Gregoryen Kıpçaklar'a Dair

(1)

GREGORYEN KIPÇAKLAR'A DA~R

GÜLN~SA AYNAKULOVA*

Dünya, K~ pçak dilli Ermenilerin emsalsiz etnik grubu hakk~ nda ilk bilgileri Agatangel Kr~mskiy'in Türkoloji ara~t~rmalar~nda Türk ve yabanc~~ ara~t~rmac~lar için onlarca y~l boyunca ansiklopedik elkitab~~ rolünü oy-nam~~~ olan `Tyurki, ~h Movi ta Literaturi" adl~~ kitab~ndan alm~~t~r'. Ünlü Akademik Kr~ mskiy (1871-1942) daha genç bir ara~t~ rmac~~ iken 1894 y~l~ nda XVI.-XVII. yüzy~l Kamenets-Podolsk "Ermenilerinin", Ermeni yaz~s~yla yaz~lm~~~ fakat dil bak~m~ndan Ermenilerce anla~~lmayan, tahmini' olarak Türkçe olan tuhaf metinlerin ara~t~r~lmas~~ için görevlendirilmi~dr. 30 sene sonra Akademik Ye. A. Kr~mskiy sözünü etti~imiz kitapta ~unlar~~ yazm~~t~r:

"Galiç-Podolsk Ukraynas~'nda Türk dilli Ermeni kolonileri ilk defa, herhalde daha Mo~ollar zaman~nda Alt~n Orda döneminde, yakla~~ k XIV. yüzy~lda yani takriben Karaimlerin kolonileri, hatta Litvanya Tatarlarm~n kolonileri ile ayn~~ zamanda meydana gelmi~~ olsa gerektir. Daha sonralar~, XV. yüzy~l~n sonunda Osmanl~~ Türklerinin Kefe ~ehrini ele geçirmeleri ile birlikte (1475) buraya kolonizasyon ak~n~~ da eklenmi~tir. Kefe'li Ermeniler kütlevi ~ekilde K~r~m, Kefe ~ehrini terk etmi~ler ve Ukrayna'n~n Podolya (merkezi Kamenets'tir) ve Galiç (merkezi Lvov'dur) bölgelerinde ya~ayan dinda~larm~n yan~na göç etmi~lerdir. Günümüzde bu Ermeni kolonistleri art~k Türk dilli olmaktan ç~km~~lard~r; onlar art~k di~er yerli ahali gibi Uk-raynaca, Rusça ve Lehçe konu~maktad~rlar. Fakat onlar~n, önceleri nas~l ve hangi dilde konu~tuklar~n~~ XVI. ve XVII. yüzy~llara ait Türk diliyle fakat Ermeni harfleriyle yaz~lm~~~ çok say~daki belgeler aç~kça ortaya koymak-tad~ r. Bu literatür, ba~l~ca olarak Ermeni Mahkemesi'nin tutanaklar~d~r. Fakat ayn~~ zamanda dini eserlere ve vakayinamelere v.s, de rastlanmak-tad~n XVI. yüzy~ldan XIX. yüzy~la kadar muhafaza edilmi~~ Kamenets-Po-dolsk Ermeni Mahkemesi'ne ait tam 32 kitap, Kamenets'ten Kiyef e nakle-dilmi~~ ve günümüzde Üniversitenin binas~nda, Kiyef Eski Kararnameler

* Gazi Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Ö~r. Gör. Dr. - ANKARA Kr~mskiy A.Xe., Tyurki, ~h Movi ta Literaturi, Kiyev, 1930.

(2)

826 GÜLN~SA AYNAKULOVA

Ar~ivi'nde muhafaza edilmektedir. 1894 y~l~nda Moskova Arkeoloji Top-lulu~u, kendi üyelerinden H.~.Kuçuk-~oannesov'u Kiyef' e, Kamenets-Po-dolsk Ermenilerinin bu mahkeme kitaplar~ n~~ incelemesi için göndermi~tir. Kuçuk-~oannesov XVI.-XVIII. yüzy~la ait bu Türkçe karar-namelerden 10-15 tanesini örnek olarak Moskova'ya getirmi~~ ve Moskova Arkeoloji Toplulu~u, içinde F. Kor~, S. Sakov ve A. Kr~ mskiy'in bu-lundu~u bir komisyona, getirilmi~~ olan bu belgelerin incelemesini havale etmi~tir. Bu komisyonun ortak çal~~mas~n~n sonucu F. Kor~'un 1896 lengvstik tebli~inde ortaya konmu~tur..." Bundan sonra Kr~mskiy, ad~~ geçen komisyonun çal~~mas~~ ve F. Kor~'~m tebli~i hakk~ nda k~sa bir bilgi verdikten sonra bu "Ermeni-K~pçak dili~~i~~~ XIII.-XIV. yüzy~l eseri olan Co-dex Cumanicus'un diline, Lutsk Karaimleri ve K~~muk lehçelerine ben-zedi~i"ne dair bilgilerini vermi~tir2.

