7
E¤itim / Education
Y
Yaazz››flflmmaa AAddrreessii//AAddddrreessss ffoorr CCoorrrreessppoonnddeennccee:: Dr. Nilay fiahin, Selçuk Üniversitesi Meram T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, Konya, Türkiye Tel: +90 332 233 71 50 E-posta: dincernilay@yahoo.com GGeelliiflfl TTaarriihhii//RReecceeiivveedd:: fiubat/February 2010 KKaabbuull TTaarriihhii//AAcccceepptteedd:: Mart/March 2010
© Türkiye Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Dergisi, Galenos Yay›nevi taraf›ndan bas›lm›flt›r. / © Turkish Journal of Physical Medicine and Rehabilitation, Published by Galenos Publishing.
Temporomandibular Eklem Hastal›klar›nda Elektromyografinin Yeri
The Role of Electromyography in Temporomandibular Joint Diseases
Ö Özzeett
Temporomandibular eklem hastal›klar› (TMEH) terimi temporomandi-bular eklem (TME), çi¤neme kaslar› ve bunlarla iliflkili yap›lar› içeren ve çok say›da klinik problemin bir arada bulundu¤unu ifade eden bir terim-dir. Tüm bu problemlerin tan›s›n› koymada ve ayr›c› tan›s›n›n yap›lma-s›nda; anamnez, fizik muayene, radyoloji ve biyokimya ile elektromyog-rafiyi (EMG) içine alan laboratuvar tetkikleri yard›mc› olmaktad›r. Bu yard›mc› tetikler içerisinde bulunan EMG özellikle kaslar›n-sinirlerin ça-l›flmas›n› muayene etmede ve bu bölgelere ait ay›r›c› tan›da en etkili yöntemlerdendir. Türk Fiz T›p Rehab Derg 2010;56 Özel Say› 1:7-10. A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Kas, temporomandibular eklemi, elektromyografi S
Suummmmaarryy
Temporomandibular Joint Diseases (TMJD) is a term used for disorders involving temporomandibular joint, mastication muscles and structures related with them and for various clinical problems coexisting together. Anamnesis, physical examination, radiology, biochemistry and electromyography (EMG) helps in diagnosing and making the differential diagnosis for all these problems. Among these useful methods, EMG is especially effective in examining muscle and nerve functioning and in the differential diagnosis in such locations.Turk J Phys Med Rehab 2010;56 Suppl 1:7-10.
K
Keeyy WWoorrddss:: Muscle, temporomandibular joint, electomyography
Nilay fiAH‹N
Selçuk Üniversitesi Meram T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, Konya, Türkiye
G
Giirriiflfl
Temporomandibular eklem hastal›klar› (TMEH) terimi; tem-poromandibular eklem (TME), çi¤neme kaslar› ve bunlarla iliflki-li yap›lar› içeren ve çok say›da kiliflki-linik problemin bir arada bulun-du¤unu ifade eden bir terimdir (1). TMEH, daha çok gençlerde görülen, çene hareketi s›ras›nda çenede veya çevre dokularda a¤r›, çene hareketlerinde k›s›tl›l›k ve klikle karakterize olan, bafl, boyun ve difl a¤r›s›na yol açan semptomlardan oluflmaktad›r (2). TMEH s›kl›kla somatik ve nörolojik yap›larla iliflkili patolojik du-rumlarla birliktedir, yaflam kalitesini oldukça fazla etkilemekle birlikte, nadiren hayat› tehdit eder (3,4). TMEH’nin tan› ve teda-visinde multidisipliner yaklafl›m oldukça önemlidir (5).
F
Fo
on
nk
kssiiy
yo
on
ne
ell A
An
na
atto
om
mii
TME stomatognatik sistemin bir parças›d›r. Bu sistem; krani-um, mandibula, maksilla, servikal vertebralar, hyoid, klavikula ve
sternumu içine alan kemik bölümü; bafl-boyun-çene kaslar›, liga-manlar, TME, difl, yanak, dudak ve tükürük bezlerini içine alan kas-yumuflak doku bölümü; difller ve periodental dokular› içine alan difl-difle ait yap›lar ve merkezi sinir sistemi, otonom sinir sistemi ve periferik sinir sisteminden oluflan sinirlere ait bölüm-den oluflmaktad›r. Bu halkay› meydana getiren zincirlerbölüm-den biri-nin kopmas› baz› problemlerin ortaya ç›kmas›na neden olmakta-d›r. Bu sebeple TME, stomatognatik sistemi oluflturan bölümler-den herhangi birinde meydana gelen bir problemde olumsuz olarak etkilenmektedir. Çene eklemini bu bölümler içerisinde en fazla etkileyen yap› ise kaslard›r (6,7).
