakl~k ve merzagi arazinin tamam~~ ~ehremâneti nam~na istimlâk olunur."6 Ayn~~ oturumda da~~t~lan 1/4000 ölçekli krokinin üze-rinde, yaln~zca üç yönü gösteren yaz~lar vard~r. Kadastro haritas~~ oldu~u sa-v~n~~ ta~~yan kroki, mülkiyet s~n~rlar~n~~ göstermemektedir'7. Tüm tart~~malara kar~~n, tapu bedelleri üzerinden yap~lmayan, dolay~s~yla ucuza gerçekle~en kamula~urma, yeni imara aç~lan Yeni ~ehir, Kurtulu~, Maltepe ve Kavakl~dere / Çankaya bölgelerindeki araziden dörtte birini, üzerine yap~lacak yap~ -lar Ebniye Kanunu'na göre olmak ko~uluyla, kamula~ur~lan alan-lar~ n mal sahiplerine yarar getirmi~~ gibi gözükmekte; ancak bu arada "Vekaleder Ma-hallesi" gibi kamu alanlar~n~n da gerçekle~tirilmesini olanakl~~ k~ld~~~~ anla-~~lmaktad~r.
1/ 4000 ölçekli bu krokinin, ancak Lörcher'in Yeni ~ehir için ayr~ca
çiz-mi~~ oldu~u ayn~~ ölçekli bir plan~~ ald~k olarak kulland~~~nda anlaml~~ olaca~~~ dü~ünülürse, henüz Lörcher'in makalesi d~~~nda elimizde ve ar~ivlerde bu-lun(a)mayan bu plan~n da aranmas~n~n yararl~~ olaca~~~ aç~ kt~r. Öte yandan raporda, Plan No I ve Plan No III göndermeler al~rken, bu yaz~n~n A4 ve B2 bölümlerindeki 1/1000 ölçekli plana herhangi bir biçimde de~inilmemi~~ olu~u, Plan No Irnin 1/1000 ölçekli Yeni ~ehir plan~~ oldu~unu ve kamula~-urma süreci sonuçlan~ncaya kadar, spekülatif amaçla kullan~lmamas~~ için giz-lendi~i izlenimini yaratmaktad~r.
6. Camillo Sitte Etkisi: Raporun, ve dolay~s~yla arkas~ndaki dü~ünce ve çizim kurucu Carl Christoph Lörcher'in, Camillo Sitte ekolünü çok iyi temsil etti~ini dü~ündüren ipuçlar~~ çok fazlad~ r. Sitte'nin, kentleri özellikle sa~l~ kl~~
15 Yavuz (1952) Ankara'n~n ~man ve ~ehircilitimiz; 16.
~<i Yavuz (1952) Ankara'n~n :Imar~~ ve ~ehirciligimiz; 22. 17 Yavuz (1952) Ankara'n~n ~man ve ~ehircili~imiz; 23.
alanlar ve estetik yönden dü~ünmeyi öne ç~karan çal~~malar~, bilinmektedir. Kentsel alan olarak meydanlar~n merkezlerinin bo~~ b~rak~lmas~n~n gerekli-li~i, kentsel meydanlar~n kapal~~ ve tat-11ml' olmalar~n~n zorunlulu~u, bu meydanlann büyüklük ve biçimlefinin gözetilmesi gereklili~i, eski meydanla-r~n düzen d~~~~ görünmelerinin nas~l ortadan kald~r~laca~~, ard~~~k (silsilevi) meydanlar kavram~n~n önemsenmesi, ve sokaklarla ilgili geli~tirilen kayg~~ ve kurallar, Sitte'nin pek çok Avrupa kentini inceleyerek ç~kard~~~~ sonuçlarla ö~retici bir biçimde kent tasar~m~na girmi~tir18. Kentsel mekanlar~n insan sa~l~~~n~~ geli~tirici olmas~~ gerekti~i dü~üncesi ile de ça~da~~ olan Camillo Sitte ekolünün, yukar~da say~lan özelliklerinin tümünü 1924-25 Ankara Plan~ nda uygulanm~~~ olarak bulmaktarz.
Z Plan~n Jansen'e Etkisi: Öte yandan raporun ve plan~n, her ne kadar sonuçlan olan kentsel alan~n planlamas~~ kendisine verildi~inde bunlar sabit olsa bile, 1928 yar~~mas~~ birincisi ve 1932 Ankara Plan~ n~n uygularc~s~~ Her-mann Jansen'i çok etkiledi~i söylenmelidir. Jansen'in etkilenmesi yaln~zca kendisinin de Sitte'nin bir ö~rencisi olmas~ndan kaynaklanmamaktad~r. Ba~ka bir yerde daha ayr~nt~l~~ olarak incelendi~i üzere, 1927-28 yar~~ma-s~nda, Jansen, Jaussely ve Brix'e Lörcher'in zaten ald~~~n~~ haz~rlad~~~~ ve ona göre yap~la~m~~~ bulunan Yeni ~ehir bölgesi verilmi~~ ve yar~~mac~lar bu böl-genin yol ve doku karakterini kabullenmek zorunda kalm~~lard~r '9. Hem alan~n yap~la~m~~~ olu~u, ve hem de Jansen'in de Lörcher'le fikir birli~i içinde bulunmas~, bu uygulaman~n korunmas~n~~ getirmi~tir20. Ayn~~ yaz~da tart~~~l-d~~~~ üzere, Jansen, telif hakk~n~n tart~~~lmaya ba~lanmas~~ üzerine fikirlerini de~i~tirmi~~ ve kentsel kararlar~~ da zorunlu olarak de~i~tirmek durumunda kalm~~t~r.
C. Sonuç
Burada hem kendisi sunulan, hem de etkileri ve önemi yorumlanan Türkiye'nin ba~kenti Ankara için geli~tirilen "~lk Plan"~n raporu, a~a~~daki ilklerin de nesnesini olu~turmaktad~r:
1. Bu rapor ilk kez, "örnek ~ehirler kurma konusunda somut bir giri~im olmaktad~r.
18 Collins and Collins (1986) Camillo Sitte: The Bird] of Modern Git>, Planning; 151-241. 18 Cengizkan (2002f).
Jansen'in Lörcher'le fikir ayr~l~~~~ içinde olmad~~~n~~ ~uradan anlamaktarz: Jansen, Lörc - her'in getirdi~i ye~il alan bantlar~m ve ye~ilin konut ve kent dokusunun içine girmesini önem-semi~~ ve daha da abartarak kullanm~~ur.
~lk kez kapsaml~~ bir 'Ankara Kent tarihi" haz~rlanm~~~ olmaktad~r. Ulusal düzeyde bir fikirbirli~-i (oyda~l~k) sa~lanmas~~ iste~inin yan~s~ra,
"planlama yöntem ve süreçleri" konusunda da ulusal önermeye dönü~ecek
olan bir ilk ad~mla kar~~~ kar~~yay~z.
