Heath W.Lowry-~smail E.Erünsal, Yenice-i Vardarl~~ Evrenos
Hane-dan~: Notlar ve Belgeler, (Çeviri: A. Onba~~o~lu-K. Tanr~yar), ~stanbul, 2010,
Bahçe~ehir Üniversitesi Yay~nlar~~ (ISBN 978-975-6437-95-7).
Kurulu~~ devri Osmanl~'s~n~n en önemli ~ahsiyetlerinden biri olan Evrenos Gazi ve neslinden çocuklar~n~n olu~turdu~u hanedanl~k üzerine son y~llarda yap~lm~~, neredeyse ula~~lm~~~ tüm kaynak-lar~n de~erlendirildi~i en detayl~~ çal~~ma olarak dikkati çeken eser be~~ bölümden olu~maktad~r.
Yazarlarca, gerçek bir entelektüel ve sahaf olan ~smail Özdo~an'a ithaf edilen eser, Osmanl~~ Ara~t~rmalar~~ (Journal of Ottonu2n Studies) dergisinin 32. ve 33. ciltlerinde yay~lanm~~~ iki uzun makale-nin güncellenerek kitapla~ur~lm~~~ halidir.
Giri~~ bölümünde Evrenos Gazi'yle ilgili olarak çe~itli alanlarda yap~lm~~~ yay~nlar~n (tarih, sanat ve mimarl~k tarihi vs.) bir künyesi verilmekte ve bu çal~~man~n amac~n~n aileye ait 17. yüzy~lda dü-zenlenmi~~ bir ~ecereyi tan~tarak, hanedanl~~~n merkezi say~lan Yenice-i Vardar'daki izlerini takip etmek oldu~u belirtilmektedir. Ailenin ya~ayan üyelerinden Ersin Evrenos'ta bulunan ~ecerenin IV. Mehmet'in hükümdarh~~~ zaman~nda 1678-87 y~llar~~ aras~nda düzenlendi~i ileri sürülmektedir.
Dört Osmanl~~ sultan~n~n saltanat~n~~ görecek kadar uzun bir ömür süren ve bu arada Mekke'ye giderek hac~~ olan Evrenos Gazi'yle ilgili ça~da~~ ve günümüz kaynaklar~ndan çe~itli al~nt~lar yap~lm~~, onun neredeyse tüm kurulu~~ devri Balkanlanyla ili~kili bir ~ahsiyet oldu~u ve Osmano~ullarmdan sonra imparatorlu~un ikinci önemli ailesinin kurucusu oldu~u sonucuna var~lm~~t~r. Sözkonusu ~ecerede Evrenos Gazi'nin babas~n~n ad~~ belirtilmemi~tir. Evrenos Gazi'nin Hac~~ Barak Be~, Süley-man Be~, Be~ce Be~, H~z~r~ah Be~, Ali Be~, Yakub Be~~ ve Hac~~ ~sa Be~~ ad~nda yedi o~lu ve torun-lar~n~n adlar~~ kaydedilerek bunlardan Barak ve ~sa Be~'lerin babalanyla Mekke'ye giderek hac~~ olduklar~~ ve yedi o~ulun en az üç farkl~~ kad~ndan (Kirâne, Merih/Maria ve ad~~ belirtilmeyen birisi) do~duklar~~ belirlenmi~tir. Evrenos Gazi'nin iki k~z~ndan biri olan O~ulbula Kachn'~n Merih/Maria adh e~inden veya cariyesinden do~du~u ve döneminin önemli Balkan beylerinden I:~sküplü ~shak Be~'le evlendirildi~i kaydedilmektedir. Selçuk Kad~n isimli di~er k~z~~ Kirâne isimli cariyesinden do~mu~~ ve devletin önemli hanedan ailelerinden olan Çandarl~lardan Halil Pa~a ile evlendirilmi~tir. Görüldü~ü üzere ~ecerede o~ullar~n kiminle evlendikleri kaydedilmemi~ken, sözkonusu k~zlar oldu~unda ayr~~ bir titizlik dikkati çekmektedir. 17. yüzy~l ~eceresinin daha önce ~. H. Uzunçar~~l~, Y. Öztuna, ~. Melikoff ve F. Ba~ar'~n yay~nlad~klar~~ ~ecerelerle bir kar~~la~t~r~lmas~~ yap~lm~~t~r.