Çenenin önemli kaslar›; TME’yi kapatan (temporal, masseter, medial pterigoid ve lateral pterigoid) ve açan (suprahyoid, infrahyoid kaslar ve lateral pterigoid) kaslar olarak iki grupta in-celenmektedir. Bu kaslardan masseter, temporal, medial ve late-ral pterigoid kaslar mandibulan›n enerji gerektiren hareketlerini ve çi¤neme fonksiyonunu sa¤layan en önemli kaslard›r (8) (Resim 1). TME’ye ait primer kaslar yan›nda postür ve mimik
kaslar›n›n da çene hareketlerinde oldukça önemli bir yeri bulun-maktad›r. Çenenin çal›flmas›nda rol oynayan kaslar›n innervas-yonu ise trigeminal (V.) ve fasial (VII.) sinirler taraf›ndan sa¤lan-maktad›r (9).
T
TM
ME
EH
H T
Ta
an
n››ss››n
nd
da
a E
EM
MG
G’’n
niin
n Y
Ye
errii
TMEH klinik aç›dan temel olarak; kas hastal›klar›, disk dep-lasmanlar› ve artrit/artralji olarak s›n›fland›r›lmaktad›r (2). Tüm bu problemlerin tan›s›n›n koyulmas›nda ve ayr›c› tan›s›n›n yap›l-mas›nda; anamnez, fizik muayene, radyoloji ve biyokimya ile elektromyografiyi (EMG) içine alan laboratuvar tetkikleri yar-d›mc› olmaktad›r (10). Bu yaryar-d›mc› tetikler içerisinde bulunan EMG özellikle kaslar›n-sinirlerin çal›flmas›n› muayene etmede ve bu bölgelere ait ay›r›c› tan›da en etkili yöntemlerdendir (8). Bu yöntemde kaslara elektrodlar yerlefltirilerek yap›lan hareketle-rin aksiyon potansiyellehareketle-rindeki de¤iflimler ka¤›t üzehareketle-rine kayde-dilerek de¤erlendirilir. Çi¤neme s›ras›nda oluflan biyoelektriksel aktivite, ilgili kaslar›n fonksiyonel durumu hakk›nda bilgi ver-mektedir (8). Bu nedenle EMG’nin TMEH’yi de¤erlendirmede hem tan›da hem de ay›r›c› tan›da oldukça genifl bir yeri bulun-maktad›r. Sonuç olarak EMG kas aktivitelerini objektif olarak ka-y›t etmek ve stomatognatik sistemin çi¤neme fonksiyonlar›n› de¤erlendirmek için kullan›lan bir yöntemdir. Kesin tan› için EMG bulgular› yan›nda di¤er klinik ve laboratuar veriler birlikte de¤erlendirilmelidir (11-13).
