Language / Literature Volume 13/12, Spring 2018, p. 177-214
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13578
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY Research Article / Araştırma Makalesi
Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: Mayıs 2018 Accepted/Kabul: Haziran 2018 Referees/Hakemler: Prof. Dr. Selçuk ÇIKLA – Doç. Dr. Mesut GÜN
This article was checked by iThenticate.
SAİT FAİK’İN YALNIZLIĞI VE “KÜÇÜK İNSANLAR”I Volkan GEMİLİ*
ÖZET
Sait Faik, Cumhuriyet sonrası Türk hikâyeciliğinin modern anlamda ilk örneklerini veren yazarlarımızdandır. Farklı bir üslupla ve yeni hikâye teknikleriyle kendinden öncekileri tekrar etmeden eserlerini yazmış ve Türk hikâyeciliğinin en özgün yazarlarından biri olmayı başarmıştır. Ayrıca hem çağdaşlarının hem de kendinden sonra gelen modernist yeni neslin öncüsü olmuştur. Sait Faik’in eserleri Türk edebiyatında yeni ve özgün bir hikâye yazmak isteyen her yazarın ilk durağıdır. O, sadece farklı üslup ve hikâye teknikleriyle değil, hikâye kişilerini ele alışı bakımından da çığır açıcıdır. İşte onun başarısının esas sırrı yakından gözlemleme şansı bulduğu bu insanları eserlerinde anlatmasındadır. Özellikle Tanzimat’la beraber edebî eserlerde görülmeye başlayan, orta sınıf yahut orta sınıfın altındaki insanları -küçük insanları- herhangi bir sanatsal ekolün, ideolojinin yahut dinî bir düşüncenin boyunduruğuna sokmadan gerçek cepheleriyle ve samimiyetle eserlerinde işleyen ilk yazarımız Sait Faik’tir diyebiliriz.
Biz bu çalışmamızda, Sait Faik’in, eserlerinde kullandığı hikâye kişilerini ve anlatıcılarını kendi mizacından hareketle kurguladığını ve tüm bu kâğıttan varlıkların bir şekilde yazardan izler taşıdığını muharririn hayatından ve eserlerinden örnekler vererek anlattık. Sait Faik’in birçok mizaç özellikleri içinden ondaki yalnızlık duygusunun özellikle hayatının gidişatında ve eserlerinin yaratımında başat rol oynadığını yazarın hayatından aktarılan anekdotlardan, kendi yazdığı yazılardan, onunla yapılan röportajlardan ve eserlerinden hareketle ispatladık. Ve bu yalnızlık duygusunun ve bu duygunun sebeplerinin yazarın küçük insanlarındaki ve hikâye anlatıcılarındaki yansımalarını gösterdik.
Anahtar Kelimeler: Küçük insanlar, mizaç, aylaklık, yalnızlık duygusu, insan sevgisi, gerçeklik çatışması, hayal, gerçeküstü, hikâye kişisi.
SAİT FAİK’S LONLINESS AND HIS “COMMONERS” ABSTRACT
Sait Faik belongs to the group of Turkish writers who presented the primary examples of Turkish storytelling genre in the modern sense in post-Republic era. He achieved to be one of the most authentic writers of the genre with his distinctive style. He penned his works by applying the latest techniques of storytelling without repeating and rewriting what had been written by his predecessors. Besides, he became the precursor both for his contemporaries and for the modernist generation that rose after him. Sait Faik’s works are the first pieces to be visited by any writer who wishes to produce a fresh and genuine piece of story in Turkish literary tradition. He is a ground-breaking persona not only because of his authentic style or storytelling techniques but also because of the way he portrayed his story characters. Secret to his success lies in his narratives of commoners whom he had the chance to observe closely. Eventhough it became a rising tendency especially with the Tanzimat era, it would be correct to say that Sait Faik became the first Turkish writer who produced pieces about middle class and lower middle class people –the commoners- in a realistic and sincere approach without restraining his perspective and narratives by any artistic ecole, ideology or religious thought.
In this work, we tried to describe the facts that Sait Faik builds his story characters and narrators depending on his own character and all these fiction personas carry traces from writer’s personal nature. To achieve this end we provided various examples from writer’s biography and works. Besides, we tried to prove that particularly the sense of loneliness, out of many characteristics of his, had a primary impact on the writer’s course of life and the creation of his works. To support this claim, we took the advantage of a reader varying from anecdotes on his life, his personal writings, interviews he gave and his literary works. We tried to conclude it by presenting reflections of writer’s sense of loneliness and the causes of this sense on to his commoners and story narrators.
STRUCTURED ABSTRACT
Sait Faik belongs to the group of Turkish writers who presented the primary examples of Turkish storytelling genre in the modern sense in post-Republic era. He achieved to be one of the most authentic writers of the genre with his distinctive style. He penned his works by applying the latest techniques of storytelling without repeating and rewriting what had been written by his predecessors. Besides, he became the precursor both for his contemporaries and for the modernist generation that rose after him. Sait Faik’s works are the first pieces to be visited by any writer who wishes to produce a fresh and genuine piece of story in Turkish literary tradition. He is a ground-breaking persona not only because of his authentic style or storytelling techniques but also because of the way he portrayed his story characters. Secret to his success lies in his narratives of commoners whom he had the chance to observe closely. Eventhough it became a rising tendency especially with the Tanzimat era, it would be correct to say that Sait Faik became the first Turkish writer who produced
pieces about middle class and lower middle class people –the commoners- in a realistic and sincere approach without restraining his perspective and narratives by any artistic ecole, ideology or religious thought.
In this work, we tried to describe the facts that Sait Faik builds his story characters and narrators depending on his own character and all these fiction personas carry traces from writer’s personal nature. To achieve this end we provided various examples from writer’s biography and works. Besides, we tried to prove that particularly the sense of loneliness, out of many characteristics of his, had a primary impact on the writer’s course of life and the creation of his works. To support this claim, we took the advantage of a reader varying from anecdotes on his life, his personal writings, interviews he gave and his literary works. We tried to conclude it by presenting reflections of writer’s sense of loneliness and the causes of this sense on to his commoners and story narrators.
We first mentioned the main causes of Sait Faik's loneliness. Sait Faik’s ‘temperament’ prevails as the first of these causes. We divided his lonliness, which we studied under the title ‘Kendi Mizacı/His Temperament’ into two parts: The first of these is an arbitrary kind of lonliness, which is preferred by the writer himself. And the second one is a psychology oriented lonliness, which is caused by the writer’s lack of self-competence. Another reason for his lonliness is “reality-conflict and escaping from reality” cases that the lonely man suffered from. “Not being able to accomodate himself to society or to social norms and not being able to integrate into a certain social class” are some other causes that could be counted. And lastly, it is possible to consider some of the “socio-political problems and health problems” that the writer faced in his lifetime among the causes of his lonliness. These help us enlighten the framework of “commoners” in the writers stories in many aspects.
In the title of "Bir Yaşam Şekli Tercihi Olarak Sait Faik’in Yüzeysel Yalnızlığı/The Arbitrary Loneliness of Sait Faik as a Life Style Preference" which we have discussed under the title of "Kendi Mizacı/His Temperament" in Chapter 1 of our work, we have arrived at the following conclusions: Sait Faik's loneliness is not caused by reasons such as inevitableness, or a humanistic reasoning that questions the purpose of life, but it is rather an arbitrary and self-chosen kind of loneliness. He was satisfied with this loneliness. Leaving all his other temperamental charactestics aside, this preference and satisfaction enabled him to spare much of his time for ‘story writing’activity that he perceived as the major purpose of his life. In short, Sait Faik’s loneliness is an arbitrary and self-chosen kind of loneliness.
In the title of "Gerçeklik Çatışması ve Gerçeklikten Kaçışı/The Conflict of Reality and the Escape from Reality", which is the second sub-title of the sub-title of "Kendi Mizacı/His Temperament", we have arrived at the following conclusions: Both Sait Faik in his own life and his story characters conflicts with reality. At the foundation of this conflict lies the writer’s broad imagination. Because, the world depicted in Sait Faik’s imagination and the reality of outer world are immensely different from each other. This situation disappoints him and thus Sait Faik gets distant from reality step by step. In his stories he structures an utopia surrounded by high values derived from his own perspective towards life. He places all kinds of people, from workers to fishermen or prostitutes to murderers, into his world where he dwells while reshaping the outer
reality with his own dreams and painting it with his childhood or maturity memories. He imagines a world where all the people live in peace and love. His high imagination, childhood and maturity memories he uses as a tool for story writing are like arms of a mother that he harbors while creating this utopian world. The fact that this utopian world has no real equivalance causes him to escape into a surreal world. Because the concreate reality surpasses the borders of logic. He challenges the reality of life favoring the art of story writing. However, he harbors to self-made heavens when he notices he will not be able to alter this concreate reality. And because he cannot find any way to cope with it, he escapes to a surreal world. As a result of all these facts, Sait Faik feels the sense of loneliness deeply.
In the title of " Sait Faik’in Toplumla ve Toplumsal Normlarla Uyuşmazlığı ve Sınıfsız Kalışı/ Sait Faik's Disagreement with Society and Social Norms and Ending Up Classless", which is the second sub-title of the title "Kendi Mizacı/His Temperament”, we have arrived at the following conclusions: Sait Faik belongs to “high society” in his social life. However, he dislikes this class. He despises the culture that this class establishes and the way of life and point of view its members have. He finds the members of the class, who wanders behind masks, insincere. Thus, he distances himself from this high society, which he originally belongs to. He feels intimate with “commoners”, whose lives are upside down and who cannot hold on to life. He thinks that he finds pieces of himself in their failures, weaknesses and indifference to real life. He places the rambling lives in his stories that he acquires through the impressions of these people. The commoners who can not match the norms of society and social life become a harbor for Sait Faik because also the writer conflicts with the norms and society just like them. There lies different reasons at the root of Sait Faik’s conflict than the conflict that these commoners go through. Firstly, the writer has not been raised in difficult life conditions, nor he is forced to struggle with social difficulties. His characteristics that disable him to compromise with social life basically result from his temperament and the way he is raised. The writer has comfortable and prosperous life conditions. And since he has such life conditions, people around him have certain expectations from the writer. However, he cannot fulfill these expectations. Thus, he develops a sense of guilt and failure with the influence of the people around him. The writer perceives himself as useless, redundant and incompetent. All these lead to an anti-social attitude in Sait Faik, which causes the writer to develop disassociation with society and social norms, and eventually the sense of loneliness. He finds social and moral codes illogical. But most of all, he cannot bear the fact that the people of high society make the lives of commoners unliveable by not complying with these imposed rules. In this way, he distances from his original social class and gets close to the class of “the commoners”. However, he does not know much about these people and he cannot understand them completely. He is alien to these people whom he depicts in his stories. That’s why he also cannot place himself to this class. And thus, Sait Faik ends up classless. As a result, the facts that he dislikes his original social class, he cannot comply with society and social norms due to his temperament and and the way he is raised, and also, he does not know the commoners whom he feels intimate push him to a profound loneliness.