~eceredeki kay~dardan hareketle aile üyelerinin defin yerleri ve Yenice-i Vardar'da vakfettik-leri eservakfettik-leri incelenmi~tir.
~eceredeki bilgiler ve Yenice-i Vardar'a (bugünkü Giannitsa) ait eski foto~raflar ve tarihi kay-naklardan hareketle Evrenos Gazi'nin ölümünden (1417) sonra o~lu Hac~~ Barak Be~~ taraf~ndan in~a ettirilen ve 19. yüzy~l sonunda yeniden yapt~r~lan türbeye defnedildi~i, o~ullanndan sadece H~z~r~ah Be~'in bu türbe içine defnedildi~ini, Hac~~ Barak, ~ki Yüreklü Ali Be~, Yakub Be~~ ve Hac~~ ~sa Be~'lerin bu türbe yak~n~nda kendi türbelerine gömüldü~ü ileri sürülerek, Süleyman Be~~ ve Be~ce Be~'in Yenice-i Vardar d~~~nda öldüklerinden mezarlar~n~n ba~ka yerde oldu~u kaydedilmi~tir. Bu arada mezarlarla ilgili M. Kiel ve E. H.Ayverdi gibi günümüz ara~t~rmac~lar~= çal~~malar~n~n da de~erlendirilmesi esnas~nda Hac~~ ~emseddin Ahmed Be~~ Camisi, Ahmet Be~~ Türbesi olarak adlan-d~r~lan ve asl~nda mektep olabilece~i dü~ünülen yap~, Ahmet Be~'in in~a ettirdi~i hamam ve Cami-i ~erif hakk~nda bilgi verilmektedir. Cami-i ~erif olarak adland~r~lan yap~n~n ~ki Yüreklü Ali Be~'in torunu olan ~skender Be~~ taraf~ndan 1510-11 y~llar~nda y~k~l~p yeniden in~a ettirilmi~~ bir eser oldu-~u ve asl~n~n Evrenos Gazi tarafindan 1380-1417 aras~nda in~a ettirilmi~~ imaret-cami olabilece~i sonucuna var~lm~~t~r. 17. yüzy~l~n ikinci yar~s~nda Evrenos Gazi türbesinin içine ve çevresine aile üyesi be~~ ki~inin defnedildi~i befirtilmekte, bunlardan birinin Çandarh ~brahim Pa~a oldu~u ve bu ki~inin Hac~~ Evrenos'un damad~~ oldu~u kaydedilirken (s.36), 16. sayfada 1499'da ölen ~brahim Pa~a'n~n Selçuk Kad~n'~n o~lu oldu~u ileri sürülür.
278
KITAP TANITMA
~ecereden, Evrenos Gazi'nin 1416'da kurdu~u vakf~n~n ba~~na atanan mütevellilerin (Hac~~ Barak Be~, ~ ki Yüreklü Ali Be~'in o~lu Hac~~ ~emseddin Ahmed Be~, Barak Be~~ o~lu Bö~rü H~z~r Be~, ~skender Be~) ad~~ ö~renilmektedir. 18. yüzy~l mütevellilerinden Evrenoszade ~erif Ahmed Be~'in Yenice-i Vardar'a günümüze gelebilmi~~ bir saat kulesi (1753) ve su yolu in~a ettirdi~i belir-tilmektedir. Genel olarak Evrenos o~ullar~mn sancakbeyi olarak atand~klar~~ kaydedilerek içlerinden baz~lar~n~n kad~~ ve defterdar olarak görev yapm~~~ olduklar~~ ifade edilmektedir.
Kitap içindeki bir bölümü, söz konusu ~ecerenin Latin harflerine aktar~l~p bugünkü dile çev-rildigi ve faksmile olarak yay~nlanmas~~ olu~turmaktad~r (s. 41-80).