T
TM
ME
EH
H’’d
de
e E
EM
MG
G’’n
niin
n K
Ku
ulllla
an
n››m
m››
EMG’de, kaslar›n üzerine yerlefltirilen elektrodla ilgili sinire çok hafif bir elektriksel uyar›m verilip yap›lan hareketlerin aksi-yon potansiyellerindeki de¤iflimler kay›t edilmektedir (8). Kasla-r›n EMG ile de¤erlendirilmesi; yüzeyel ve i¤ne elektrodlar ile ya-p›lmaktad›r. Yüzeyel elektrodlar; daha genifl bir alan› kaplayarak kabaca bilgi verirken, i¤ne elektrodlar ise bir veya birkaç motor ünite hakk›nda bilgi vermektedir. Yüzeyel elektrodlar›n tek kul-lan›ml›k ve bipolar olanlar› tercih edilmelidir. TME’nin EMG ile in-celemesinde en çok kullan›lan kaslar masseter ve anterior tem-poralis kaslar›d›r. Bu kaslar küçük boyutlarda oldu¤undan ve ge-nellikle TMEH’nin takibinde tekrarlayan de¤erlendirmelere
ihti-yaç duyuldu¤undan yüzeyel elektrodlar ile yap›lan EMG tercih edilmelidir. Çünkü i¤ne elektrodlar›n neden oldu¤u hematom küçük kaslarda de¤erlendirmeyi olumsuz etkileyebilmektedir. Ayr›ca bu tekni¤in invazif olmas› (özellikle küçük kaslarda daha da belirgin bir a¤r› oluflmaktad›r) tekrarlayan ölçümlerde hasta-n›n ciddi s›k›nt›lar yaflamas›na neden olacakt›r. Öte yandan mas-seter gibi katl› kaslar›n aktivitelerini ölçmek gerekti¤inde derin ve yüzeyel liflerin bulgular›nda belirgin farkl›l›klar ortaya ç›kma-s›na ve anterior digastrik kas›n aktivitesinin myohyoid aktivite-sinden ay›rt etmenin zorluklar›na ra¤men yüzeyel EMG kabul gören bir kay›t yöntemidir (8,11-14). Ayr›ca yüzeyel EMG yönte-mi ile ayn› anda çok say›da kanaldan simultane kay›t al›nabilme-si de tercih edilmeal›nabilme-sindeki di¤er bir nedendir (12). TME’nin yüze-yel EMG ile yap›lan de¤erlendirmelerinde do¤ru sonuçlar elde edebilmek için; ciltteki ya¤ tabakas›n›n kal›nl›¤›na, elektrodlar›n tipi ve pozisyonuna, bafl›n poziyonuna, yap›sal faktörlere, kas aktivitesini taklit eden durumlara, bireysel faktörlere ve kiflilerin motivasyonuna dikkat edilmelidir. Bunlar aras›nda pozisyon ger-çekten en önemli olanlar›ndand›r. Hasta EMG incelemesi s›ras›n-da; s›rt›-beli desteklenmifl, bafl› Frankfurt düzleminde (yere pa-ralel olan ve bir ucu eksternal meatusta, bir ucu ise alt göz ka-pa¤›nda bulunan bir çizgide), gözler aç›k, eller bacak üzerine ko-yulmufl ve ayaklar yere paralel olacak flekilde rahat bir pozis-yonda sandalyeye oturtulmal›d›r (11-15). E¤er pozisyon tam ola-rak sa¤lanamaz ise EMG’den elde edilen sonuçlar yanl›fl tan›ya neden olabilmektedir. Örne¤in, kafa arka tarafa do¤ru fazla ya-t›r›ld›¤›nda; anterior temporalis kas aktivitesi artmakta, masse-ter ve anmasse-terior digastrik kaslar›n aktivitesi azalmaktad›r, kafa ön tarafa do¤ru fazla yat›r›ld›¤›nda ise; anterior temporalis kas ak-tivitesi azalmakta, masseter ve anterior digastrik kaslar›n akti-vitesi artmaktad›r. Hastaya uygun pozisyon verildikten sonra elektrodlar›n de¤erlendirme yap›lacak kasa do¤ru olarak yerlefl-tirilmesi önemlidir. Yüzeyel elektrodlar; masseter ve anterior temporalis kaslar› için baz› prokotokollere göre belirlenen böl-gelere, toprak elektrodlar ise çene veya al›n bölgesine yerleflti-rilir (11,15) (Resim 2). Aktif ve referans elektrodlar›n yerlefltirildi-¤i bölge kaydedilen potansiyelin boyutunu ve konfigürasyonunu etkileyece¤inden, ayn› hastada tekrarlayan kay›tlar al›nmas› ge-rekti¤inde elektrodlar›n her defas›nda ayn› yere yerlefltirilmesi büyük önem tafl›maktad›r (12). Elektrodlar aras› mesafe 30 mm olarak önerilmektedir. Elektrodlar›n tak›laca¤› tüm alanlar alkol-le temizalkol-lenmeli ve kullan›lan ealkol-lektrodlar tek kullan›ml›k, bipolar özellikte olmal›d›r (11).
EMG TME’ye ait problemlerde temel olarak TMEH’nin tan›s›-na veya di¤er hastal›klar›n ay›r›c› tan›s›tan›s›-na yard›mc› olmak ama-c›yla tercih edilmektedir. Kaslara uygun bir flekilde elektrodlar›n
Resim 1. Çene eklemini açan ve kapatan kaslar.