In the second part of our work, " Sait Faik’teki Yalnızlık Duygusunun “Küçük İnsanlar”daki ve Hikâye Anlatıcısındaki Görüntüleri/The Images of Sait Faik’s Loneliness in the Commoners and the Narrator of the Story", we have arrived at the following conclusions: In the stories of Sait Faik, sometimes the protagonist, occasionally the narrator of the story, and sometimes, the commoners, whom the protagonist observes and depicts, carry impressions from the writer’s life, temperament and his perspective. He creates almost all of his story characters he has fictionalised in his stories, being inspired from his own personality. This story characters, who carries traces of the writer’s character in a certain way, whether they are carpenter, junkie, keeper of a coffeehouse or fisherman, do not go out of Istanbul, Bursa, Adapazarı and Adalar. These people are basically those who ramble on the back streets of Istanbul, on the dark streets of Beyoğlu, struggle against the difficult living conditions.
In the title of “Babasının Vefatı, Ekonomik Sıkıntılar, Sosyo-Politik Problemler ve Sağlık Sorunları/His Father's Death, Economic Stress, Socio-Political Problems and Health Problems", which is the fourth sub-title of the sub-title "Kendi Mizacı/His Temperament”, we have had the following conclusions: Sait Faik's "series of unfortunate events" begins with the death of his father. When the money from his father Mehmet Faik Bey runs out in a short time, Sait Faik falls into economic depression and becomes alone. Immediately afterwards, in 1940, because of his story named Çelme, and then in 1942, because of his story Kestaneci Dostum, he went through investigations. For Sait Faik who is intentionally trying to stay away from political events and who is quite afraid of political investigations, these events are the worst case scenario. After his fears come true, before long, in 1944, his story named "Medar-ı Maişet Motoru" was also banned and collected. Thereupon he suffers a great depression and reaches deadlock. When the writer comes face to face with this unfortunate side of life, he gets completely alone. The cirrhosis diagnosed in 1948 drives him in a completely different state of horror. This is the last episode of Sait Faik's eleven year series of unfortunate events. The writer gets completely alone at the time. This loneliness causes him to distance from the reality and take shelter in a surreal castle. And soon after, on May 11th, 1954, the writer loses his life.
Keywords: Commoners, Characteristics, Wandering, Loneliness, Love of Humanity, Reality Conflict, Dream, Surreal, Story Character.
Giriş
Gide gibi o da yapıtlarına koymuş kendini. Yani anılarını yazmış, yazıyor. S. Faik’in bütün yapıtlarına birden ‘anılar’ diyemez miyiz?
Bütün öyküleri kendi serüveninden başka ne ki?1
Sait Faik’in hikâye kişilerini ve anlatıcısını, yani yazarın “küçük insanlar”ını tanıyabilmek için evvela Sait Faik’i birçok yönüyle tanımamız gerekmektedir. Bilindiği üzere yazarın hayatı ile hikâyeleri arasında önemli bir benzerlik vardır. Bu benzerliği kendi mizacı ile hikâye kişilerinin ve anlatıcılarının mizacı arasında da görmek mümkündür “ki gerçekte Sait Faik’in bütün yapıtları; tek bir romanı oluşturur, o da, Sait Faik’in yaşamının romanıdır.” (MİSKİOĞLU, 1991, s. 50.) Edebiyatımızdaki birçok yazarın kendi yaşam hikâyesi ve mizacı ile kaleme aldığı eserleri arasında
bu denli paralellik bulmamız neredeyse olanaksızdır. Sait Faik, “hikâye etmeye kendi çocukluğundan, gençliğinden, kısacası en iyi bildiği ve en iyi hissettiği yer olan kendi beninden başlar ve oradan dışa açılır.” (AKTAŞ, 2001, s. 190) Hâliyle Sait Faik’in “küçük insanlar”ını ve anlatıcılarını bütün yönleriyle ele almak, yazarın kendi “ben”ini fethetmekten geçmektedir, dolayısıyla da muharririn yaşam hikâyesini ve mizacını görmezden gelmek onun “küçük insanlar”ını ve anlatıcılarını eksik tarif etmemize sebep olacaktır.
Yazarların büyük çoğunluğunun mizacı, yaşadıkları, hayata bakış açısı, politik görüşü eserlerinde değişik oranlarda kendisini gösterir. Hayat hikâyesini, mizacını, ideolojisini eserlerinde, tamamıyla tecrit ederek yazmaya çalışan en objektif muharrirlerde dahi çok az da olsa yazarının izlerine rastlamak mümkündür. Edebiyatımızdaki modernist hikâyenin önemli bir merhalesi olan Sait Faik ise hikâyelerinin neredeyse hepsini kendi hayatından ve mizacından hareketle yazmıştır desek yanlış olmayacaktır. Hatta mizacı onun yaşam serüveninin gidişatında da önemli rol oynamıştır. “Bu anlamda yaşadıklarıyla yazdıkları birbirinden ayırt edilemeyecek örnek isimlerden biridir Sait Faik. Ne yaparsa yapsın, neyi yazarsa yazsın ‘özne’ hep kendisidir.” (TOSUN, 2000, s. 312.) Dolayısıyla Sait Faik’i, eserlerini kendi mizacı ve yaşam hikâyesinden hareketle yazanlar başlığı altında değerlendirmekte bir beis yoktur.
Peki, “Sait Faik’in nasıl bir mizacı vardır?”, “Onun mizacının hangi yönlerini hikâyelerinde görebiliriz?” Yazar üzerine yapılan birçok çalışmada da belirtildiği gibi onun en baskın mizaç özellikleri olarak şunlar görülmektedir: “Yalnız, aylak, insanları ve tabiatı seven, hayalperest.”2
Ancak Sait Faik’in hikâyeleri kendi mizacı çerçevesinde değerlendirilecekse ilk olarak ondaki “yalnızlık” duygusunu her cephesiyle anlamak gerekmektedir. “Onun eserlerindeki temel güç (etymon spirtüel) bu yalnızlık duygusudur.” (AKTAŞ, 2001, s. 187.) Özellikle bu duygunun yazardaki “psikolojik amilleri” bütün hikâyelerinin temel dayanağını oluşturur. Çünkü “Sait Faik’te her şey kendi beninde çöreklenen yalnızlıktan ve çok garip tarzda yalnızlıkla bütünleşen insan sevgisinden kaynağını alan bir şiiriyetle anlatılır.” (AKTAŞ, 2001, s. 189.) Yani yalnızlık duygusu onu aylaklığa, insan ve tabiat sevgisine, hayalciliğe doğru sevk etmektedir. Ancak yazarın mizaç özellikleri saydığımız şekilde kronolojik bir sıra izlememektedir. Yalnızlık duygusu onda merkezdir. Bütün diğer mizaç özellikleri bu merkeze bağlanır. Tıpkı bir zincir kolyenin iç içe geçmiş, yer değiştirebilen ve birbirleriyle sürekli temas halinde bulanabilen halkaları gibi... Zincir kolyenin kopçası ve kilidi yazarın yalnızlık duygusudur; zincirin halkaları ise aylaklık, insan ve tabiat sevgisi, hayalciliği ve diğer mizaç özellikleridir. Temel güç, yalnızlık duygusundan yani zincir kolyenin kopçası ve kilidinden başlar; zincire eklenen her halka -aylaklık, insan ve tabiat sevgisi, hayalcilik- kendinden önce ve sonra eklenen halkalarla ilgisini kesmeden “bağlı” ve “bağımlı” olarak zincir kolyenin bütününü oluşturur. Kısacası onun mizacındaki bütün diğer özellikleri şekillendiren ondaki yalnızlık duygusudur. Nitekim yazarın mizacının bu niteliklerini hikâyelerindeki “küçük insanlar”ında ve anlatıcılarında da açık bir şekilde görebilmek mümkündür.
Bizim bu çalışmamız, Sait Faik’in hem ilk dönem hikâyelerinde bilhassa son dönem hikâyelerinde yazar-anlatıcı ile hikâye kişileri arasındaki mesafenin neredeyse tamamen ortadan kalmasından hareketle (KURT, 2011, s. 1466.) Sait Faik’in yalnızlık duygusunun, yazar-anlatıcıdaki ve “küçük insan”lardaki yansımalarını görebilmek için yapılmıştır. Bunu yaparken öncelikle
2 Sait Faik’in mizacından bahseden kaynaklardan bazıları : (Ahmet Miskioğlu, Sait Faik, Altın Kitapları, 2. bs., İstanbul
1991. - Muzaffer Uyguner, Sait Faik, Varlık Yayınları, 3. bs., İstanbul 1980. - Fahri Taş, Sait Faik Abasıyanık, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988. - Hilmi Yücebaş, Bütün Cepheleriyle Sait Faik, İnkılap ve Aka Kitapevleri, İstanbul 1964. - Cevdet Kudret, Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman, C. III, İnkılap Yayınları, İstanbul 2009, s. 81-114. - İnci Enginün, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, Dergah Yayınları, 13. bs., İstanbul 2013, s. 333-337. - Şerif Aktaş, “Sait Faik Abasıyanık”, Türk Dili, S. 590, Şubat 2001, s. 187-199. - Ayşenur Külahlıoğlu İslam, “Cumhuriyet Dönemi Türk Hikâyesi”, Yeni Türk Edebiyatı El Kitabı 1839-2000, , ed. Ramazan Korkmaz, Grafiker Yayınları, 8. bs., Ankara 2013, s. 341-378. – Yakup Çelik, Sait Faik ve İnsan, Akçağ Yayınları, Ankara 2002. - 2 Necip Tosun, “Hayata, Yalnızlığa,
yazardaki yalnızlık duygusunu ve bu duygunun sebeplerini anlamaya çalıştık. Yalnızlık duygusunun Sait Faik’te doğurduğu psikolojik etmenleri hikâyelerinden ve yer yer yaşam hikâyesinden örneklerle ele aldık. Daha sonrasında bu etmenlerin yazarın hikâye anlatıcısındaki ve “küçük insanlar”ındaki izlerine işaret ettik. Sonuç olarak Sait Faik’in bahsi geçen bu mizaç özelliğinin -yalnızlık duygusunun- aslında onun hikâye kişilerini yani onun “küçük insanlar”ını meydana getirmesinde büyük bir etken olduğunu muharririn kendi eserlerinden ve hayatından örnekler vererek somutladık.