Kentin kurulmas~ndaki "mekat~sal anlam" ve "kent mekan~n~n
simge-selli~i", ilk kez bu raporun gerekçeleri ve ileride geli~tirece~i planlarla
kap-saml~~ biçimde gündeme gelmi~tir.
Plan raporu, ekli planlar ve belgeleriyle, "planlama ve dü~ünce ölçe~i" konusundaki önermelerini ve Cumhuriyetin sonraki y~llardaki uygulamala-r~n~~ da belirlemi~tir.
Plan ve raporu, "modern ve avangard ögeleri içeren ça~da~~ ~ehir planc~l~~~"n~n ülkemizdeki ilk örne~i olmu~tur.
Dizgesel bir "ça~~n gerektirdi~i beden sa~l~~~, aç~k alan ve ye~il alan" tan~m~, bu plan raporu ile planlama ve mimarl~k kültürümüze kazand~r~lm~~-t~r.
Rapor, Ankara'n~n modern bir kente dönü~mesindeki "ilk tasar~m ve
dü~ünce belgesi"dir. Bu makale de ortaya koymaktad~r ki, kamula~t~rma,
kent topraklar~n~n tahsisi ve kentsel i~letim ile birarada al~nan ve e~zamanl~~ yürütülen kararlar nedeniyle, 1924-25 Lörcher Plan~, Ankara Kentinin fizik-sel ve mekansal kaderi üzerinde en etkili kararlar~~ ve uygulamay~~ getiren, ar-kas~ndan geli~en ard~l planlar~n hep ona uymak zorunda kald~klar~~ bir bel-gedir.
Öyle umuyorum ki rapor, farkl~~ ölçeklerdeki farkl~~ okumalar~n getirdi~i yeni derinliklerle, bir süre daha meyvelerini vermeyi sürdürecek ve kent planlama tarihimiz ile mimarl~ k tarihimiz için yeni dü~ünce ve kurgulama kap~lar~~ açacak.
Bu çal~~mada büyük ölçüde T.C. Ba~bakanl~k Cumhuriyet Ar~ivi (TCBCA) belgelerinden, Bakanlar Kurulu kararlar~ndan (BKK), Ba~bakanl~ k Muamelat Müdürlü~ü belgelerinden (Mua), Nafia Nezareti ve Bay~n-d~rl~ k Bakanl~~~~ (BayBak) belgeleri ve Toprak iskan Genel Müdürlü~ü (T~M) belgeleri ile Ankara Büyük~ehir Belediyesi imar Müdürlü~ü Ar-~ivi (ABB~MA), ~stanbul Alman Arkeoloji Enstitüsü Harita ve Foto~raf Ar~ivleri (~DAE) ve Orta Do~u Teknik Üniversitesi Mimarl~k Fakültesi Harita Ar~ivi (ODTÜMFAH) belgelerinden yararlan~lm~~t~r.
Bademli, Raci (1986) "1920-40 Döneminde Ankara'n~n Yazg~s~n~~ Etkileyen Tutumlar", Mimarl~k, s: 85/2-3; 10-6.
Cengizkan, Ali (1994) "Momentum Ankara", Ankara Ankara (1994) Enis Ba-tur, der., Yap~~ Kredi Yay~nlar~, ~stanbul; 487-507. Ayr~ca, Kent,
Plan-lama, Politika, Sanat/Tar~k Okyay An~s~na Yaz~lar içinde (1994) ~lhan
Tekeli, der. ODTÜ Mimarl~k Fakültesi Yay~n~, Ankara; 151-77.
Cengizkan Ali (2002a) Modernin Saati: 20. Yüzy~lda Modemle~me ve De-mokratikle~me Prati~inde Mimarlar, Kamusal Mekan ve Konut
Mimar-l~~~, Mimarlar Derne~i 1927 ve Boyut Yay~nc~l~k, ~stanbul.
Cengizkan, Ali (2002b) "Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Bakanl~ klar",
Mo-demin Saati içinde; 93-99.
Cengizkan, Ali (2002c) "Robert Oerley (1876-1945): Söylemsel Dönü~ümler Döneminde Ankara'da Viyanal~~ Bir Mimar", Modernin Saati içinde; 71 - 91.
Cengizkan, Ali (2002d) "Ba~~ Evinden Villa'ya: Ankara Keçiören Ba~~ Evleri ve Kent Konutu Tipolojisinde Dönü~üm", Modernin Saati içinde; 119-141
Cengizkan, Ali (2002e) "Bruno Taut: Duygu ve Gönül / Türkiye'ye Gönül Veren Duygulu Dünya Yurtta~~", Modernin Saati içinde; 29-35.
Cengizkan, Ali (2002f) "Ankara 1924-25 Lörcher Plan~: Bir Ba~kenti Tasar-lamak ve Sonras~", Arredamento Mimarl~k, n: 100+51, 2002/10, Ekim
2002; 116-132. Ayr~ca Modernin Saati içinde; 37-59.
Collins, George R. and Christiane Crasemann Collins (1986) Camillo Sitte: The Birth of Modern City Planning / with a translation of the 1889 Austrian edition of his"City Planning according to Artistic Principles',
Ellison, Grace M. (1923, 1973) Bir ~ngiliz Kad~n~~ Gözüyle Kuva-i Milliye An - karas~, Türkçesi ~brahim S. Türek, Milliyet Yay~nlar~, ~stanbul.
Emiro~lu Kudret v.d., haz. (1995) Ankara Vilâyed Sâlnâme-i Resmisi 1325 (1907), Ankara Enstitüsü Vakf~~ Yay~nlar~, Ankara.
Erichsen, Regine (1994) "S~~~nmac~~ Alman Bilim Adamlar~n~n Etkisi ve Dö-nemin Türk- Alman ili~kileri", Bir Ba~kentin Olu~umu / Ankara 1923-1950, TMMOB Mimarlar Odas~~ Ankara ~ubesi Yay~n~; 26-35.
Eyice, Semavi (1971) "Ankara'n~ n Eski Bir Resmi", Atatürk Konferanslar] IV 1970, Türk Tarih Kurumu Yay~n~, Ankara; 61-124.
Farrre, Claude (1999) Ankaral~~ Dört Han~m, Frans~zcadan çeviren Kriton Dinçmen, Scala Yay~nc~l~k, ~stanbul.
F.A. Brockhaus (1955) Der Grosse Brockhaus, Almanca Ansiklopedi, 20 cilt-lik 6. Bask~, F.A. Brockhaus, Wiesbaden.
Jansen, Hermann (1917) Die Grossstadt der Neuzeit - Zaman-~~ Haz~nn Bü-yük ~ehri, Osmanl~caya çeviren: Vahit Bey, Ahmet ~hsan ve ~ürekas~, Matbaay~~ Hümayun-u Osmani ~irketi, ~stanbul.