TEMPORAL‹S MASSETER MED‹AL PTERYGO‹D LATERAL PTERYGO‹D STERNOC‹A‹DOMASTO‹D D‹GASTR‹C TRAPEZ‹US
Resim 2. Yüzeyel elektrodlar›n anterior temporalis kas› ve masseter kas-lar›na yerlefltirilmesi.
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2010:56 Özel Say› 1;7-10 Turk J Phys Med Rehab 2010:56 Suppl 1;7-10 Nilay fiahin
Temporomandibular Eklem ve EMG
8
yerlefltirilmesi sonras›nda kaslar›n aktivitesi de¤erlendirilir. Bu-nun için farkl› EMG metodlar› önerilmekle birlikte genel olarak hedef; kaslar›n istirahat, submaksimal ve maksimal kas›daki du-rumunu incelemektir (11,12,15,16). Çenenin istirahati, a¤›z kapal› ve difl temas›n›n olmad›¤› bir pozisyondur. Örne¤in baz› çal›flma-lar normal bireylerin istirahat s›ras›nda çene kas aktivitesinin hiç bulunmad›¤›n› savunurken, baz›lar› ise hafif bir aktivitenin bulundu¤unu öne sürmektedir (15,17). ‹stirahat pozisyonunun ard›ndan yap›lan incelemeler EMG’yi yapan kifliye göre farkl›l›k göstermektedir. Ancak son zamanlarda yap›lan çal›flmalardaki öneriler submaksimal ve maksimal kas aktivitesini de¤erlendir-mede maksimal a¤›z açma ve kapama aktivitelerinin hastaya yapt›r›lmas› yönündedir. Açma ve kapama s›ras›ndaki kay›tlarda yavaflça maksimal a¤›z açma ve yavaflça kapama yap›lmal›, her biri 5 sn sürerek, toplam 60 sn ve her bir hareket 3 kez yap›la-cak flekilde tamamlanmal›d›r (fiekil 1). Yine 5 sn sa¤-sol lateral çi¤neme, 5 sn protrüzyon hareketleri de kas aktiviteleri hakk›n-da bilgi vermektedir. Submaksimal ve maksimal kas aktivitesini de¤erlendirmede kullan›lan di¤er bir yöntem ise difller aras›nda pamuk s›kt›r›larak elde edilen kas›lmad›r. Ancak yap›lan çal›flma-larda özellikle a¤›z açma-kapama iflleminin s›kmadan daha etkin oldu¤u gösterilmifltir (11,12,16,17). Elde etti¤imiz EMG kas aktivi-telerinde ortalama pik amplitüdü ve/veya ortalama karekök (root mean square) sonuçlar› önemlidir. Ancak de¤erlendirme s›ras›ndaki sorunlar sadece hastaya verilen pozisyon, elektrod-lar›n uygun bir flekilde yerlefltirilmesi veya seçilecek kas aktivi-te flekli de¤ildir. Bunun d›fl›nda elde etti¤imiz sonuçlar›n yorum-lanmas›na ait sorunlarda bulunmaktad›r. Bu konuda yap›lan ça-l›flmalar›n de¤iflken ve tart›flmal› bulgulara dayanmas›, EMG’de elde edilen amplitüd ve latanslara ait normal veri aral›klar›n›n (yafl, cinsiyet, kilo, iskelet tipi gibi etkenlerin de göz önünde bu-lunduruldu¤u) olmamas›, TMEH olan ve olmayan bireylerin çi¤-neme kaslar›ndaki EMG sonuçlar›n› karfl›laflt›ran çal›flmalar›n bulunmamas› ve farkl› metodolojik yöntemlerin kullan›lmas› ha-len çözüm bulmay› bekleyen sorunlar› oluflturmaktad›r (11,12). Ayr›ca EMG incelemesi s›ras›nda hastan›n afl›r› stresli olmas› ve premenstrüel dönemde bulunmas› kas aktivitesini artt›rarak yanl›fl sonuçlar elde edilmesine yol açmaktad›r (12).
T
TM
ME
E’’d
de
e E
EM
MG
G K
Ku
ulllla
an
n››m
m A
Alla
an
nlla
arr››
TMEH’de EMG en çok; miyofasiyal a¤r› sendromu, bruksiz-min belirlenmesi ve uygulanan tedavi yöntemlerinin baflar›s›n›n de¤erlendirilmesinde kullan›lmaktad›r.