1. Bölüm
Sait Faik’te Yalnızlık Duygusu
Sait Faik’in yalnızlığının belli başlı sebepleri vardır. Bunların en başında Sait Faik’in “mizacı” baskın gelmektedir. Onun, “Kendi Mizacı” başlığı altında ele alacağımız yalnızlığını ikiye ayırabiliriz. Bunlardan ilki yazarın, bizatihi tercih ettiği yüzeysel bir yalnızlıktır. İkincisi ise yazarın kendini yetersiz görmesinden kaynaklı psikolojik etmenli bir yalnızlıktır.
Yalnız adamın yalnızlığının bir diğer sebebi ise muharririn “gerçeklik çatışması ve gerçeklikten kaçış”ıdır. “Toplumla ve toplumsal normlarla uyuşmazlık yaşaması, belirli bir sosyal sınıfa entegre olamaması” bu amillerin diğerleridir. Ve son olarak ise yazarın yaşadığı “sosyo-politik problemleri ve sağlık sorunları”nı bu nedenlerin içinde saymamız mümkündür. Bu sebepler birçok yönüyle muharririn hikâyelerindeki “küçük insanlar”a da ayna tutmaktadır.
1.1. Kendi Mizacı
Sait Faik’in kişilik yapısını bilmeyenler, onun hikâyelerini anlamakta güçlük çekebilir. Çünkü onun bütün yazıları, kendi mizacının, kendi iç dünyasının yansımasından ibarettir. Dil, üslûp, konu, çevre ve kişiler pek az sanatçıda Sait Faik kadar kendisi olmuştur.3
1.1.1. Bir Yaşam Şekli Tercihi Olarak Sait Faik’in Yüzeysel Yalnızlığı
Sait Faik’in yalnızlığı muharririn kendi tercihidir. Yazar, yalnızlığı bir yaşam şekli olarak seçmiştir. Yani ondaki bu yalnızlık zaruretten kaynaklanan bir durum değildir. Mesela anne ve babasını kaybetmiş veya ailesi tarafından terk edilmiş, üvey aile elinde büyümüş, çocukluğunu doya doya yaşayamamış yahut bütün hayatı boyunca çalışmak zorunda kalmış, ezilmiş, cefa çekmiş birileri gibi yalnızlığa mecburi sebeplerden dolayı katlanmak zorunda kalmamıştır. Yalnız adamın varlıklı bir ailede yaşadığı, anne ve babası ile Adapazarı’nda zengin bir dekor içinde mutlu bir çocukluk geçirdiği, Birinci Dünya Savaşı ve İkinci Dünya Savaşı yıllarında bile büyük maddi prob-lemler çekmediği bilinmektedir. (UYGUNER, Sait Faik, 1980, s. 6.) Ayrıca yazarın yalnızlığı, büyük fikir sancıları çekerek hayatın anlamsızlığını sorgulayan bir mütefekkirin yalnızlığı gibi de değildir. Ondaki bu yalnızlık daha çok “derinliksiz zorunluluğun dayattığı bir yalnızlıktır” (TOSUN, 2000, s. 313.) İşte “yüzeysel” diyebileceğimiz bu “seçilmiş yalnızlık” Sait Faik’in yalnızlığıdır. “Yüzeysel, seçilmiş bir yalnızlık” diye isimlendirebileceğimiz bu yalnızlığı muharririn Hallaç isimli hikâyesinde şu şekilde görebilmekteyiz:
“Ben her zamanki gibi kimsesiz, pazarımı bitirmiştim. Hayatımdan memnundum. Her şey ışıl ışıl. Her şey mavi, akşama doğru kırmızı, sonra lacivert oldu.” (ABASIYANIK S. F., Mahalle Kahvesi, 2016, s. 165.)
Görüleceği üzere yalnızlığından memnun, mutlu olan birisidir bu adam. Sait Faik, “yalnızlığı kendine yaşam biçimi olarak seçen” (BİRSEL, 1993, s. 165.) bir ruhtur. Bütün diğer mizaç özelliklerinin -kendine güven eksikliği, aşarı hassasiyet, hep çocuk kalması, alınganlık, aşağılık kompleksi, hayalciliği, aylaklığı vd.- yanı sıra bu tercihin en önemli gerekçesi onun hayatı boyunca yazarlığı kendine meslek edinmesidir. Yani o “hikâye kovalayan bir muharrirdir.” (TOSUN, 2000, s. 313.) ve yaptığı bu işten de fazlaca zevk almaktadır. Belki de hikâye yazıcılığını, yalnız adamın hayatının yegâne amacı olarak addetsek yanlış olmayacaktır. Ve bu amaca layıkıyla hizmet
edebilmek için yalnızlığı seçmiştir. Zaman zaman bu yalnızlıktan şikâyet etse de genel itibariyle bundan zevk duymaktadır. Bu sızlanmalar ise genellikle “seçilmiş yalnızlığın mazeretidir.” (TOSUN, 2000, s. 313.) Yalnız adamın Yani Usta adlı hikâyesinde seçilmiş bu yalnızlığın iştiyakını görebilmemiz mümkündür:
“Yani Usta bana son defa bir çocukluk yapmıştı. Hoşuma gitti. Bir tuhaf oldum. Bir yalnızlık duydum. Hâlbuki ben tiyatroları hep yalnız seyreder, zevk alırdım. Tenha geceleri seçerdim.” (ABASIYANIK S. F., Az Şekerli, 2017, s. 20.)
Sonuç olarak Sait Faik’in yalnızlığı zaruretten yahut hayatın amacını sorgulayan bir insan mizacı taşıması gibi nedenlerden kaynaklı bir yalnızlık değil, yüzeysel ve kendisinin seçmiş olduğu bir yalnızlıktır. O, bu yalnızlıkta mutludur. Diğer bütün mizaç özelliklerini bir yana koyarsak bu seçim ve mutluluktaki en büyük etken yalnızlığın, onun hayatının en önemli gayesi olan “hikâye yazma” işine bol bol zaman sağlayabiliyor oluşudur. Kısaca Sait Faik’in yalnızlığı “yüzeysel, seçilmiş bir yalnızlık”tır.
1.1.2. Aşırı Hassasiyet/Alınganlık, Kendine Güven Eksikliği, Aşağılık Kompleksi Sonucunda: Kalabalıkların İçinde Yalnız Bir Adam
Sait Faik bir çocuk kadar hassas ve alıngandır. Muharririn hayatından aktarılan anekdotlar bize bunu açıkça göstermektedir. Mesela amcasının kızı Ülker Abasıyanık-Otman, Sait Faik’in alınganlığı konusunda şunları söyler: “Bana çok sevecen ve şefkatle, sıcak bir ilgiyle yaklaştığını anımsıyorum. Sevdiklerine hep böyleydi. Sevmediklerine taş gibi uzak ve soğuktu. Çok az konuşurdu. Hep sinirlenecek gibi sert huylu ve çok alıngandı. En büyük öfkesi bir gün sürerdi. Hiç kinci değildi.” (ABASIYANIK Ü. , 1996, s. 67.) Psikolojik kaynaklı bu mizaç özelliklerini açık bir şekilde yazarın “küçük insanlar”ında göremeyebiliriz, ancak Sait Faik’in “alıngan, çabuk kırılan, küsen biri” (UYGUNER, Sait Faik, 1980, s. 9.) olması yalnız adamın hikâye kişilerindeki birçok özelliğin idrakinde önemli bir rol oynamaktadır. Çünkü bu çocuksu hassaslık ve alınganlık onu derin bir yalnızlığa sürüklemiştir. Ve bu yalnızlık yazarın eserlerine ve hayatındaki birçok şeye bütün cepheleriyle sirayet etmiştir. Yalnız adamın bu karakter özellikleri hakkında Muzaffer Uyguner şu tespitlerde bulunmuştur:
“Geceleri Bulgar Çarşısındaki apartmanında geçirirdi. Yakın dostlarını candan severdi. Kini, yirmi dört saat sonra eski zaman havuzları gibi durulurdu. Çocuk gibi küserdi. Konuşması küfürlü idi. Böyle olduğu halde kibardı.” (UYGUNER, Sait Faik, 1980, s. 10-11.)