Jansen, Hermann (1937) Ankara imar Plan] Raporu, çev. Mithat Yenen, Ala-addin K~ral Bas~mevi, ~stanbul.
Karabekir, Kaz~m (2001) Sanayi Projeleri: "Ülkümüz Kuvvetli Bir Türkiye'-dir", bask~ya haz. Orhan Hülagü, Emre Yay~nlar~, ~stanbul.
Kemal, Mehmed (1983) Türkiye'nin Kalbi Ankara, Ça~da~~ Yay~ nlar~, ~stan-bul.
Koyuno~lu, Arif Hikmet (1987) "Merhum Mimar Arif Hikmet Koyuno~lu'-nun An~lar~~ - 4", Tarih ve Toplum, cilt: 7, ~ubat 1987; 47-51.
Lörcher, Carl Ch. (1925a) "Der Neue Bebauungsplan für Angora", Was-mutl~s Monatshefte für Baukunst, n: 9, Heft 1, 1925; 25-26.
Lörcher, Carl Ch. (1925b) "Das Neue Regierungsviertel der Stadt Angora", Stâcltebau Monatshefte für Stadtbaukunst Stâcltisches Ver-kehrs=Park=und Siedlungswesen, v: 20, Jahrgang 1925; 144-145. Mamboury, Ernst (1933) Ankara G~~ide Touristique: Haidar Pacha - Ankara;
Bogaz Keuy, Euyuk, Sivri-Hissar et environs, Tchangri, Yozgat, etc., Edition Française, Ministre Turc de l'Intftieur.
Nicolai, Bernd (1998) Moderne und Exil: Deutschsprachige Architekten in der Türkei 1925-1955 (Modern ve Sürgünde: Türkiye'de Almanca Ko-nu~an Mimarlar 1925- 1955), Verlag für Bauwesen, Berlin.
Raymond, Alexandre M., Architecte (1924) Une Ville Celöbre Angora
(L'Andque Ancyre), Prague; 101 sayfa, 15 resim.
Sar~o~lu, Mehmet (2001) "Ankara" Bir Modernle~me Öyküsü (1919-1945),
TC Kültür Bakanl~~~~ Yay~n~, Ankara.
~enyap~l~ , Tans~~ (1985) Ankara Kentinde Gecekondu Geli~imi (1923-1960),
Bat~kent Konut Üretim Yap~~ Kooperatifleri Birli~i, Ankara.
Tankut, Gönül (1983) "Ankara Kent Plan~~ Yar~~mas~'na ~li~ldn Yeni Veriler: 23 Nisan 1928 - 30 Nisan 1929", Prof Fehmi Yavuz'a Arma~an, A.Ü. SBF Yay~nlar~, Ankara; 79-89.
Tankut, Gönül (1984) "Jansen Plan~~ Uygulama Sorunlar~~ ve Cumhuriyet Demokrasisinin Kent Plan~na Yakla~~m~", Tarih ~çinde Ankara : Eylül
1981 Seminer Bildirileri, E. Yavuz ve Ü.N. U~urel, der., ODTÜ
Mimar-l~ k Fakültesi Yay~n~, Ankara; 303-19.
Tankut, Gönül (1988) "Ankara'n~n Ba~kent Olma Süreci", ODTÜ Mimarl~k
Fakültesi Dergisi, c: 8, s: 2; 93-104.
Tankut, Gönül (1993) Bir Ba~kentin imar~: Ankara: (1929-1939), Anahtar Kitaplar, ~stanbul.
Tankut, Gönül (1994) "Erken Cumhuriyet Döneminde ~ehir Mimarisi, 'An-kara.", Bir Ba~kentin Olu~umu/Ankara 1923-1950, TMMOB Mimarlar Odas~~ Ankara ~ubesi Yay~n~; 23-25.
Tekeli, ~lhan (1980) "Türkiye'de Kent Planlamas~n~n Tarihsel Kökleri",
Tür-kiye'de imar Planlamas~ , derl. Tamer Gök, ODTÜ Mimarl~k Fakültesi
Yay~n~; 8-111.
Tekeli, ~lhan (1994) "Ankara'n~n Ba~kentlik Karar~n~n Ülkesel Mekan Or-ganizasyonu ve Toplumsal Yap~ya Etkileri Bak~m~ndan Genel Bir De-~erlendirmesi", Ankara Ankara (1994) Enis Batur, der., Yap~~ Kredi Ya-y~nlan, ~stanbul; 143-59.
T.C. Ankara ~ehremaned (1929) Ankara ~ehrinin Profesör M. Jausseley, Jansen ve Brix taraflar~ndan yap~lan plan ve projelerine ait
izahname-ler, Hakimiyed Milliye Matbaas~, Ankara.
Vardar, Ali (1989) "Ba~kent'in ~lk Planlar~", Planlama, s: 6, Haziran-Eylül-Aral~k 1989, 89/2-3-4; 38-50.
Vardar, Ali (1997) "Cumhuriyet Forumundan Güvenpark'a, Tasar~mda Dö-nü~üm: Neye Niyet Neye K~smet", Planlama, s: 97/2; 48-49.
Yavuz, Fehmi (1952) Ankara'n~n imar~~ ve ~ehircili~imiz, AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay~n~, Ankara.
Yavuz, Y~ld~r~m (1984) "1923-1928 Ankara's~nda Konut Sorunu ve Konut Ge-li~mesi", Tarih ~çinde Ankara : Eylül 1981 Seminer Bildirileri, E. Yavuz ve Ü.N. U~urel, der. (1984) ODTÜ Mimarl~k Fakültesi Yay~n~, Ankara; 303-19.
W.L. (1911) "Architektonisches von der Allgemeinen Stadtebau-Ausstellung zu Berlin", Berliner Architecturwelt, n: 46, 123-63.
BELGE Tarih: 30 May~s 340 (1924)21
ANKARA ~EHR~N~N ~'MAR VE ~N~Â PLANINA MD ~zahnâmedir
Ke~fiyât ve ~n~â'ât Türk Anonim ~irketi ~stanbul: Ayasofya Yerebatan Caddesi, Numara: 34
Dersa'adet - "Metk~et" Matbaas~~
30 Kânfln-~~ evvel 339 (1923) tarihli mukavelenâmenin birinci maddesinin "b" fikras~ndaki 3 il â 8 numaralarda muharrer (yaz~l~~ olan)
ANKARA ~EHR~~ ~'MAR VE ~N~A PLANI hakk~nda tevhicl edilmi~~ (birle~tirilmi~) izahnâmelerdir.
Muharriri (yazan): Mütehass~s Mi'mâr: G. Karl Lorhar
30 May~s 340 (1924) tarihinde Müte'ahhid
Ke~fiyât ve ~n~â'ât Türk Anonim ~irketi Müdürü Hevisler
taraf~ndan takdim edilmi~dir.