Difl hekimleri taraf›ndan EMG daha çok ortodontik tedavi sonras› tedavi etkinli¤ini de¤erlendirmede kullan›lmaktad›r (18,19). Özellikle sabit veya hareketli protezlerin çi¤neme kasla-r›n› nas›l etkiledi¤ini tespit etmede, nosiseptif trigeminal inhibi-tör-gerilim süpresyon sistemin (NTI-tss) etkinli¤ini de¤erlendir-mede EMG’den yararlan›lmaktad›r (20,21). Yani sonuç olarak; te-davi öncesi ve tete-davi sonras› farklar karfl›laflt›r›larak tete-davinin baflar›s›n› tespit etmek için difl hekimleri EMG tetkikini
kullan-maktad›r. Tedavi etkinli¤i yan›nda ›s›rman›n özellikleri hakk›nda bilgi edinmek amac›yla da EMG’den yararlan›lmaktad›r. Genel olarak sert ›s›rmas› olan hastalar düflük ›s›rma gücü ve çi¤neme s›ras›nda asimetrik kas fonksiyonuna sahiptir (22,23). Örne¤in sert ›s›r›lan tarafta; anterior temporalis kas› masseter kas›ndan daha aktiftir. Maksimal ›s›rma gücünün etkinli¤inin de¤erlendi-rilmesi ise çi¤neme fonksiyonlar› hakk›nda bir miktar bilgi edi-nilmesini sa¤lamaktad›r (23).
Difle yönelik yap›lan tedaviler yan›nda özellikle miyofasiyal a¤r› sendromu tedavisinde tercih edilen kuru i¤neleme ve Botu-linum Toksin A uygulamalar› sonras› tedavinin etkinli¤ini tespit etmede de EMG’den yararlan›lmaktad›r (4,12).
Bruksizmde kas a¤r›s› geliflmekte ve bu da motor fonksiyon-lar› etkileyerek kas aktivitelerini de¤ifltirmektedir. Masseter kas aktivitesi, bruksizmin niteli¤inin belirlenmesinde elektromiyog-rafik olarak en çok incelenen kast›r (8). Bu görülen kas aktivite de¤iflikli¤i EMG’de masseter kas›nda art›fl veya azalma flekilde kendini göstermektedir. Baz› çal›flmalar a¤r›n›n çi¤neme gücü-nü azaltarak motor nöronlar›n atefllenme say›s›n› azaltt›¤›n› ve bu nedenle kas aktivitesinde azalma görüldü¤ünü savunurken, baz›lar› ise kaslar›n sürekli kas›l› olmas›ndan dolay› kas aktivite-sinde artma oldu¤unu savunmaktad›r (8,24 ).
EMG çal›flmalar› ile bafl-boyun postürü ve çene kas aktivitesi aras›nda bir iliflki bulundu¤u, postür ile ilgili problemlerde servi-kal ve mandibular kas aktivitelerinin etkilendi¤i gösterilmifltir. Hatta kraniomandibular bozukluklar›n tedavisinden sonra servi-kal omurga postüründe, masseter ve sternokleidomastoideus kaslar›n›n elektromyografik aktivitelerinde düzelme oldu¤u göz-lenmifltir (8,12,13,25). Postür d›fl›nda EMG ile yap›lan bir çal›flma-da çenede görülen osteoporozun çal›flma-da kas aktivitelerini etkileyerek çene semptomlar›na yol açt›¤› gösterilmifltir (17). Bunun nedeni olarak da osteoporozun yanak mukozas›nda bulunan reseptör say›s›n› azaltarak afferent impuls say›s›n› azaltmas› ve ard›ndan da kas aktivitesinin etkilendi¤i öne sürülmüfltür. Çene kemi¤inde osteoporozu bulunan bireylerin çi¤neme aktiviteleri için daha fazla enerji tüketmeleri gerekti¤i sonucuna var›lm›flt›r (17).
TMEH’e yönelik yap›lan EMG çal›flmalar›n›n ço¤unda kas ak-tivitesi genel olarak artm›fl, nadiren ise azalm›fl olarak elde edil-mifltir. Özellikle de bu art›fl anterior temporalis kas›nda masse-ter kas›ndan daha belirgin olarak gözlenmifltir. fiimdiye kadar yap›lm›fl çal›flmalarda s›rayla; myojenik, artrojenik ve mikst tip TMEH’lerde kas aktivite de¤iflikli¤i saptanm›flt›r (13,17). Sonuç olarak TME kaslar›n›n EMG bulgular›nda kas aktivitesi artm›fl ve-ya azalm›fl olsun, e¤er normalden sapma varsa bir stomatogna-tik sistem disfonksiyonu mevcuttur (17).