"Hac~~ Evrenos'la ilgili Kitabeler" ba~l~~~, eserdeki ba~ka bir bölümü meydana getirmektedir. Hac~~ Evrenos'un ad~n~n geçti~i bir hana ait kitabenin parçalar~ndan bir bölümünün foto~raf~, han~n günümüz ve yakla~~k 80 y~l önceki görünü~leri yay~nlanm~~t~r. Han çevresinde yap~lacak bir kaz~~ neticesinde kitabenin di~er parçalar~na ula~~labilmesi muhtemeldir. Kitabenin bulunan parças~nda tarih ibaresi bulunmamas~na ra~men birinci saurda geçen "Hac~" kelimesinden dolay~~ eserin Evrenos Gazi taraf~ndan 1389-1417 aras~nda yap~lm~~~ olabilece~ine karar verilmi~tir. Bu kitabeden hareketle OsmanWn~n Balkanlardaki uçbeylerinin tamamen ganimet ve ya~ma amaçh te~kilatlar kurmad~klar~~ sonucu Heath Lowry'nin daha önce yay~nlanm~~~ bir eserindeki (The Nature of the Early Ottoman State) yakla~~m~n~~ tekzip eder niteliktedir. Bir di~er kitabe Hac~~ Evrenos'un Gümülcine'de vakfetti~i zaviye-imaretinin sol giri~inde yer alan örnektir. Okunamayan bu kitabenin tarihlendirmeye imkân vermedi~i ileri sürülürken aym imaretin giri~inin sa~~ üstünde bulundu~u belirtilen kitabenin fotokopisi yay~nlanm~~~ fakat okunamam~~~ oldu~u belirtilmi~tir. Evrenos Gazi'yle ilgili dördüncü kitabe onun mezarta~~~ kitabesi olup iki parça halindedir ve H.820 tarihini ta~~makta-d~r. Eserde yay~nlanan di~er üç kitabe ise Evrenos Gazi türbesinde sonraki dönemlerde yap~lm~~~ onar~m ve yenilemeleri belgelemektedir. Türbenin tarihiyle ilgili yorum ve tart~~malarda, yap~lm~~~ olan restorasyonun sa~l~kl~~ etütler içermedi~i vurgulanarak, türbede yap~lan kaz~lar sonucu ç~kan kemik ve kitabelerin yerle~tirilmesiyle bu hatalar~n bir nebze olsun ho~görülebilece~ine dikkat çekilmi~tir.
20. yüzy~l ba~lar~na tarihlenen foto~raflardan hareketle ve pek çok tarihi kayna~~n tetkikiyle Hac~~ Evrenos'un yapt~rm~~~ oldu~u kanaatine var~lan Yenice-i Vardar'daki su yolu ve hanla ilgili de~erlendirmelerde bulunulmu~tur.
Kitaptaki önemli bölümlerden biri "Evrenoso~ullar~~ ve Yenice-i Vardar: K~r~lmayan Zincir" ba~l~~~n~~ ta~~maktad~r (s.105-138). Ara~t~rmac~lar bu bölümde Yenice-i Vardar'~n 1530-31 ve 1529-30 tarihli tapu tahrir defterlerindeki bilgilerden hareketle mahalle ve nüfus durumunun analizini yaparak, 16. yüzy~ldaki 18 Müslüman mahallesinden 1 l'inin aile mensuplar~n~n ad~n~~ ta~~yan yerle-~im birimleri oldu~u sonucuna varmaktad~r. Yenice-i Vardar'~n 1540 ve 1555 tarihli tapu tahrir kay~tlar~n~n analizi neticesinde kay~tlarda görülen "veled-i Abdullah" ibaresinden hareketle kasaba-daki muhtedilerin yerli halk olmay~p, buraya daha sonra yerle~tirilmi~~ kitleler oldu~u, çevrede bulunan 59 köyün Hac~~ Evrenos evkaf~na ait oldu~u ve aileye ait özel mülklerin tamam~n~n 20.yüzy~l ba~lar~na kadar payitaht tarafindan kabul edilip onayland~~~~ ileri sürülür. Yukar~daki defterlere ilave olarak 1519 tarihli bir tapu tahrir defterinin kay~tlar~~ da dikkate al~narak 14. yüzy~l sonunda te~ek-kül ettirilen kasaba nüfusunun do~al bir art~~~ göstermeyip azalma göstermesi önce II.Murat zama-n~nda Selanik'in yeniden fethinden sonra buradan yap~lan Müslüman sürgünüyle izah edilmeye çal~~~lm~~ur. Benzer bir sürgünün 16.yüzy~lda da oldu~u, kasabadaki gayrimüslim ve Yahudi nüfu-sunun de~i~meyip Müslüman nüfunüfu-sunun azalmas~yla aç~klanmaktad~r.