Rapor Numara (1) K1SM-I TAR~H~~
1) KISM-I TARIHI
Ankara'n~n men~e'i tarihin kayd edemedi~i çok eski zamanlara râci'idir (dayan~r). Esâtir-i Yunâniye'den (Yunan mitolojisinden) birine göre Ankara ~ehri Firijya krallar~ndan "Midas taraf~ndan" milâd-~~ ~sâ'dan yedi as~r evvel binâ edilmi~dir. ~ehrin eski ismi Yunânice gemi demiri ma'nâs~na olan An-kira (Ankyra)d~r.
21 Basd~~ olan 51 sayfal~k bu kitapç~ k, 30 May~s 340 tarihinde Müte'ahhid Ke~fiyat ve in~aat Türk Anonim ~irketi Müdürü Hevisler (Heussler) taraf~ ndan takdim edilmi~tir." Dolay~s~yla ba-s~ m tarihini de ayn~~ olarak dü~ünebiliriz.
Yunan kadim (eski) udebas~~ (edebiyatç~lar~ ) bu garib nam~~ birçok ma-sallarla izaha u~ra~m~~larsa da bu ismin, mezkür ~ehrin kadim sekenesinin (eski sakinlerinin) bugün art~k bize malüm olmayan lisanlardan ne~'et et-mekde (ç~ kmakta) oldu~u ve yaln~z kelimenin Yunan lisân~nda "Ankira - Ancyra" kelimesine mü~âbehet-i telaffuziyesi (söyleyi~~ benzerli~i) bulundu~u cihetle Yunanilerin de ~ehri bu nâm ile tevsim eylemi~~ (isimlendirmi~) ol-duklar~nda ~übhe yokdur.
Türkçe "Engürü" ismi Türk lisan~n~n hurûf-~~ savtiye (sesli harfler) ahen-gine göre "Angora" kelimesinden ne~'et etmi~dir (ç~km~~t~r).
~skender-i Kebir (Büyük ~skender), Acemistan (~ran) ve Suriye'ye kar~~~ yapd~~~~ ak~nda Gordiyon'da (Bu günkü Pebi - Beylik Köprü) me~hur Gordi-yos'un dü~ümünü çözdükten sonra (Miladdan 333 sene mukaddem - evvel) Ankara'da mola vermi~di.
Miladdan üç as~r evvel Avrupa'da azim (büyük) kaf~lelerle ak~na geçerek Asya-y~~ su~ray~~ (Küçük Asya y~~ - Anadolu'yu) vah~etleriyle harabe-zara çeviren "Galetler-Galater" nam-~~ aharla ( di~er bir ismiyle Galyalar-Gallier- bugün Ga-latlar) zaman~ nda Gordiyon ~ehri bir merkez-i siyasi olmu~du. Galetler Sû-riye krallar~~ ile Pergamen (Bergama) krallar~~ taraf~ndan müte'addid defalar ma~lüb edildikten sonra nihayet Sakarya nehriyle K~z~l~rmak nehirleri ara-s~nda yerle~mi~lerdi. ~~te bu s~rada Ankara ~ehri Galetlerin en kuvvetli kabi-lelerinden biri olan Tektozaklar~n pai~~ taht' (taht merkezi - ba~kenti) ol-mu~du. Galetler bu havalide bir sulh ve sükün hayat~~ geçirinceye kadar Per-gamenlerle ve Romal~larla birçok muharebeler yapma& mecbür oldular.
Miladdan iki yüz sene evvel Galetlerin havza-i i~gallerindeki memâlik (i~galleri alt~ndaki memleketler) bir müddet içün Pergamen hükümetinin tasarrufuna geçmi~di.
Galetlerin prensleri miladdan yüz sene evvele tesâdüf eden zamanlarda Romal~lara tâbi hale girmi~~ iken miladdan yirmi be~~ sene evvel icra-y~~ hükm eden (hüküm süren) imparator "Ogüstüs" (Agustus) zaman~nda i~bu Ga-latya eyalat~~ (eyaletleri) Ankara ~ehri de dahil olmak üzere Romal~lar~n bir vilayeti hükmüne geçerek Roma hükümdarl~~~n~n havza-i memalikine dahil olmu~du. Ankara ~ehrinin Romal~lar tâbi'iyyeti zaman~ndan kalan en kadim ve en güzel bir eser-i in~â'iyesi Ogustüs alihesiyle Roma âlihesinin ma'bed bin as~d~~ r.
imparator Ogüstüs ölümünden k~sa bir zaman sonra Roma halk~~ tara-f~ndan âlihe i'lân edildi~i gibi Roma ~ehri de bir âlihe olarak takdis edilirdi. Bu zamanlarda zulüm ve istibdad~n mahkûmu olan halk yeni ilahlar içün ma'bedler in~a ederek Roma'ya sadâkatde birbirleriyle rekabet eder- lerdi.
Ankara'daki Ogüstüs ma'bedi her ne kadar tahrib edilmi~~ ise de bu bina Ogüsta zaman~n~n en güzel ve müstesnâ bir ~âheseri olarak telakkiye ~ayes-tedir. Bu binaya tarih-i kadim nokta-i nazar~ndan en büyük k~ymet bah~eden ~ey, duvarlar~nda mahkûk (kaz~nm~~) olan "Ankiranum abidesi -
Manumen-tum Ancyranum" nâm~ndaki kitâbedir.
Bu yaz~, iki madeni levha üzerine tertib olundu. Galetler bu eserin as-l~n~~ kendi ma'bedlerinin duvarlar~na hakk ettikleri (kaz~d~klar~) gibi, bunu yaln~z Latin lisan~nda de~il o zaman Ankara'da daha iyi anla~~lmakda olan Yunan lisan~na da tercüme etdirilmi~lerdi.
Ogüstüs'ün ef aline a'id (yapt~klanyla ilgili) en do~ru ve vaz~h malümat~~ (aç~k bilgileri) gösteren bu kitâbe o zamana â'id malûmat~n kaflesinden (hepsinden) mükemmel oldu~u içün bu kitâbeye hakl~~ olarak "Kitabeler Kraliçesi" nam' verilmi~dir.
Ma'bedde in~a edilmi~~ olan evlerden bir yang~n zuhûr ederek bu kitabe ziyâ'a u~rarsa (zarar görürse) medeniyet-i haz~ra-i be~eriye (insanl~~~n ~im-diki medeniyetinin) Roma medeniyetine â'id en mühim bir eserini ga'ib et-mi~~ olacakd~r. Böyle bir yüksek k~ymetli eserin hüsn-i muhafazas~~ ve s~yaned (iyi korunmas~ ) bu esere sâhib olan Türkiye Hükümet-i Cumhuriyesince ehemmiyetle nazar-~~ dikkate al~nma~a ~ayestedir (lay~kur).