T
TM
ME
EH
H A
Ay
y››rr››c
c›› T
Ta
an
n››ss››n
nd
da
a E
EM
MG
G’’n
niin
n Y
Ye
errii
TMEH ay›r›c› tan›s›nda EMG kullan›m› önemlidir. Özellikle; fa-sial ve trigeminal sinir problemleri, uyku davran›fl bozukluklar›, gerilim tipi bafl a¤r›s› ve motor nöron hastal›klar›nda EMG’nin yeri vard›r (2).
TMEH’in ay›r›c› tan›s›nda en fazla dikkat edilmesi gereken hastal›klar, ayn› zamanda TME’yi çal›flt›ran kaslar›n innervasyo-nunu da sa¤layan fasial ve trigeminal sinirlerin problemleridir. Özellikle trigeminal sinir problemlerinde hastalardan al›nan anamnez TMEH ile benzerlik göstermektedir. Örne¤in trigeminal sinir motor tutulumunda; çi¤neme güçlü¤ü, a¤›z açmada kontrlateral tarafa deviasyon ve yemekle tetiklenen çene a¤r›s› flikayetleri mevcuttur. Fasial ve trigeminal sinire yönelik yap›lan
fiekil 1. Çene kaslar›n›n EMG ölçümü s›ras›nda; istirahat, a¤›z aç›k ve ka-pal› dönemleri.
0
Saniye
10 20 30 40 50
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2010:56 Özel Say› 1;7-10 Turk J Phys Med Rehab 2010:56 Suppl 1;7-10
Nilay fiahin Temporomandibular Eklem ve EMG
9
EMG’de; sinir iletim çal›flmalar› (distal segment), göz k›rpma ref-leksi (stimülasyon: supraorbital sinir, kay›t: orbikülaris okuli kas›) ve i¤ne EMG (fasial sinir için; frontal, orbikülaris okuli ve oris, mentalis kaslar›, trigeminal sinir için; masseter ve temporalis anterior kaslar›) de¤erlendirmeleri yap›lmal›d›r. Sonuç olarak EMG ile; lezyonun santral veya periferik sistemde olup olmad›¤›, periferik ise hangi dallar›n hasarland›¤›, alta yatan patofizyolo-jinin demyelinizan ve/veya aksonal kay›p olup olmad›¤› ve lezyo-nun prognozu tespit edilebilmektedir (26,27).
K
Ka
ay
yn
na
ak
klla
arr
1. Wadhwa S, Kapila S. TMJ Disorders: future innovations in diagnostics and therapeutics. J Dent Educ 2008;72:930-47. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
2. Buescher JJ. Temporomandibular joint disorders. Am Fam Physician 2007;76:1477-82. [Full Text] / [PDF]
3. Schütz TC, Andersen ML, Silva A, Tufik S. Distinct gender-related sleep pattern in an acute model of TMJ pain. J Dent Res 2009;88:471-6. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
4. Goddard G. Short term pain reduction with acupunture treatment for chronic orofacial pain patients. Med Sci Monit 2005;11:71-4. [Abstract]
5. Gremillion HA. Multidisciplinary diagnosis and management of orofacial pain. Gen Dent 2002;50:178-86. [Abstract] / [PDF] 6. Hertling D, Dussault L. The temporomandibular joint. In: Hall CM,
Brody LT, editors. Therapeutic Exercise Moving Toward Function. Philadelphia: Williams and Wilkins; 1999. p. 499-524.
7. Adlam DM. Temporomandibular pain syndrome. In: Hochberg MC, Silman AL, Smolen JS, Weinblatt ME and Weisman MH, editors. Rheumatology. 3rd ed. Elsevier; 2003. p. 693-9.