Kibar, eğitimli ve sanatkâr birinin küfürlü konuşması onun kabalığından, cehaletinden değil, çabuk öfkelenmesinden; yani aşırı hassasiyetinden kaynaklanmaktadır. Bu denli hassas bir adamın yaşadıklarına, gördüklerine, duyduklarına hemen öfkelenmesi ise onun haksızlığa gelemiyor oluşundandır. “Haksızlık göreni, işsizi, hakkı yeneni kahraman, konu atmosfer olarak ele alması” (MİSKİOĞLU, 1991, s. 61.62) da bu yüzdendir. Ada’da, namuslu insanlar arasında, sessiz ve sakin ölümü bekleyeceğini, yazı yazmamaya bile karar verdiğini anlattığı Haritada Bir Nokta (ABASIYANIK S. F., Son Kuşlar, 2016) isimli hikâye yalnız adamın bahsini ettiğimiz hassasiyetini ve alınganlığını göstermesi bakımından önemlidir. Hikâyede ise kısaca şu anlatılmaktadır: Muharrir; balıkçıların, av dönüşü tuttuğu balıkları bölüşürken yoksul bir balıkçıya haksızlık ettiğini görünce dayanamaz, kaleme kâğıda sarılır. Ve o meşhur sözünü zikreder: “Yazmasam deli olacaktım.” (ABASIYANIK S. F., Son Kuşlar, 2016, s. 73.) Aslında bu ibare, karşılaştığı haksızlığa efendice ve sessizce edilmiş bir küfürdür. Yani kibar, eğitimli ve sanatkâr bir kişiye yakışacak bir küfür. Bu mühür gibi söz onun hassasiyetini ve alınganlığını bizlere göstermektedir. Ayrıca bu söz bir çaresizliğin ve bir kaçısın da işaretidir. Bu olaya, bu haksızlığa müdahale edemeyen çaresiz, hassas ve yalnız bir adamın kaleme kâğıda kısaca hayatının yegâne amacı olan hikâye yazıcılığı için
yarattığı o zaman dilimine yani yalnızlığına kaçışıdır. Kısaca Sait Faik’in hassasiyeti ve alınganlığı onu yalnızlığa yöneltmektedir.
Sait Faik’in alıngan ve hassas bir karaktere sahip oluşunu hayatından bir anekdotla da anlatabiliriz. Biraz önce dediğimiz gibi nazik birinin küfürlü konuşması onun hassasiyetinden kaynaklanır. Salah Birsel’in Bedri Rahmi’den aktardığı şu hatıra dediklerimizi somutlar niteliktedir: “Bedri Rahmi’den açmışken onun Sait’le Sivriada yolculuğunu da şuracığa kıstırmalıyız. Doğal ki Sait, daha motor Sivriada’ya yanaşır yanaşmaz kalaya başlamıştır. Bu kez küfrün nedeni Sait’in kıyıda 4-5 martı ölüsü görmüş olmasıdır.
- Dün vurmuş olacaklar. Dün buraya bir sürü yabancı geldi. Tabancalarını tecrübe etmişler...” (BİRSEL, 1993, s. 163.)
Peki, Sait Faik neden bir çocuk kadar hassas ve alıngandır? Onu bu denli duyarlı yapan şey nedir? Bunun en büyük sebebi yalnız adamın hayatı boyunca hep çocuk kalmasıdır. “Sait Faik hiç büyümez; mizacı, yaratılışı ve sosyal şartları, onun çocukluk cennetinin dışına çıkmasına engeldir Bunların şekillendirdiği yaşama tarzı da, her zaman edilen çocukluk cennetine bağlıdır.” (AKTAŞ, 2001, s. 187.) Onun bu çocuksuluğu ise annesinin dizinin dibinden bir an olsun ayrılmıyor oluşundan kaynaklanır. Yalnız adamın annesi, reel hayatın kötülüklerinden, çirkinliklerinden, gerçekliğinden korunmak için adeta yazara bir sığınak olmuştur. Bu durum psikolojide “ana rahmine dönüş”4 olarak
isimlendirilmektedir. Sait Faik’in çocuksuluğu ve sürekli annesinin sevgisine muhtaç kalması konusunda şu anekdotu aktarabiliriz: (BİRSEL, 1993) Bir gün Bedri Rahmi ile Ada’ya yolculuk ya-parlar. Balık tutarlar, kıyıda pişirip yerler. Sofrada içki olarak rakı vardır, ancak o yıllar Sait’in içkiye arka döndüğü yıllardır ve muharrir aniden geri dönmeye karar verir. Tabii herkes bu duruma çok bozulur. Ve hava da iyice kötüleşmiştir. Balıkçılar “Böyle havada biz bile yola çıkmayız.” derler. Sait gecenin on birine doğru yanına Bedri Rahmi’yi de alarak yola çıkar. Sabah üçe doğru sırılsıklam Burgaz’a varırlar. Sait Faik ve Bedri Rahmi eve ayak basar basmaz yalnız adamın annesi Makbule Hanım’ı uyanık bulurlar. Sait: “Biz sana geceyi adada geçireceğiz dedik ya!” deyince, annesi: “Ben döneceğinizi pekâlâ biliyordum. Ama bu havada nasıl becerdiniz, hâlâ şaşıyorum.” diye karşılık verir. Burada Salah Birsel’in şu dikkatleri yalnız adamın çocuksuluğu ve Makbule Hanım’a bağlılığı/bağımlılığı açısından dikkate şayandır:
“Makbule Hanımın bu sözü Sait’in annesinin yamacından hiç mi hiç ayrılmadığını, ona çokça bağlı olduğunu ve çocukluk dünyasından iyice silkinemediğini anlatmak bakımından önemlidir. Sait’in annesiyle çekilmiş fotoğraflarına bakın, onun anası yanındaki ezikliğini hilâfsız görürsünüz. Kemal Bekir, Burgaz’daki evlerinde, Makbule Hanım odaya girince, Sait’in saygıyla ve usulcacık toparlanıp ayağa kalktığını ve sonra annesi konuşurken onu büyük bir hayranlıkla dinlediğini anlatır. Nedir, bu eziklik istenilen, yitirilmesinden korkulan bir ezikliktir. 1951 yılında karaciğerine baktırmak için gittiği Paris’ten beş gün içinde dönmesi, biraz karaciğerinden parça alınacağı korkusundan, biraz da annesinden uzak kalmanın verdiği şaşkınlıktandır.
Sait’in anasına bağlılığının başlıca nedeni içe kapanık bir insan olması, yalnızlığı kendine yaşam biçimi olarak seçmesidir.” (BİRSEL, 1993, s. 164-165.)
Anne kucağı, muharririn yalnızlığına giden yolda spesifik bir merhaledir. Yalnız adamın her zaman çocukluk cennetinde yaşamasında, aşırı hassas ve alıngan oluşunda mühim bir etkendir. Ve
4 İnsanlar hayatları boyunca ana rahmine dönmeyi, yani beslenme ve korunma sorununa sahip olmayan sevgi ve sıcaklık
dolu, huzurlu bir mekâna ulaşmayı hedeflerler. Freud’a göre kişi içinde bulunduğunu hissettiği tehlikeli durumu ortadan kaldırmak için genellikle bebekliğe- aşırı olgularda kişinin annesinin dölyatağında olduğu ve bugün onu tehdit eden tehlikelere karşı korunduğu bir zamana- zamansal bir gerileme gerçekleştirir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Sigmund Freud,
tahminimizce bu durum Sait Faik’te “kendine güven eksikliği” doğurmuştur. Yazarın biyografisinden aktarılan anekdotlarda çoğu zaman yaptığı işe ve yazdıklarına emin olamadığını görebilmekteyiz. Bu durum yer yer hikâyelerinde de yerini almıştır. Yaşar Nabi Nayır’ın aktardığı şu bilgiler bu mevzu hakkında açıklayıcı olabilmektedir:
“... yazdıklarını, kendine güvensizliğin verdiği bir hoşnutsuzlukla ancak ısrarlar karşısında elinden çıkarmıştır.
Son yazıları dahil, birkaç hikâyesini birden getirdiği zamanlar bile, ta sonuncuyu da okutmadan bırakmaz, beğenildiğine emniyet getirip içi rahat etmedikçe parasını almazdı. Ben o yazıları okurken rahatsız ve tedirgin bir tavırla karşımda bekleyişi hâlâ gözümün önündedir. Yazısının çok güzel olduğunu söylediğim zamanlar: ‘Yok be! Sahi mi?’ diye bir çocuk gibi sevindiğini, ama acaba numara mı yapıyor gibilerden gene de bir şüphe bulutunun gözlerinden sıyrılmadığını görür ...” (MİSKİOĞLU, 1991, s. 173.)5
Ahmet Miskioğlu yine benzer bir anekdottan hareketle Sait Faik’teki bu güven eksikliği
mevzuundaki görüşlerini şu şekilde serdeder:
“Yaşar Nabi, Sait Faik’e yazı ücreti verirken de aynı çekingenlik, aynı güvensizlik ve yapıtının değerine inanamamak vardır Sait’te: ‘Doğru söyle, bu yazı bu para eder mi? Yoksa özendirmek için mi böyle davranıyorsun?’ gibilerinden sorular sorarak kendi yapıtına güvensizliğini her zaman ortaya koyar Sait. Alçak gönüllülükle de yorumlayabiliriz böyle davranışlarını. Ama yaptığı işin büyüklüğünü, herhalde, hiçbir zaman algılayamamıştır.” (MİSKİOĞLU, 1991, s. 73.)
Sait Faik ile Salah Birsel’in yaşadığı aşağıdaki şu olay yine yalnız adamın kendine ve yazdıklarına güvenmiyor oluşuna verilebilecek bir örnektir:
“Sait Faik’le Salâh Birsel, Ankara Caddesi’ne doğru ağır ağır yürümeye başlarlar. Postaneden Ankara Caddesi’ne doğru yürürken köşede -o zamanlar- İkbal Kitabevi vardır. Onun üstünde de, sağa dönünce İnkılâp’tan sonra Çığır Kitabevi görünür.
- Sen, der Salâh Birsel,
- Türkiye’de en iyi öyküleri yazan adamsın Sait! En iyi öykücüsün sen!
Sait Faik, dönüp Salâh Birsel’in yüzüne bakıyor. Hayır, şaka yapmamaktadır, ciddi konuşmaktadır.
Kapısı önünde bulundukları Çığır Kitabevi’ne Sait Faik hemen girer, henüz yayımlanmış bulunan Mahalle Kahvesi’nden bir tane satın alıp çıkar. Cebinden bir kalem çıkararak hemen oracıkta buz gibi üşüyen parmaklarıyla yapıtı imzalar, Salâh Birsel’e sunar.
Şöyle yazmıştır, Mahalle Kahvesi’nin birinci sayfasına:
- Şair dostum Salâh Birsel, sahi mi söylüyorsun? Beni sevinçten öldürürsün.” (MİSKİOĞLU, 1991, s. 38.)