17. yüzy~l ~eceresinde belirtilmemi~~ olmas~na ra~men, Hac~~ Evrenos'un babas~n~n ad~n~n P~ranki ~sa Be~~ oldu~u ve bu ki~inin H~ristiyan kökenli bir Frenk olabilece~i ileri sürülmü~, Radovi~te ~ehrinin güneybat~s~nda bulunan ve P~ranki ~sa Be~'e ait oldu~u dü~ünülen bir türbenin foto~rafi yay~nlanm~~t~r.
KITAP TANITMA
279
Balkanlar~~ yurt tutmu~~ bu ailenin Haabekta~~ Veli Türbesini vakfetmekte de rol oynad~klar~~ türbede bulunan bir kitabeden hareketle ileri sürülerek, bu hamili~in Hac~~ Evrenos'un ~iili~e yak~n bir dini kimli~e sahip olmas~yla aç~klanabilece~i belirtilir. Hatta Evrenos Gazi türbesinde kendisine ait oldu~u dü~ünülen mezar~n kaz~lmas~~ sonucu ortaya ç~kan pi~mi~~ topraktan yap~lan ve Ortaça~~ ~slam co~rafyas~nda sadece Kerbela'da üretildi~i ileri sürülen tespih tanelerinden hareketle Evrenos Gazi'nin hac dönü~ü Kerbela'ya u~ram~~~ olabilmesinde de ~ii-Bekta~i kimli~inin etkili oldu~u savu-nulmaktad~r. Yenice-i Vardar'daki Hac~~ Evrenos türbesinin iç ve d~~~ndan çekilmi~~ geç dönem fotolar~ndan hareketle yeni de~erlendirmelerde bulunulmu~, 1916 tarihli bir foto~rafta görülen sekizgen kasnak üzerine üzerine oturan kubbeli kare yap~n~n bugünkü Agia Paraskevi Ortodoks Kilisesi olabilece~i belirtilir. Bugünkü kilisenin içini gösteren foto~rafta kubbeye geçi~in tromp oldu~u görülmekte, dolay~s~yla yazarlar~n yap~n~n bir Osmanl~~ yap~s~~ oldu~una yönelik iddias~~ güç-lenmektedir. Çünkü Bizans yap~lar~nda ço~unlukla kubbeye geçi~~ eleman~~ olarak pandantifin kulla-n~ld~~~~ bilinmektedir. 1912 y~l~ndan bir foto~rafta da Hac~~ Evrenos Medresesinin avlusundan bir görünü~~ ele al~nm~~~ ve ba~ka iki foto~rafla bu resimde görülen yap~n~n ~eyh ~lahi Medresesi olup olamayaca~~~ tart~~~larak Hac~~ Evrenos'un in~a ettirdi~i medrese olabilece~i sonucuna var~lm~~t~r.
Kitab~n ek bölümünde Evliya Çelebi'nin Yenice-i Vardar üzerine seyahat notlarm~ n Latin harflerine transkribesi ve günümüz diliyle anlat~m~~ orijinal metnin fotokopisiyle birlikte verilmi~tir. Ayr~ca Edward Lear'~n anlat~s~, tapu tahrir kay~tlar~, A~~k Mehmet'in 1586'da Yenice-i Vardar üzeri-ne gözlemleri ve Tahsin Uzer'in 1900 y~l~ndaki izlenimleri ek olarak yay~nlanm~~t~r. Çal~~ma bibli-yografya ve dizinle tamamlanm~~t~r.
Bu çal~~ma, ula~~labilecek tüm dokümanlar~n ~~~~~nda yaz~lm~~~ mükemmel bir aile tarihi oldu-~u kadar, sunduoldu-~u zengin belgelerle Osmanl~~ mimarl~~~~ ve sanat~~ için de önemli katk~lar yapacak bir eserdir.