8. Tümen DS, Arslan SG. Çi¤neme kas aktivitesi ve ölçüm yöntemleri. Dicle T›p Derg 2007;34:316-22. [PDF]
9. Koolstra JH, Tanaka E. Tensile stres patterns predicted in the articular disc of the human temporomandibular joint. J Anat 2009;215:411-6. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
10. Oakley M, Vieira AR. The many faces of the genetics contribution to temporomandibular joint disorder. Orthod Craniofac Res 2008;11:125-35. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
11. Suvinen TI, Malmberg J, Forster C, Kemppainen P. Postural and dynamic masseter and anterior temporalis muslce EMG repeatability in serial assessments. J Oral Rehabil 2009;36:814-20. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
12. Kurtoglu C, Gur OH, Kurkcu M, Sertdemir Y, Guler-Uysal F, Uysal H. Effect of botulinum toxin-A in myofascial pain patients with or without functional disc displacement. J Oral Maxillofac Surg 2008;66:1644-51. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
13. Tosato Jde P, Caria PH. Elecromyographic activity assessment of individuals with and without temporomandibular disorder symptoms. J Appl Oral Sci 2007;15:152-5. [Abstract] / [PDF] 14. Mangilli LD, Sassi FC, Sernik RA, Tanaka C, de Andrade CR.
Electromyographic and ultrasonographic assessment of the masseter muscle in normal individuals: a pilot study. Pro Fono 2009;21:261-4. [Abstract] / [Full Text]
15. Michelotti A, Farella M, Martina R. Sensory and motor changes of the human jaw muscles during induced orthodontic pain. Eur J Orthod 1999;21:397-404. [Abstract] / [PDF]
16. Rodrigues D, Siriani AO, Berzin F. Effect of conventional TENS on pain and electromyographic activity of masticatory muscles in TMD patients. Braz Oral Res 2004;18:290-5. [Full Text]
17. Siéssere S, Sousa LG, Lima Nde A, Semprini M, Vasconcelos PB, Watanabe PC, et al. Electromyographic activity of masticatory muscle in women with osteoporosis. Braz Dent J 2009;20:237-42. [Abstract] / [Full Text]
18. Botelho AL, Melchior Mde O, da Silva AM, da Silva MA. Electromyographic evaluation of neuromuscular coordination of subject after orthodontic intervention. Cranio 2009;27:152-8. [Abstract]
19. Forrester SE, Pain MT, Presswood R, Toy A. Do the physical properties of occlusal-indicating media affect muscle activity (EMG) during use? Tex Dent J 2009;126:516-25. [Abstract]
20. Bolay›r G, Özdemir AK, Bolay›r E. Hareketli bölümlü protez kullan›m›n›n masseter kaslar› üzerine etkisinin elektromyografi yöntemi ile de¤erlendirilmesi. Cumhuriyet Üniversitesi Difl Hekimli¤i Fakültesi Dergisi 2006;9:83-7. [PDF]
21. Stapelmann H, Türp JC. The NTI-tss device for the therapy of bruxism, temporomandibular disorders, and headache - Where do we stand? A qualitative systematic review of the literature. BMC Oral Health 2008;8:22. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
22. Andrade Ada S, Gameiro GH, Derossi M, Gavião MB. Posterior crossbite and functional changes. A systematic review. Angle Orthod 2009;79:380-6. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
23. Rosa LB, Semprini M, Siéssere S, Hallak JE, Pagnano VO, Regalo SC. Correlation between bite force and electromyographic activity in dentate and partially edentulous individuals. Electromyogr Clin Neurophysiol 2009;49:291-7. [Abstract]
24. Bolay›r G, Demir H, Soygun K, Bolay›r E. Bruksizmli bireylerin a¤r›l› masseter kaslar›n›n farkl› fonksiyonlardaki aktivitelerinin elektromyografileri (EMG) ile de¤erlendirilmesi. Cumhuriyet Üniversitesi, Difl Hekimli¤i Fakültesi Dergisi 2008;11:87-90. [PDF] 25. Murray GM, Bhutada M, Peck CC, Phanachet I, Sae-Lee D, Whittle T.
The human lateral pterygoid muscle. Arch Oral Biol 2007;52:377-80. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
26. Preston DC, Shapiro BE. Electromyography and Neuromuscular Disorders: Clinical-Electrophysiologic Correlations 2nd Ed. Pennsylvania: Elsevier; 2005. [Abstract]
27. Ertekin C. EMG; Anatomi-Fizyoloji-Klinik. ‹zmir: Meta Bas›m; 2006. Türk Fiz T›p Rehab Derg 2010:56 Özel Say› 1;7-10 Turk J Phys Med Rehab 2010:56 Suppl 1;7-10 Nilay fiahin
Temporomandibular Eklem ve EMG