Alman asar-~~ atika ulemas~~ (eski eser bilginleri) bu kitabenin cihan-~~ medeniyete (medeniyet dünyas~na) tan~ td~r~lmas~~ içün sûret-i mahsûsada (özel olarak) alakadar olmu~lar ve sarf-~~ gayret eylemi~lerdir. 1554 senesinde Türkiye Hükümeti nezdinde Alman Sefiri (elçisi) olan "Bosbek" bu vasiyet-namenin ilk kopyesini Avrupa'ya getirmi~dir. 1882 tarihinde ise Karl Human, kitabenin alç~~ ile kopyesini yapd~rarak bu alç~~ levhalar~, mekkari (yük hay-van~) s~rt~nda ~zmit'e ve buradan da, vapurla Berline nakl eylemi~dir. Zaman-~~ ahirin (son zaman~ n) en büyük tarih-~inasi olan "Teodor Mumzen" klasik bir eserinde bu kitabenin muhteviyat~n~~ cihana tamtd~rmak içün uzun uza-d~ya mevzu'-~~ bahs eylemekdedir (anlatrnaktad~r).
H~ristiyanl~k inki~âf buldu~u zaman mezkûr ma'bed bir kiliseye tahvil edilmi~di. Ankara'da Roma hars~n~n hüsn-i halde (Roma kültürünün iyi halde) kalan ikinci bir ~âhidi de a~leb-i ihtimâl (büyük ihtimal) ba'de'l-milâd (M.S.) dördüncü as~rda imparator "Jülien" taraf~ndan in~a etdirilen Belkis Müzesi tesmiye edilen (ad~~ verilen) sütundur ki, bu sütuna sehven (yanl~~l~kla) Ogüstüs'ün sütunu denilmekdedir. Mezkür sütun dahi hüsn-i muhâfaza edilme~e lay~k bir âsâr-~~ atika abidesi te~kil eylemekdedir.
Ankara'n~n müte'addid kiliselerinden küçük fakat sanâyi-i atika (eski eser) nokta-i nazar~ndan son derece k~ymetdar olan bir kilisesi de "Klemens" kilisesidir. Ankara'n~n son yang~n~~ bu kiliseyi meydanda b~rakm~~~ ise de bi-nâs~~ mâ'il-i indiham (y~k~lmaya meyilli) oldu~undan süratle termimi lâz~me-dendir (onar~m~~ gereklidir).
Ankara'n~n âbidât-~~ tarihiye-i cesimiyesinden (büyük tarihi abidelerin-den) biri de cesim (büyük) iç kal'as~d~r ki, kal'an~n duvarlar~nda Roma dev-rinin birçok âsâr~~ da berâber bina edilmi~dir. Bugünkü ~ekli kurün-~~ vustâda (Ortaça~'da) tamir görmü~~ olan son ~eklidir. Bu kal'ada, Garbi Anadolu'nun pek çok siyâsi muhârebelerinin hât~rât~~ memzucdur (sakl~d~r). Milâd~n yedinci asr~nda Ankara ~ehri Acem krallar~ndan "Hüsrev"in (Chasraes) taht~~ hâkimiyetine (hakimiyeti alt~na) girmi~se de k~sa bir zaman sonra, Acem hü-kümetiyle berâber Ankara, Arablar~n eline dü~dü. 806 tarih-i milâdisinde Hârun er-Re~id Ankara'y~~ zabt eylemi~di.
On ikinci asr-~~ milâclide ehl-i salib (haçl~) seferi bir müddet Ankara'y~~ taht-~~ i~galine ald~ysa da 1213 tarihinde Selçuk sultanlar~ndan "Keykavus" ta-raf~ndan yed-i zabta (ele) geçirildi. Selçukilerin çöller kral~~ arslana kar~~~ bes-ledikleri muhabbet-i mahsûsan~n ~ahidi olmak üzere Ankara'da Selçuk dev-rinin be~~ büyük arslan heykeli hâlâ bâkidir. 1360 târih-i milâdisinde Ankara ~ehri Osmanl~lar~n eline geçmi~dir. Bu tarihden itibaren Osmanl~lar~ n An-kara üzerindeki hâkimiyeti yaln~z bir defa ink~ tâ'a u~ram~~~ ve bu da Tatar Hân~~ Timurlenk 1402 târih-i milâdisinde Sulatan Bâyezid-i Evveli (I. Bayezit) Ankara'da ma~lûb ederek taht-i esâretine almas~yla vuku' bulmu~dur.
Sultan Süleyman Kânûni zaman~nda in~a edilmi~~ olan Hac~~ Bayram Veli Cân~fi Ogüstüs ma'bedinin ittisâlinde (biti~i~inde) binâ edilmi~dir. Bu câmi' büyük Türk Mi'mân Koca Sinan'~n ve Mi'mârba~~~ Süleyman'~n eseridir.
~ehrin ~imâl-i garbisinde (kuzey-bat~s~ nda) kâ'in (bulunan) Debba~hâne (Tabakhane) deresi üzerindeki kadim (eski) ta~~ kemerli köprü de ~âyân-~~
zikr'âsâr-~~ atikadan olup hüsn-i hâlde (iyi bir ~ekilde) muhâfazas~~ lâz~m gelen mebâniden ma'dûddur (binalardan say~l~r).
Medeniyet-i atika edvânna (eski medeniyet devirlerine) â'id olan bâlâda mezkür abidât (yukar~da zikredilen abideler) ~ehrin müstakbel plan~nda ayr~~ ayr~~ nazar-~~ dikkat ve ehemmiyetle al~nmas~~ icâb-~~ hâlden olmakla yeni planda bu mebârdnin yerleri derece-i ehemmiyederiyle mütenâsib mahâllere dü~erek k~ymet-i asliyelerini muhâfaza eyleyecek vaz'iyete getirilmek ve müs-takbel nesillere nesl-i hâz~nn (~imdiki neslin) âsâr-~~ eslâfa (önceki nesillerin eserlerine) kar~~~ k~ymet-~inasl~~~~ (k~ymet bilirli~i) isbât ve irâ'e edilmek (gösterilmek) lâz~md~r.
Rapor Numara (2) SU CEREYANLARI 2) SU CEREYANLARI
Ankara ~ehrinin arazisi, Ankara suyuyla ~nce Su derelerinin mültekâs~n-dad~r (kavu~tu& yerdedir). Bu iki dere ~ehrin alt taraf~nda Kasabhâne bi-nâs~~ civar~nda birle~erek takriben 1,4 kilometre daha a~a~~da ~imâl-i garbide (kuzey-bat~da) Tabakhane deresine munsabb olmakdad~r (kan~maktad~r). Bu iki su mecrâs~~ ~ehir arazisi muhitinde tabii ~ekilde bir ku~ak çevirmekde-dir ki, bu ku~ak ~ehrin tabri bir park çevresini vücûda getirmekdeçevirmekde-dir.