Sait Faik’teki kendine güven eksikliğinin bir diğer sebebi de toplumun onun mesleğine bakış açısıdır. Yalnız adam hayatı boyunca toplumun istediği/beklediği gibi belirgin bir işi olmayışından çoğu zaman muzdarip olmuştur. Ne zaman ona işi sorulsa ne söyleyeceğini şaşırmıştır. Biraz toplumun biraz da kendi mizacından kaynaklı amilleri vardır bu durumun. Ama kendine güvenerek, göğsünü gere gere “Ben yazarım.” sözünü ancak 1950’lerde söyleyebilme gücünü/güvenini bulabilmiştir kendinde. Aslına bakılacak olursa Sait Faik yaptığı işin künhüne ölümüne yakın yıllarda
5 Yaşar Nabi Nayır, “Namuslu Edebiyatçı”, Varlık, S. 418, Mayıs 1955’ten aktaran Ahmet Miskioğlu, Sait Faik, Altın
varmış gibi görünür. Ama huylu huyundan vazgeçmez, o yıllarda yine de yaptığı işin kalitesini sorgulamaya devam eder.
“Ama şimdi ben, kim bana ne iş yaparsın derse göğsümü kabartarak yazıcıyım diyorum. Eskiden utanır, kekeler, kendimin de pek şüpheli bulduğum ‘bir muharririm’ derdim. Ne enayi imişim. Ben halis mulis yazıcı imişim yahu!
(...)
Bereket ‘Yeditepe’ para vermiyor yazıcısına şimdilik. Şu yazıma en azından beş papel isterdim. Beş papeli alınca da acaba zavallı Hüssam’ı ne diye kandırdım, bu yazı beş papel eder miydi diye içimi yerdim.” (ABASIYANIK S. F., Yazıcılığın Yirminci Senesinde, 1996, s. 43.)6
Sait Faik’te görünen “kendine güven eksikliği” onun yalnızlığını derinleştirmiş olmalıdır. Çünkü bu eksiklik onda aşağılık komplesine sebebiyet vermiş ve en sevdiği insanlardan dahi uzaklara kaçma hissiyatı doğurmuştur. Sait Faik’in, tanımadığı insanlardan, arkadaşlarından, dostlarından, hayranlarından nasıl kaçtığına dair bilgileri amcakızı Ülker Abasıyanık-Otman şu şekilde zikreder:
“Ada’da yaşadığı günlerde birçok yazar ve seveni onu görmeye gelirlerdi ama o, genellikle ortalıktan kaybolur, onlarla görüşmezdi. Hakkında onun onaylamadığı şeyleri yazanlara, evin içinde sanki karşısındaymışlarcasına bağırır, çağırır öfkesini yansıtırdı. Hatta bir keresinde şu anda adını vermek istemediğim bir yazar özrünü kabul ettirmek için köşke gelmiş, ama Sait Ağabey onu kabul etmemişti. O yazar sonradan kendisinden mektupla af dilemişti. Esasen yazar arkadaşlarını da eve hiç getirmezdi.” (ABASIYANIK Ü. , 1996, s. 68.)
Sait Faik, kaçışlarını bu merhaleden daha ileri bir merhaleye taşımak niyetindedir. Uzaklara, çok uzaklara kaçmak... Uzaklara kaçmak ve yalnızlığını daha da derinleştirmek yalnız adama psikolojik ve manevî yaralarını sarabilecek bir reçete olarak görünmüş olabilir. Ancak yazar bunu gerçekte başaramamıştır. Bundaki gerekçelerden biri annesi Makbule Hanım’a olan sevgisi, güveni ve muhtaçlığı olmalıdır. Lakin muharrir her ne kadar uzaklara kaçma fantezisini gerçekleştirememiş olsa da ruh dünyasında bunu fazlasıyla başarmıştır, dolayısıyla onun son eserlerinde gerçeküs-tücülüğe yöneldiğini ve yalnızlığını daha da derinleştirdiğini görmekteyiz. Leyla Erbil’in aktardığı şu bilgiler yalnız adamın uzaklara kaçma fantezisini göstermektedir:
“O, sürekli olarak, güneyde ufak bir sahil kasabasına yerleşmeyi öneriyordu. Kimsenin bizi tanımayacağı, alay etmeyeceği, rahatsız etmeyeceği bir yer düşlüyordu. Yakın dostlarının bile onu anlamadıkları, izledikleri ve alay ettikleri alınganlığını sürekli yaşamaktaydı. Sıcak bir kasabada, küçük bir kahve açacaktı.” (ERBİL, Dünyanın Bilmediği Bir 'Kök Yazar': Sait Faik, 2004, s. 88-89.)
Anlaşılacağı üzere yazardaki aşırı hassasiyet/alınganlık, kendine güven eksikliği, aşağılık kompleksi gibi mizaç özellikleri esas olan tek bir duyguyu besler: o da “yalnızlık duygusu”dur. Fakat yalnız adamın hayatını birçok cephesiyle bilmekteyiz ki o köşesine çekilip insanlardan kaçarak hikâyelerini yazmamıştır. Hatta neredeyse tüm gününü eserlerinde de izlerine rastladığımız kalabalıkların ve kalabalık mekânların içinde geçirmiştir. Kahveler, sinemalar, barlar, meyhaneler, parklar ve daha birçok mekân... “O İstanbul’u dolaşıp, gözlemlediği insanlara (özellikle savrulmuş insanlara) dünyalar kurar öykülerinde. Sokakları, iskeleleri, istasyonları gezerek başıboşları, mutsuzları, yalnızları, kimsesizleri anlatır. Şehrin ışıltılarında yalnızlığın, ölümün, yoksulluğun lirizmini arar.” (TOSUN, 2000, s. 311.) Muharririn, Yandan Çarklı adlı hikâyesinde de dile getirdiği gibi kalabalıkların içinde ölesiye yalnız, ölesiye mesuttur yalnız adam. İçi kalabalık çeker. İnsanlar
6 Sait Faik “Yazıcılığın Yirminci Senesinde” isimli yazısı Yeditepe gazetesinde 16 Mayıs 1950’de yayımlanmıştır. Bkz.
Sait Faik Abasıyanık, “Yazıcılığın Yirminci Senesinde”, Sait Faik Abasıyanık 90 Yaşında, drl. Perihan Ergun, haz. Ayla Kutlu, Bilgi Yayınevi, İstanbul 1996, s. 43.
çeker. (ABASIYANIK S. F., Son Kuşlar, 2016, s. 95.) O halde Sait Faik’in yalnızlığı diğer yalnız insanlara göre farklı bir karakteristik nitelik taşımaktadır. Yazarın bu yalnızlığı kalabalıkların içinde kendisinin oluşturduğu bir yalnızlıktır. Kısaca Sait Faik “kalabalıkların içinde yalnız bir adam”dır. Muharrir, Yalnızlığın Yarattığı İnsan isimli hikâyesinde kalabalıkların içinde yalnız olduğunu şu şekilde zikreder:
“O pasajdaki birahaneye yine gitsem. O masaya otursam o masaya. İnsanlar gelse otursa çift çift kadınlı erkekli. Ben tek başıma. Milyonlar içinde tek başıma.” (ABASIYANIK S. F., Alemdağ'da Var Bir Yılan, 2016, s. 18.)
Muharririn bütün mizaç özellikleri ondaki yalnızlık duygusunu derinleştirse de anlaşılacağı üzere onun içi her zaman kalabalık çekmektedir. Kalabalıkların içindeki yalnız adamın “insanlardan, kalabalıktan, hoşlanması da aslında bu yalnızlıktan kurtulma isteğinden gelir.” (BİRSEL, 1993, s. 165.) Kanaatimizce Sait Faik, toplumsal hayata böyle bir bakış açısıyla tutunmaya çalışmıştır. Çünkü -yukarıdaki paragrafta da değindiğimiz gibi- “ondaki asıl duygusal yön, ıssızlık arayışı değil, yalnızlıktır.” (ÖZTÜRK, 2011, s. 783.) Yani o yapayalnız kalarak -hayatının en önemli gayesi olan- hikâye yazmak yerine kalabalıklar içinde bir yalnızlık yaratarak kendi yarattığı bu yalnızlıkla hikâyelerini yazmayı seçmiştir. “Hele ulan diye merhabalaşıp eyvallah diye ayrıldığı bir sürü tanıdıktan bir tekine bile asıl benliğinin kapısını aralamaz. Onlarla kadeh ve küfür tokuşturur, fakat hakiki dostluklara geçit veren o içten içe köprüyü kurmaz. Bunu zorlamayı deneyenleri sert bir gö-ğüsleme ile geri çevirir. O, yalnız adam, insanlara, hayata ve tabiata karşı duyduğu aşkta ölesiye kıskançtır. İnsanlara sevgiyle bakar fakat onlarla bu sevginin sevincini paylaşamaz.” (MİSKİOĞLU, 1991, s. 28-29.) Böylelikle bu yaklaşım tarzıyla da yazar, sosyal yaşamdan da bağlarını koparmaz. Ama dediğimiz gibi o, bu “kalabalıkların arasında bile yapayalnızdır.” (BİRSEL, 1993, s. 165.)