Bir tayyareden ku~~ bak~~~yla bak~l~r veya ~ehrin urnümi fotograf~si al~-nursa, ~ehrin su mecrâlanna göre vaziyet-i umümiyesinde bu te'sirin hâs~l olaca~~~ gayet kat'idir. Tabi'aun bah~~ etdi~i bu kâbiliyet hüsn-i istifa'de ve tat-blk olunursa (güzelce yararlan~l~r ve uygulan~rsa) bugün çorak ve ruhsuz gö-rünen ~ehre, muhiti (çevresi) bir park ye~illi~i için sar~lm~~~ bir ba~çe ~ehri
~ekli verilebilür ve bu halde yeni ~ehrin manzara-i umümiyesi zeminin
bu-günkü kabarulanyla ve tesadüfen mevcüd olan serbest düzlülderin ye~illen-dirilmesiyle en ~irin ve ~âyân-~~ dikkat ~ehirler s~ras~nda latlf bir manzaraya mâlik olabilür. Binen aleyh, ye~il zemin sauhlar~n~~ (yüzeylerini) ~ehrin hâ-ricinden ba~layarak, yani ye~il su mecra ku~a~~ndan i'tibâren ~ehir dâhilinde mümkün mertebe içerülere kadar çekmek i~imizde hedef ve gâye itnhâz olunmak lâz~md~r (edinmek gereklidir). III numaral~~ plan bunun ne sürede tatbik olunarak bu gâyeye vâs~l olundu~unu göstermektedir.
Ankara suyuyla ~nce suyun ve bi'l-hâssa Ankara suyu mecras~n~n mevcûd olan su sukütlar~~ (dü~me, a~a~~~ inme) ta~~rma bendleri te'sisât~yla küçük göl-cükler te~kiline müsâ'iddirler. ~ehrin mazisine bir atf-~~ nazar binlerce sene evvel Ankara suyunun vadisinde ~ç kal'an~n arkas~nda her ne kadar esbab-~~ sevkul-cey~iyeden münba'is de olsa (asker sevki sebeplerinden ileri gelse de) bu kabil su ta~~rma mü'essesât~n~n yap~lm~~~ oldu~unu bize göstermekdedir.
Mide "ye~illikler" fasl~nda bu projeler daha mufassal (ayr~nt~l~) mevzu'-~~ bahs (soz konusu) olunacakd~r.
~nce suya gelince, bu su hâz~ ran (~imdilik) ~imendüfer hatt~n~~ kat' etdik-ten (kestiketdik-ten) sonra araziden istifade kasd~yla tebdil-i istikâmete u~rad~l-m~~d~ r (yönü de~i~tirilmi~tir) ki, bu suyun ayn~~ zamanda istasyon önünde bir havuz tezyinan (süslemesi) yapma kabiliyeti olup bu sürede de en eski ve en güzel ~slam ~ehirlerinin sanayi-i in~â'iyesinde görülen yegâne güzel meydan-l~klar~n te'siri vücüda getirilmi~~ olacakd~r. ileride bu mevzu' dahi gözden ge-çirilecekdir.
Rapor Numaras~~ (3) ~~MENDÜFER HATT~~ TE'S~SÂTI 3) ~iMENDÜFER HATT~~ TE'S~SATI
Ankara - Ba~dat hatt~n~n bir ~ube hatt~~ olan Eski~ehir - Ankara hatt~n~n müntehâ (son) istasyonunu te~kil eylemektedir. Ma'amafih ~imdilik dar hat halinde olup yak~nda tam hat haline ikmal edilmek üzere bu hatt~n K~z~ l~r-mak vadisine do~ru temdidine (uzat~lmas~na) ba~lanm~~d~ r. Bundan ba~ka da dar hat olarak di~er ~ubeler yap~lm~~~ ve yap~lmakda da bulunmu~dur ki, Ankara'n~n bir ~imendüfer hutütu merkez-i iltisak~~ (hatlar~n birle~me mer-kezi) olmas~ na mebde-i tahassul eylemi~dir (bir ba~lang~ç olmu~tur).
~stasyonun ~ehre nazaran vaziyeti müsâ'id telakkiye ~ayand~ r (uygundur). ~stasyonla ~ehir aras~nda esas muvasala (ula~~m) hatt~~ güzel in~a edilmi~, müstakim (do~ru) [cadde numara (1) plan numara (I)] ve meyil ve derecesi müsâ'id olan ve ~ehrin göbe~ine kadar mümted (uzam~~) bulunan bir ~ose ile temin edilmi~dir. ~stasyonun istikamet-i garbiyeye do~ru nakil ve tahvili (de~i~tirilmesi) mevzu'-~~ bahs olamaz. Çünkü, bu halde istasyon ~ehre gayr-~~ müsa'id bir mesafeye at~lm~~~ olur. ~ark istikametine bir yere nakli de gayr-~~ müsâ'id görülmekdedir. Çünkü ~imdiki mevki'inden birkaç yüz metre Belleten C. LXVII, 12
uzakla~d~nlacak olsa ~ehre irtibat ve münâsebeti gayr-~~ müsâ'id bir ~ekil ala-cak ve gayr-~~ kabil-i tatbik (uygulanmas~~ imkans~z) yol profillerine ihtiyâc mess ederek (gerektirerek) maksadla da gayr-~~ mütenâsib (uygun olmayan) masârif-i azimeyi mûcib olacakd~r (büyük masraflar gerektirecektir).
istasyon te'sisât~, hâl-i hâz~ r~ nda henüz ibtidâ'i (ilkel) bir ~ekilde olup yak~n bir âticle (gelecekte) esasl~~ sûretde tevsi'ât (geni~leme-geli~me) vildida getirilmesine ihtlyâc vard~r. Planda istasyonun tevsi'ât~~ içün mahall-i mahsûs (özel yerler) nazar-~~ dikkate al~nm~~d~r. Bu mahall-i mahs~ls istikbâlin bütün ihtiyâcât~na kifâyet edecek mertebe-i vüs'âtde (geni~likte) olup ~arki ve garbi isükâmetlerinde müsâ'id sûretde makâslar ve manivra hatlar~~ in~âs~na da el-veri~lidir.
Rapor Numara (4) SANAY~' 4) SANAYI'
Sanâyi'a müte'âllik hutüt-~~ hacricliye mevzu'-~~ bahs olunca (sanayi ile ala-kal~~ demir (yolu) hatlar~~ söz konusu olunca) bunun içün ~ehrin garb~nda esas demir yolu hatuyla ~imdiki dar hatt~n aras~ndaki k~sm-~~ müsellesi (üçgen k~sm~) nazar-~~ i'tibâra al~nm~~d~r. Burada dar hatt~n k~sm-~~ kavsisi (yay biçi-mindeki k~sm~) kâfi adde (yeterli say~lmaya) iltisâk (birle~me) ~u'be hatlar~~ te'sisine müsâ'id oldu~u gibi bu civarda tesisi mutasavver olan (dü~ünülen) mezbaha müessesesi içün de bir ~u'be hatt~~ in~âsma elveri~lidir.