Sonuç olarak Sait Faik aşırı hassas ve alıngandır. Haksızlığa adaletsizliğe gelemez, toplumsal hayatta karşılaştığı olumsuzluklara karşı en büyük silahı ve kalkanı kalemi ve kâğıdıdır. O, çevresindeki olaylara, etrafındaki arkadaşlarına çabucak öfkelenir ve çocuk gibi küser. Bu aşırı duyarlılık ve çocuksu duygusallık onu tek bir amaca yönlendirir, o da yalnızlığına, yani hikâye yazıcılığı için yarattığı o zaman dilimine kaçmak... İlerleyen yaşlarına rağmen kendisinin yarattığı ve mesut olduğu bu çocukluk cennetinden yazar hiç çık(a)mamıştır. Muharririn bu çocuksuluğunun en büyük sebebi ise annesi Makbule Hanım’a olan bağlılığı/bağımlılığıdır. Anne kucağı onun hayatı boyunca güvenilebileceği bir sığınak olmuştur. Annesinin yanı başından ayrılmaması ise yalnız adamın kendine güveninde eksikliğe neden olmuştur. Yazar ailesi olmadan tek başına kendi ayakları üzerinde durabilecek bir karaktere de sahip değildir. Bu güven eksikliği zaman zaman yalnız adamı aşağılık komplesine sürüklemiştir. İşte bütün bu amiller -aşırı hassasiyet/alınganlık, ana rahmine dönüş, kendine güven eksikliği, aşağılık kompleksi- yalnız adamın hikâye yazmak için kendine yaratmış olduğu “yüzeysel, seçilmiş yalnızlığı”nın daha da derinleşmesinde önemli bir rol oynamıştır. Sait Faik’in bu yalnızlığı ise ıssız bir yalnızlık değildir. Onun bu yalnızlığı kalabalıkların içinde kendi yarattığı bir yalnızlıktır. Yani muharrir, kalabalıkların içinde yanız bir adamdır; o, insanlardan, sosyal hayattan kaçmamıştır. Bu bilinçli ve tercihi yalnızlık onu hikâye yazdırabilecek insanlarla ve olaylarla karşılatırmış, onları uzun uzun gözlemlemesine olanak sağlamıştır. Sait Faik’in kaçışı kalabalıkların içindeki bu insanları hikâyelerinde anlatabilmek adına hikâye yazıcılığı için kendisinin yarattığı o zaman dilimine kaçıştır. İşte bütün bunlar Sait Faik’i yalnızlığa sürükleyen kendi mizacından kaynaklı amillerdir.
1.2. Gerçeklik Çatışması ve Gerçeklikten Kaçışı
Gerçek önünden kaçış, Sait Faik’in kişilerini, çağrışımlarla geçmişe ve hayal gücüyle de bir düşler dünyasına götürüyor. Onların kurumuş anılar sarnıcına gizli, bilinmez bir kaynaktan şarıl şarıl sular akar. Ve bu anılarla sonuna kadar tutumlu yaşamaya bakarlar...7
Sait Faik’in hikâyelerinde hayal ile gerçeklik çatışır. Bu çatışma, muharririn hayal ettiği, arzuladığı dünya gerçekliği ile reel olan dünya gerçekliğinin birbirinden farklı olmasından kaynaklanmaktadır. “Onun için Sait Faik’in birçok hikâyeleri işte bu düş ve gerçek çatışmasının bunalımını taşır. Kişilerde görünen ruh bunalımları, krizler hep bu çatışmanın belirtileridir.” (GÜNYOL, Sait Faik Abasıyanık Üzerine, 1984, s. 59.) Yalnız adam, hikâye kişilerine yaşattığı bu kaosu aslında gerçek hayatta kendisi de yaşamaktadır. Bu çatışmanın en önemli sebeplerinden biri yazarın henüz çocukluk yıllarından itibaren gözlemleyebildiğimiz aşırı hayalciliğidir. “Oldukça yaramaz bir çocuk olan Sait, mahalle çocuklarının oyunlarına katılır, oyundan bıktığı veya arkadaşlarına küstüğü zaman bir kenara çekilip, hayâl kurmayı sever.” (TAŞ, 1988, s. 2.) Yalnız adamın olgunluk dönemlerinin Beyoğlu’nda geçirdiği yıllarında da aynı tavrı -aşırı hayalciliği- görürüz. Muzaffer Uyguner, onun yetişkinlik dönemlerindeki hayalciliği mevzuunda şu bilgileri aktarır:
“Yazı hayatına dönünce İstanbul’a da döndü. Bundan sonraki günlerini Beyoğlu’nda geçirdi. Bu semtin en şüpheli batakhanelerine gece yarıları bile girmekten çekinmezdi. Mavi gözlü bir balık gibi İstiklâl caddesinde aşağı yukarı dolaşır, söylenenleri dinler, onlardan bir şeyler çıkarmağa çalışır, insanları incelerdi. Âşık olur, evlenme düşleri kurardı. Kendisi şunları yazıyor: ‘Saçım, tek tük sakalım ağardı. Fakat, her zaman böyle pencere önlerinde bir hayal bekledim. Ne kadar fazla hakikat oldularsa şimdi bütün hepsi o kadar hayaldir.’” (UYGUNER, Sait Faik, 1980, s. 10.)
Yalnız adamın gerçeklikle çatışmasına sebebiyet veren bu aşırı hayalciliği zaman geçtikçe onun, reel hayatta farklı bir gerçeklik yaratmasına neden olmuştur. Bu, ütopik bir gerçekliktir. Bu ütopya, zannedildiği gibi büyük idealler ve büyük düşüncelerle çevrili bir dünya değildir. Haksızlığın olmadığı, tüm canlıların birbirini sevdiği, çocukların mutlu olduğu, açın, fakirin kalmadığı bir dünya... Bir çocuğun duygularının dile gelişindeki gibi saf ve güzel bir dünya... İnsanlığın yaratılışından beri birçok bireyin arzuladığı bu ideal’in reel hayatta gerçekleş(e)meyişi Sait Faik’i büyük bir hayal kırıklığına uğratır. Böylelikle muharrir adeta bir çocuk gibi küser. Ve bu idealin tam zıddı olan reel hayattın tezahürleri karşısında yalnız adam gerçeklikle çatışır. Bu çatışmaya muharririn biyografisinden misaller gösterebiliriz: Yazarlığının ilk dönemlerinde kaleme aldığı Sarnıç, Semaver ve Şahmerdan’da muharririn hayata karşı olumlu izlenimlerini hikâyelerinde görebilmek mümkündür. “Sait Faik’in ilk dönem hikâyeleri insan sevgisiyle, insanların iyilikleriyle doludur.” (NACİ, 2008, s. 21.) Yalnız adamın kendisine göre birtakım beklentileri vardır yaşamdan. Ancak yazar, hikâyeciliğinin ikinci döneminde muhayyilesinde kurduğu reel hayatın tam karşıtı ile yüz yüze gelince gerçeklikle çatışmaya başlar. Bu çatışmaya, ikinci dönem eserlerinden biri olan
Lüzumsuz Adam’da birçok cephesiyle karşılaşırız. Eserin isminden de anlaşılacağı gibi evvela
kendisini gereksiz görmeye başlamıştır yalnız adam: kendisini, düşüncelerini, arzularını ve ha-yallerini... “Lüzumsuz Adam’da, artık insanlardan uzaklaşan, şehirden korkan, giderek nefret eden, şehirden kaçan bir anlatıcı (ya da Sait Faik) buluruz.” (NACİ, 2008, s. 22.) Çünkü bu süreç içinde yaşadığı mahkeme duruşmaları, kitabının toplatılması, babasının vefatı, ekonomik sıkıntılar; bu olaylar çok geçmeden öğrendiği siroz hastalığı ve bunun gibi yaşadığı birçok olumsuz gelişme “onun yalnızlığını daha derinden yaşamasına; başta kendisine olmak üzere herkese küsmesine, soyut olarak sevdiğini zannettiği insanlardan ve toplumdan kendisine has ölçüler içerisinde nefret etmesine sebep olur.” (AKTAŞ, 2001, s. 192.) “Geçirdiği soruşturmalar, romanının toplatılması zaten içe kapanık bir insan olan Sait Faik’i daha da hırçın, küskün yapar.” (MİSKİOĞLU, 1991, s. 27.) Çünkü o,
hayalinde idealize ettiği dünyayı gerçek hayatta bulamamıştır. 1940 ile 1947 arasındaki -Lüzumsuz
Adam’ın basımına kadarki- yedi sene boyunca hayata karşı büyük bir küskünlük yaşamış ve edebiyat
adına neredeyse hiçbir şey yapmamıştır. Muhtemel ki bu zaman diliminde ciddi bir gerçeklik çatışması yaşayarak kendi yalnızlığını daha da derinleştirmiştir. Ve bu gerçeklik çatışması onun realiteden kaçmasına neden olmuştur? İşte bu kaçış onun yalnızlık duygusunun derinleşmesinde önemli bir etkendir.
Peki, yalnız adam reel hayatın gerçekliğini nasıl gözlemlemektedir? O, reel hayatın gerçekliğinden kaçarken neye/nereye/kime sığınır? Sait Faik niçin kaçar? Muhayyilesinde tasavvur ettiği dünya neden kendi gerçekliğinden çok uzaktır? Bu soruların cevaplarını yalnız adamın hikâyelerinden hareketle cevaplamakta bir beis yoktur, çünkü en nihayetinde “Öykülerindeki ‘insan’ genellikle kendisidir.” (BİNYAZAR, 1982, s. 168-176.) Sait Faik’in dış gerçekliği, yani reel hayatı nasıl gözlemlediğinin tespiti ve yaşamın realitesine bakış açısı bize bütün bu suallerin esasına adım adım götürecektir. “Kitaplarını şöyle rasgele bir taradığımızda, öykülerinde genellikle gerçekle arasına giren bir saydam bölmenin ardından, dünyayı SEYREDEN ya da dünya anlamına gelen bir İNSANI SEYREDEN GÖZ ile karşılaşırız.” (ERBİL, Sait Faik'te Göz, 2016, s. 62.) İşte yalnız adamın bu ‘GÖZ’ü reel hayatta gözlemlediği zamanın, mekânın, kişilerin, eşyanın, nesnenin kendinde hissettirdiği, düşündürdüğü şeyleri, yani onda uyandırdığı intibaları anlatır. Bunu yaparken de “Dış âleme sadakatle bağlı kalmaz, gözlemlerini kendi hayal dünyasında yeniden kurar. Böylece dış âlemden gelen bütün izler yazarın ruh süzgecinden geçer.” (İSLAM, 2013, s. 354.) Bu durumla Sait Faik’in neredeyse her hikâyesinde karşılaşmak mümkündür. Mesela Papaz Efendi isimli hikâyesindeki şu tasvire “DİKİZ, SEYRETME, BAKMA halleriyle iç içe geçen.” bu GÖZ’ün perspektifinden bakmaya çalışalım:
“Evimiz kilisenin karşısındaydı. Bu, akşamüstleri lacivert kesilen gökyüzüne, neftileşen çamlara kırmızı tuğladan vücudu ile yaslanan, çan kulesi olmadığı için tepesine her zaman bir karga yahut da şair bir martı konan haçıyla Bizans’tan beri yüzlerce Rum kalfanın Ortodoks ve cahil kafasından restore edilmiş, kiliseden çok bir Bizans derebeyinin evine benzeyen bir binadır. Bir tek kubbesi vardır. Bina çirkin değildir. Ama güzel de değildir. Küçük kubbelerin bulunması lazım gelen yerlerde mazgala, burca benzeyen delikler, çıkıntılar vardır. Gündüzün kalın, -daha doğrusu görüle görüle bıkılmış haliyle- akşam olunca, neftinin, koyu mavinin, elle tutulması kabil hale gelen renklerin içine kiremit rengiyle yapışıp kaldığı zaman, tepesindeki haçından tutup kuşu bile kaçırtmadan, bir çıkartma gibi ıslatıp defterin koyu mavi zemini üzerine çıkarır da duvara asabilirseniz seyrine doyamazsınız.” (ABASIYANIK S. F., Lümzumsuz Adam, 2016, s. 75.)