Baz~~ esâs ~ose yollar~n~n, ~imdi oldu~u gibi raylar üzerinden geçmesi keyfiyeti bil-hâssa nazar-~~ dikkate al~nacak husûsâtd~r. ~imendüfer hatt~~ tefri-~ât~n~n (dö~emesinin) biraz yukar~~ kald~r~lmas~yla ~oselerin demir yollar~~ al-t~ndan emrâr~~ (geçmesi) ikmâl edilmek (tamamlanmak) laz~md~r.
Raylar alt~ndan ~ose emrânn~n mûcib olaca~~~ masar~f~, en küçük mik-yâsa ircâ'~~ (en aza indirilmesi) içün, ana ~ose demiryolu hatt~n~n tekâtu' (kesi~me) noktalar~~ muvâsalata (ula~~ma) bir zarar vermeksizin mümkün mertebe tahdid edilmi~dir (s~n~rland~nlm~~t~r). ~stasyonun ön meydan~~ ~eh-rin umtim hutüt-~~ muvâsalas~n~n (ula~~m hatlar~n~n) bir merkez-i iltisâk~~ (birle~me merkezi) oldu~u cihetle bu meydan istikbâldeki ~erâ'it-i irtibat (irtibat ~artlar~) ve muvâsalaya tamamen kifâyet edecek bir ~ekle ifrâ~~ olun-mu~dur (sokulmu~tur). Bu meydan~n s~nâ'i olan tezyinât~~ ileride de mevzu'-~~ bahs edilecekdir.
Rapor Numara (5) YOL ~EBEKES~~
5) 3DL ~EBERES~~
Bir ~ehir, t~pk~~ bir canl~~ uzviyet gibi nazar-~~ dikkate al~nmal~d~r. Nas~l ki, bir uzviyetin her taraf~ndan bu uzva i hayâtiye isâle eden (hayat kuvve-tini alman) damarlar geçiyorsa, bir ~ehrin yollan da o ~ehrin hayat damarlar~~ mesâbesindedir. Ve nas~l ki, bir uzviyetde birinci, ikinci ve üçüncü... ilh. (vs.) derece-i ehemmiyed hâ'iz damarlar mevcûd ise bir ~ehir te~kilât~~ da yakinen tedkik olunursa bunun da birinci, ikinci, üçüncü... ilh. derece-i ehemmi-yetde yollar~~ mevcf~d oldu~u görülür. Bir ~ehir bit-tabi' sadece mürf~r ve ubûr (gelmek ve geçmek) içün tesis edilmi~~ olmayup o ~ehrin içinde ya~ayan insanlar~n ihtiyâcât-~~ hayâtiyelerine medâr olacak bütün ~erâ-iti de hâ'iz ol-mak laz~ md~r. Bu kabilden olol-mak üzere bir ~ehir, kendi sükkân~na (sakinlerine) yaln~z ba~lar~n~~ sokacak tahaffuz-~~ melcele'leri (s~~~naklar~) arz etmek de~il, bu insanlar~n ihtiyâcât-~~ s~hh~ye ve ihtiyâcât-~~ zevkiyelerine de vefâ eyleyebiln,~ek ~erâ'itini cami' olmal~d~r (içermelidir).
~ehir in~•a•s~~ sanat~n~n kadim san'atkârlan ber-vech-i âti kâ'ide-i esâsiyeyi vaz' eylemi~lerdir (ilerideki esaslar~n~~ koymu~lard~r):
"Ana caddeler, o ~ekilde tertib edilmeli ve bu caddelerin yan tarafla-r~nda öyle mebâni-i cesime (büyük binalar) ile tezyin edilmi~~ olmal~d~r ki, yabanc~~ bir zâ'ir (ziyaretçi), caddelerde bir büyük ~ehir ha~med te'siri alsun. Münir ve ubûra (gelip geçmeye) mahsf~s olan esas çar~u caddelerine bi'l-hâssa atf-~~ ehemmiyet olunmak lâz~md~r. Ana caddeler ~ehrin en mühim ve esasl~~ nukât~na (noktalar~na) muvâsala (ula~~m) temin etmek üzere boydan boya müstakim (do~ru) ve caddelik evsâf ve tabi'at~n~~ ~âmil (özelliklerini ta-~~yan) ve birinci s~ n~f bir yolun vazife ve hizmetini görecek ~ekilde olmal~d~r.
Buna mukâbil, ikâmetgâhlar aras~ndaki yollar - ikâmet sokaklar~~ - tamâ-men ba~ka tabi'at ve evsâfa mâlikdir. Bir mahalle soka~~~ k~sa olmal~~ ve arazi-nin te~kilât~na tabi'anyla mesâkin-i hust•isiye (özel evler) kesâfetini (yo~unlu~unu) en münâsib ~ekilde taksim eylemeli, arsalarda in~â'âta elve-ri~li ~ekiller vücûda getirmeli, çok arsa yeri i~gâl eylemeyerek iktisâdi bir taks-imât ifade etmeli ve aras~ndan geçdi~i arsa ve binalara iyi medhâller
(giri~ler) b~rakarak güzel bir hava ve ziya (~~~k) taksimân temin eylemelidir". Hülâsa (özet): ~kâmetgâh yollar~yla mürûr ve ubf~r yollar~n~n' • erin-den tamamen tefriki (ayr~lmas~) maksada en muvâfik (uygun) bir „„_..1 in-
~is~~ san'at~n~n kavâ'id-i esâsiyesini (esas kaidelerini) te~kil eylemekde oldu-~undan, iyi te~kil edilmi~~ ve içinde ya~anmaya müsâ'id bir ~ehir uzviyeti vü-cûda getirmek içün, bu kâ'ideye ri'âyet hust~su, plamm~zda nokta-i nazar-~~ esâsiyeden (esas bak~~~ noktas~ndan) birini te~kil eylemi~dir. ~kâmetgih yolla-r~n~n uzun tutulmas~ndaki yanl~~~ zihniyeti bütün dünya büyük ~ehirlerinde tesbit etmek kabil oldu~undan, bu valu'adan ders alarak ber-vech-i iti ka'i-deyi i~imize rehber ittihâz eyledik (kabul eyledik). ~kâmetgâh yollar~~ ba~l~~ ba~~na kapal~~ ve mahd~ld bir ~ekil arz eylemeli ve mesâkin-i husûsiyenin na-zarlara verdi~i hacm te'siri yollarda gâ'ib olmal~~ ve sokaklarda nev'ami (çe~itli) bini hacimlerinin k~sm-~~ mümteddi (uzanan k~sm~) gibi gelmelidir. Ma'rûz (arz edilen) yol planlar~, i~bu nukit-~~ nazara tevfikan tertib ve izhâr olunmu~dur (haz~rlanm~~t~r). Esas mürûr ve ubûr caddeleri müstikbeldeld ~erit-i mürûr ve ubûr kesâfetine de müsâ'id ve kifi olacak mertebede tertib olunmu~dur. tabiat (tabiata ayk~r~) olarak musanna (sanatl~) bir mü- rûr ve ubür yolu ihdâs olunamaz (konulamaz). Bu istikâmetler mu'ayyen ba-'z~~ ~erit ve nukit-~~ nazar tahunda ve mazinin ~eri'it-i tabriyesine ba~l~~ ola-rak dü~ünülmek laz~md~r. Bu bâbda silim bir iktisâd meselesini der-pi~~ ey-lemek (göz önünde bulundurmak) ve mevcûd mebini ashib~n~n hukûk-~~ ta-sarrufiyesini de nazar-~~ i'dbâra almak ba~l~ca ~ardard~r.