Sait Faik’in çizdiği bu panorama bizlere varolan gerçekliği bütün çıplaklığıyla değil de kendisinin gördüğü yahut görmeyi arzuladığı veyahut kendisinin istediği/dilediği gerçekliği resmettiğini gösterir. Yani o “çevresine bakarken, çevresindeki insanları, nesneleri gözlerken aradığını bulmak, baktığını görmek için bakar.” (UYGUNER, Ölümünün 25. Yılında Sait Faik Abasıyanık, 1979, s. 13.) Hikâyelerinde gördüğümüz bu tavrı muhtemelen gerçek hayatta da uygulamaktadır. Kısaca o, hem eserlerinde hem de realitede kafasında tasavvur ettiği dünyayı şahıslara, mekânlara, olay ve olgulara giydirir. Bilhassa “Kahramanlarına kurduğu/yakıştırdığı (bu) dünyaların pek çoğu muhayyeldir. Anlatır anlatır, sonra, ‘Çingene kızının muhayyel olduğunu söylememe lüzum var mı?’ diye öyküsünü bitirir.” (TOSUN, 2000, s. 311.) Bizlerin de; izlediği, gördüğü, seyrettiği her şeye bu çerçeveden, yani onun merceğinden bakmamızı ve aynı manzarayı görmemizi, tasavvur etmemizi ister. Ve GÖZ’ün bu seyrettikleri/baktıkları/gördükleri/izledikleri her ne kadar fotografik birer gerçeklik olsa da muharrir bu fotoğrafları kendi fırçasıyla yeniden tuvale aktarır. Aslında bu, bütün sanatçıların sanatlarını icra ederken başvurdukları bir yöntemdir. Sanatkârlar gerçekliğe ne denli sadık kalmaya çalışırlarsa çalışsınlar ister istemez eserlerinde bu
realiteyi belli oranlarda bozmak zorunda kalırlar. Sait Faik’in, hayalciliğiyle iç içe geçmiş ve bozul-muş bu gerçekliğini ise Birahanedeki Adam (ABASIYANIK S. F., Lümzumsuz Adam, 2016) adlı hikâyesinde şu şekilde görebilmekteyiz: Yalnız adam, sokakta, bir dükkânda, kalabalık bir yerde durup herhangi bir adamın yüzüne bakarak o adamın hayatının hiç olmazsa bir kısmını hikâye etmenin mümkün olabileceği hülyasına kapılır. Karaköy’de bir birahanede bira içen, tahminen kırk yaşlarında bir adamı gözüne kestirir ve onu seyretmeye/izlemeye/dikizlemeye başlar ve adam hakkında kendine göre yargılara varır. Evvela bu adamın sanatını tayine çalışır:
“Hiçbir meslek ona kalıbı kalıbına uygun gelmiyordu. Banka memuru da olabilirdi; zabıt kâtibi de... Daire şefi, tütüncü, piyango bayii, sivil giymiş tramvay kontrolü de.” (ABASIYANIK S. F., Lümzumsuz Adam, 2016, s. 17.)
Yalnız adam seyretmeye/bakmaya/izlemeye/dikizlemeye devam ederek adam hakkında birçok tahminde bulunur. Sonra birden dikkatini bir şey çeker. Adamın küçük parmağında bir kadın yüzüğü vardır. Muharrir: “Yüzüğün bir kadından alındığı su götürmez bir hakikatti.” der ve “Ona bu yüzük, metresi tarafından aldatılmış bir adam hali de vermiyor değildi hani. Sanki bir kadının parmağından zorla çekip alınmıştı.” diye hikâyeyi ilerletir. Yazar, gözlemleri sonucunda yakaladığı bu ipuçlarından hareketle tahminlerde bulanarak yeni hayallere dalar:
“Şimdi elimde birtakım malzeme var. Bunlarla bir bina yapabilirdim: Yaşı tahminen kırktı. Pardösüsü kirli, şapkası da öyle. Pabuçları, gömleği temiz, küçük parmağında bir kadın yüzüğü, dişlerini yıkamıyor, gözlerinde dert alametleri yok; öyleyse kadın tarafından aldatılmış değil, bu şüphemde yanılıyorum...” (ABASIYANIK S. F., Lümzumsuz Adam, 2016, s. 19.)
Hikâyenin ilerleyen kısımlarında öğrendiğimize göre birahanedeki bu adam, Fatih’te oturan fakir bir kâtiptir. Evli ve dört çocuk babasıdır. En büyük zevki akşamları üç-beş bira içmektir. Parmağındaki yüzüğü ise kızına almıştır. Yüzüğün taşlarından biri düştüğü için kızı tamirat için ona geri vermiştir. Ancak adam düşmüş taşı taktırmayı unutmuştur. Yazar bütün bu bilgileri adamla tanışarak öğrendiğini söyler hikâyede. Fakat işin gerçeği de öyle değildir. Çünkü Sait Faik’in, reel hayatta takıldığı birahanelerin birinde karşılaşmış olabileceğini düşündüğümüz bu adam üzerine, hikâyenin başından sonuna kadar sadece gözlem yaparak tahminlerde bulunduğunu ve hayallere daldığını şu cümlelerinden anlayabiliyoruz:
“Ben işin daha ötesine; faciasına, komedisine gitmeye niyetliydim. Adamın peşini
bırakmayacağım. Evine gireceğim. Küçük dertlerini, büyük meselelerini öğreneceğim. Daha
doğrusu önümde bira, hayal kuracağım.” (ABASIYANIK S. F., Lümzumsuz Adam, 2016, s. 20.)
Yalnız adamın, hikâyelerini yazarken kullandığı bu tekniği eserlerinin çoğunda uyguladığını görürüz. Anlaşılacağı üzere o, öncelikle realiteyi seyreder/izler/dikizler/gözlemler... “Öykücüde en güçlü yan işte bu izlenimler, duygular ve onların uyandırdığı çeşitli çağrışımlardır.” (GÜNYOL, Sait Faik Abasıyanık Üzerine, 1984, s. 46.) Daha sonra birtakım tahminlerde bulunma ve hayaller kurma yoluyla kurguyu, tasvirlerini kendi gerçekliğine büründürür. Ve bütün bunlar kendi ütopyasında idealize ettiği gerçeklerdir, ancak bu ütopyayı, yani hayalciliğiyle bezenmiş, iç içe geçmiş ve bozulmuş bu gerçekliği, yazar: “Ben hikâyeciyim diye sizden ayrı şeyler düşünecek değilim. Sizin düşündüklerinizden başka bir şey de düşünmem. (...) Sakın benden büyük vakalar beklemeyin, n’olur?” şeklinde ifade eder. (ABASIYANIK S. F., Lümzumsuz Adam, 2016, s. 19.) Daha evvel de dediğimiz gibi bu ütopya zannedildiği gibi büyük idealler, büyük düşüncelerle çevrili bir dünya değildir. Yani yalnız adamın hikâyelerinde gördüğümüz ve reel hayatta arzuladığı basit insanî değerlerle çevrili bu ütopya, gözlemlenen dünyanın dış gerçekliğinin Sait Faik’in hayal imbiğinden geçerek muharrirde bıraktığı intibalarla birlikte yazar tarafından yeni bir forma kavuşmuş hâlidir. Yalnız adamın GÖZ’ünün, dış gerçekliği görmesi tam olarak bu şekilde gerçekleşir. İşte Sait Faik’in gözleminin doğurduğu bu dünyalardaki gerçeklik ile reel dünyanın gerçekliğinin uyuşmaması onun gerçeklikle çatışma yaşamasına, realiteden kaçmasına ve yalnızlaşmasına neden olur.