Hâl-i haz~rda mevcild olup muhakak mizideld ihtiyacat-~~ tabi'iye ve ha-yâtiye sevk ve ilcislyla vücûd bulmu~~ olan ana yollar~n vaz'iyetinden bu ~ehre giren ve ç~kan esâs ~oseler ve istikâmetleri viz~han görülmekde ve bu yollar~n iltisik noktas~~ olan Ankara ~ehrinin büyük kervan yollar~n~n nokta-i tekâtu-'unda (kesi~me noktas~nda) bir dü~iim noktas~~ oldu~u kolayl~kla tesbit olunmakdad~r. ~ehre muvâsalat ve ~ehrin içinden mür~lr (geçi~) yolu olarak müsivi (e~it) derece-i ehemmiyetde olan iki ana istikâmet mevcûddur ki, bu istikimeder ~arktan garba ve ~imâlden cenilba (kuzeyden güneye) do~ru yol ~ebeke-i umûmiyesinin birer bel kemi~ini vücûda getirmekdedir.
Plan numara (1)de 2, 3, 4 numaral~~ ~ark-garb yoluna planda do~ru bir istikâmet verilerek ana caddeler s~ras~na geçirilmi~~ ve ehemmiyetle mütenâ-sib (uygun) derecede tevsi' edilmi~dir (geni~letilmi~tir). Bu yolun tanzimi eski ~ehrin ~ark taraf~ ndaki ~ebekesinde fazla ta'dilit vüctida getirmeksizin kabildir. Mevcûd olan yol istikâmeti, esasen ufak tefek mebinisi olan ~ehir ~ark k~sm~nda, birkaç yerde yarma icâb etdirecekdir ki, bu yolun daha garba imtidid~~ (uzat~lmas~), yeni yap~lm~~~ olan istasyona giden caddeye var~r ve iki mezarl~~~n tekâtu' mahallinde caddesini kat' eyler (keser).
~ki mezaristan civâr~nda eski yolun güzergâh~~ bir kavis çevirdikten sonra istikâmetini ~imal-i garbiye do~ru teveccüh eylemekde ve Tiyatro meydan~n~~ kat' ederek Ankara suyu üstünden de geçerek ve ~ehir m~ nt~kas~~ hâricinde Tabakhane deresinin kadim ta~~ köprüsünü de geçdikden sonra bunun arka-s~ ndan garb istikâmetini almakda ve ba'de't-tekrâr (tekrardan sonra) eski ordu yoluna mülâki olmakdad~r (kavu~maktad~r). ~ehrin ~arlunda, ~ehre gi-rerken ~imendüfer hatt~n~n tekâtu'u, tahtani (alttan) demir yolu geçidi ha-line kalb olunmal~~ (dönü~türülmeli) ve bu geçid mahalli ayn~~ zamanda bu-raya müntehi (burada son bulan) ikinci bir ana yol istikâmetine de mü~terek bir geçid vazifesi görmelidir. Garbda Debba~hâne suyu üzerinden mürürun yeni hutüt-~~ muvâsalaya (kavu~ma hatlarma) kâfi gelmesi içün yeni bir köprü in~as~~ lâz~msa da bu bâbda (konuda) edvâr-~~ kadimenin (eski devirlerin) bir ~âhid-i zi-vakâr~~ (vekarl~, a~~rba~l~~ ~ahidi) olan eski köprünün tesirini ihlal ey-lememe~e son derece dikkatli olunmak lâz~md~r. Bunun içün yolu daha ~i-mâl-i ~arkiye ve plan numara (l)'de k~rm~z~~ renkli mahalle nakl eylemek lâ-z~md~r. Yeni köprü eski köprünün 60-70 metre ~imâl-i ~arkisinde tesis ve in~a olunabilir. Bâlâda serd olunan esbâba binen (yukar~da say~lan sebeplere göre) burada bir demir beton köprü veyâhüd daha iyisi bir ta~~ köprü yap~lmas~~ demir köprüden daha ziyâde ~ayân~~ tercihdir. Âsâr~~ atika müessesât~ -n~ n hak ve k~ymetini ihlal etmemek neslimizin cümle-i vezâifindendir.
Bir numaral~~ planda 2, 3 numaral~~ ~imâl-cenüb ana yolu ~ehir m~ nuka-s~na girerken ve Ankara suyunu geçdikten sonra tatl~~ bir meyil kazanabilmek içün köprünün arkas~nda garba do~ru bir k~vr~m vücüda getirmi~dir. ~ark-garb istikâmeti yoluyla tekâtu' (kesme) mahallinde bu yolun cenüb istikâ-meti bir merkezi meydana vâs~l olmakdad~r ki, (Tiyatro meydan~) mezkûr meydan suni ve in~â'i güzelliklerle bezendirilmi~~ oldu~undan buras~~ cad-denin uzunlu~una latif (ho~-güzel) bir inlutâ' (kesi~me) ve vakfe (duraklama yeri) te~kil eylemi§ olacakd~ r. Mezk~lr yol, 4 numaral~~ cadde ile tekâtu'unda istasyondan gelen caddenin bir k~sm~yla birle~erek demir yoluna var~nca tah-tâni bir geçide hatt~~ geçüp ~ehrin müstakbeldeki cenübi sayfiye (yazl~k) m~ n-t~ kas~na vâs~l olur ve hatn-t~n öbür taraf~ nda müte'addid yollara te~a'ub ederek (ayr~larak) cenüb sayfiyelerinin ve bu havâlideki köylerin ~ehre irtibât~n~~ te-'rnin eyler. Plan numara (1)'de I numaral~~ cadde istasyonla ~ehir merkezi aras~nda do~rudan do~ruya irtibât~~ tesis eylemekde tevsi'an (geni~çe) in~a edilmi~~ oldu~undan hâl-i hâz~ rdaki tirâsesi (kalkanlar~ ) maksada muvâfikd~r (uygundur). Bu yol istikâmet ve ~ekl-i hâ'z~ rlyla kalabilirse de i'mârat ve tezy-inât-~~ s~ nâiye i'tibâriyle 1/2000 mikyas~ ndaki (ölçe~indeki) planla 1/200