“O, reel hayatın gerçekliğinden kaçarken neye/nereye/kime sığınır?” sorusuna gelince: Yalnız Adam’ın bu kaçışta sığınağı zaman zaman tabiat olur, ama asıl sığınağı hayalleri ve anılarıdır. “Hikâyelerinin bütününde Sait Faik’in insanını, bugünden çok geçmişte, yani anılarda, anılarda olduğu kadar da, özlenilen bir dünya düşünde yaşar görmekteyiz. (...) Sait Faik’te bu anılar ve düşler öylesine güçlüdür ki, onun hayat formülünü dile getirmek gerekirse ‘insan âlemde hayal ettiği’ ve anılarda beslendiği ölçüde yaşar diyebiliriz bir bakıma.” (GÜNYOL, Sait Faik Abasıyanık Üzerine, 1984, s. 52.) Çünkü kalabalıklar içinde yüzeysel bir yalnızlık yaşayan, hayal dünyası yeterince geniş bir yazar için hatıralar hikâye formatına sokulabilecek, rahatlıkla hayalle kurgulanabilecek ve dış âlemin realitesi ile beslenerek gerçekliği kolaylıkla kırılabilecek bir forma sahiptir. Bilhassa bir çocuk kadar hayal dünyası geniş, hassas, ve yalnız bir adam için… Ayrıca “Sait Faik’te anılar, insanı çok kez ‘çocukluğuna’ götürü(r). ‘İnsanlık sevgisi’nin ortasında yer alan çocuk, sık sık ‘anılarla’ karşımıza çık(ar). Zaten öykülerinin çoğu, uzaktan yakından bir çocukluk anısıyla ya da bir çocukluk nöbetiyle ilgilidir.” (GÜNYOL, Bir Sanatçının İç Dökmesi, 1984, s. 51.) Yalnız adamın çocukluk anıları ve bu hatıralarla muhayyilesinde kurduğu çocukluk cenneti onun sığınabileceği, kaçabileceği bir başka yerdir. Çünkü bu anılarda yazarın sanatçı kimliğine uygun, hikâyelerinin kurgusunu besleyebilecek çok malzeme vardır. Sanatçılığının bilhassa ilk dönemlerinde birçok yönüyle eserlerinde karşı karşıya geldiğimiz bu çocukluk hatıraları onu yazmaya yöneltmiştir. Ayrıca Ahmet Miskioğlu’nun da dediği gibi “Anı ve İmge, yalnız adamın arada bir kurtulmak için koştuğu ülkedir. Her yalnızlık karabasanında bir kurtuluş aramak vardır. Ara sıra da yazı yazarak kurtulmaya çalışır.” (MİSKİOĞLU, 1991, s. 89.) Aslında ara sıra değil de sıklıkla yaptığı bir iştir bu. Hatta bu kaçışlarında tabiata yönelmesindeki esas sebeplerden biri Ada’ya, Makbule Hanım’ın yanına kaçması ve sığınması olmalıdır. Yani bu kaçış, rahat rahat hayal kurarak anılarını hikâye formatına sokabileceği, güvenli bir sığınağa yani hayatının yegâne amacı olan hikâye yazıcılığı için yarattığı o zaman dilimine, yalnızlığına kaçıştır. Yazı onun için bir rahatlama aracıdır. (UYGUNER, Yaşamı, 1996, s. 25.) “Sait Faik dünyayı/yaşamı seven ama kendi istek ve arzuları ile onu değiştiremeyeceğini anladığında, hayallere/öyküye ihtiyaç duyan biridir. Bu anlamda öykü, onsuz yapamayacağı bir şeydir. Çünkü gündelik hayatının, hayat görüşünün eksik kalan yanlarını öyküyle/yazıyla tamamlamaktadır.” (TOSUN, 2000, s. 311.) Bu sebeple de yazar realite ile çatıştığında gerçeklikten kaçar, anılarına, zaman zaman çocukluk hatırlarına sığınır ve yine yalnız kalır. Bu hatıralar yalnız adamın reel hayat müşahedeleri ile birleşir ve ondaki hayal gücünü harekete geçirerek sanatsal ilhamını tetikler.
Bu söylediklerimizden hareketle Sait Faik’in gerçeklikten niçin kaçtığı mevzuunu biraz daha geniş çerçevede ele almamız gerekmektedir. Yazarın kendi arzuladığı gerçeklikle reel hayatın gerçekliği uyuşmayınca bir çatışma yaşadığını, tabiata, kendi anılarına, çocukluk cennetine, hayale/imgeye ve hikâye yazıcılığına kaçtığını söylemiştik. Evet, Sait Faik gerçeklikle çatışır, çünkü onun gibi “düşünen ve duyan insan bu yükün altında ezilmektedir.” (GÜNYOL, Sait Faik Abasıyanık Üzerine, 1984, s. 50.) Haksızlığa uğrayan insanlar, ezilen, acı çeken çocuklar, işçiler, bin bir mihnete katlanan balıkçılar, fahişeler, esrarkeşler... Aşırı hassas, alıngan, öfkeli, düşünceli bir insan için bu gerçeklik ağır bir yüktür. Örneğin yalnız adamın Gece İşi isimli hikâyesinde, sokak çocukları bir meyhanede uyumak zorundadır. Çünkü gidebilecek başka yerleri yoktur. Ve hikâye kişisi bu duruma sessize isyan ve küfür etmektedir:
“Sedirin üzerinde iki çıplak, küçük insan uyukluyor. Yer yer çıplakları gözüküyor, onlar bu oldukça ılık kahvede hâlâ üşüyorlardı. Ömer yalnız burunları, bir karpuz çekirdeği kadar ufak burunları gözüken bu insanlara yaklaştı.
- Bunlar da ne Ali?
Ali, Ömer’in yanına gelmiş; mustarip, acı bir yüz takınmıştı. - Sokak çocukları zavallılar. Almasak olmuyor. Ne yapalım?
Ömer, Ali’ye doğru dönüp hiçbir şey söylemeden, onu süzdü. Sonra, duvardaki bir halıyı, koca elleriyle kucaklayıp söktü:
- Bedava acıyacağına, dedi, şu paçavrayı üstlerine örtüversene... Baksana nerdeyse donacaklar.
Çıplakları kapanmış iki küçük çocuk üzerlerine atılan halıya uyanmadan büründüler. Birbirlerine karşı dönerek sarılıp yeniden derin çocuk uykularına düştüler.” (ABASIYANIK S. F., Sarnıç, 2016, s. 45-46.)
Buna benzer birçok hikâyede muharririn, yaşamın acı realitelerinden ne kadar da muzdarip olduğunu açıkça görürüz. Çünkü o, reel hayatın gerçekliğine hem yetişme tarzı hem de şahsiyet olarak göğüs gerebilecek bir karaktere sahip değildir. Ancak bu durum yazarın zayıf bir karaktere sahip olmasından kaynaklanmamaktadır, daha çok bu dünya realitesinde kendi düşünce âlemine ve hayata bakış açısına göre bir mantık bulamaz yalnız adam. “Onun yalnızlığını, insanın nefreti, kaçışı olarak değerlendirmek yerine; kendine has değerleri duyma ile sadece yüksek değerlerden8 yana tavır
takınma olarak açıklamak daha doğru olacaktır.” (ÇELİK, 2002, s. 22.) Çünkü yazara göre dünya herkese yetecek kadardır, hem de aşkıyla, sevgisiyle, mutluluğuyla; insanıyla, eşyasıyla, yiyeceğiyle; yani soyut, somut her şeyiyle… Peki nedir yaşanan bütün bu kaos? İşte bu kaosun, acıların, bunalımların varolmasındaki sebeplerde ve akılda bir mantık, çıkar bir yol bulamayan yalnız adam gerçeklikten kaçar. Sait Faik’in gerçeklikten kaçışını Çelme isimli hikâyesinden bir de kendi ağzından duyalım:
“Bırakın beni ey hakikatler! Yürümek istiyorum. Cennetlerin olduğu yere doğru. Ne açıkları, ne açları, ne beni kızına münasip görmeyen zengin tüccarı, hiçbir şeyi düşünmeyeceğim. Dertlerimden kime ne?
Bırakın beni harpler... Kadınlar... Çocuklar... Açlar... Deliler. Yürümek. Şoseden ayrılan yoldan bir cennete doğru yürümeye bırakın.” (ABASIYANIK S. F., Şahmerdan, 2016, s. 10.)
Hikâyede de görüleceği üzere hakikatler yazarın yakasını bırakmamaktadır. Sait Faik ise gerçekliğin bu ağır yükünden kurtulmak ve arzuladığı cennetine, kendi dünyasına yürümek ister. Bu gerçeklikten kaçmak/kurtulmak isteği yalnız adamın hayatın realitesine katlanamıyor oluşundan kaynaklanır. Ayrıca yazarın “cennet” kelimesini kullanması da boşuna değildir. Bu kelimeden kastı muhayyilesinde tasavvur ettiği ütopyadır. O, özellikle son eserlerinde gerçeklikten çok uzaklaşır. Hayatın realitesinde umduğu hiçbir şey gerçekleşmeyince tamamıyla gerçeküstü bir dünya kurar. Hikâyelerindeki kişileri artık bu dünyada yaşatmaya başlar. “Dünyanın sınırlarından kurtulmak için ‘yapma cennetler’e sığınan Baudelaire gibi, Sait Faik de, ruhuna, ağaçlardan, bulutlardan, kuşlardan, böceklerden bir yankı aramakta, bütün varlığıyla evrenin çağrısına kulak vermektedir.” (GÜNYOL, Yalnızlığın Yarattığı Adam, 1984, s. 63-64.) Yalnız adam realite ile başa çıkmayacağını anlayınca gerçeklikle çatışmasını sona erdirmiş ve hikâyeciliğinin son dönemlerinde gerçeküstü bir dünyaya sığınmıştır. “Sait Faik gerçeküstücülüğe, içe tepilmiş isteklerini düşsel bir dünyada gerçek görme isteğinin verdiği dayanılmaz, ama o ölçüde olağan bir tutkuyla düpedüz, kendiliğinden kayıvermiş, iç dünyasını bilinç üstüne çıkaran rüya, hayal, şiir dolu bu yepyeni anlatım biçimi, kim bilir belki de ona tarifsiz yalnızlığını unutturacak, yalnız güzel ve haklı bir dünya yolunda benimsediği itiraz rolünde bütünlüğünü kazandıracaktır.” (GÜNYOL, Yalnızlığın Yarattığı Adam, 1984, s. 66.)
8 “Yükse değer” kavramı Yakup Çelik’in, Sait Faik ve İnsan isimli eserinde geçmektedir. Bu çalışmada yazar, Sait Faik’teki
zengin insan kadrosunu, Takiyettin Mengüşoğlu’nun İnsan Felsefesi kitabından hareketle yorumlar. (Bkz. Takiyettin Mengüşoğlu, İnsan Felsefesi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1988.) Sait Faik’in hayatı hiç dikkate alınmadan yalnızca metinlerle sınırlı bu çalışmada “değerleri duyan bir varlık olarak insan” araştırılmıştır. Yüksek değerlerden kasıt ise insan sevgisi, dürüstlük, adalet, hak gibi kavramlardır. Mesela hiçbir ilgi çıkarı, madde ile ilgili çıkar veya sevgi dışında yorumlanabilecek değerler yüksek değer olarak söz konusu edilemez. Yakup Çelik’e göre Sait Faik’in hikâyeleri ise büyük ölçüde insan sevgisinin hareket noktası alındığı yüksek değerler açısından zengin değerlerle çevrilidir. (Bkz. Yakup Çelik, Sait Faik ve