~imdi do~rudan incelemekte oldu~umuz konumuza gelecek olursak; K~pçakça konu~an, K~pçakça yaz~~ diline sahip olan, K~pçakça dua eden ve 400 sene önce dünyada ilk defa olmak üzere K~pçakça bir kitap basan bu Ukraynal~~ esrarengiz "Ermeniler" kimdi? Bu soruya do~ru yan~ t verebilmek için Türk boylar~ndan birini olu~turan K~pçaklar~ n tarihi seyrine k~sa bir göz atmam~z gerekmektedir.

Rusya'da "Polovts~", Orta Avrupa'da "Kumanlar" ve Do~u'da "K~pçaklar" olarak bilinen Türk kav~ninin ad~, bin iki yüz seneden fazla bir zaman önce çe~itli dillerde yaz~lan eserlerde zikredilmeye ba~lam~~t~ r3. ~slam müellifleri ve Rus vakayaz~c~lar~~ bu K~ pçak-Kumanlar~, Büyük Bozk~ra (De~t-i K~pçak= K~pçak Bozk~r') ad~n~~ veren çok kalabal~k ve güçlü bir kavim olarak bilmi~lerdir.

X. yüzy~l~n ortalar~nda ~rti~~ boylar~nda ya~ayan baz~~ K~pçak boylar~, di~er Türk boylanmn tarihinde oldu~u gibi, Do~u'da meydana gelen baz~~

2 _{Garkavets A.N., K~pçakoyaz~çnlye Annyane I K~pçakskoye Armyanopismennoye Naslediye} XVI-XVII Vekov/ Garkavets A.N., Sapargaliyev G.; Töre Biti~i. K~pçaksko-Polskaya Versiya Armyanskogo Sudebnika i Armyano-K~pçakskiy Protsessualn~y Kodeks. Lvov, Kamenets-Podolskiy, 1519-1594. Almat~, "De~t-i K~ pçak", "Baur", 2003, s. 757-758; Garkavets A.N., Zagadoçmye Ukrainskiye Armyane, Kotonye Govorili, Pisali, Molilis po K~pçakslci i 400 Let Nazad Napeçatali Pervuyu v Mire K~pçakskuy~l Knig-u/ Garkavets A.N.; K~pçakskoye Pismennoye Naslediye I. Katalog i Teksu Pamyatnikov Armyanskim Pismorn. Alman, "De~t-i K~pçak". 2002, s. 5-6.

3 _{Klya~torruy S.G., Sultanov Tl.; Kazahstan. Letopis Treh T~syaçeletiy, Alma-Ata, "Rauan",} 1992, s.117.

(3)

GREGORYEN KIPÇAKLAR'A DA~R 827

siyasi olu~umlarm etkisi ile Bat~~ istikametinde yer de~i~tirmek zorunda kalm~~lard~ r. K~ pçaklar~ n ~rti~~ sahas~ndan Bat~ 'ya do~ru harekete geçmeleri büyük ihtimalle 916'larda Çin'in kuzeyinde ortaya ç~kan K~ tay Devletinin faaliyeti ile ba~l~~ olsa gerektir'. K~ taylar kuvvet kazand~kça söz konusu bölgede ya~ayan ve esas k~sm~n~~ K~ pçaklar~n olu~turdu~u baz~~ Türk topluluklar~n' Bat~ya do~ru itmi~ler ve bu K~pçaklar XI. yüzy~ldan itibaren ~rti~'ten göç edip Urallar~~ a~arak, bir k~s~n~~ Kama-~dil sahas~~ ve A~a~~~ ~dil boyunda yay~lm~~, di~er bir k~sm~~ da Peçenekler ve Uzlardan bo~alan yerleri i~galles Kuzey Kafkaslara, Kuban boyuna ve A~a~~~ Don bo-yuna, oradan da Dnepr istikametine ve daha sonralar~~ Tuna boyuna kadar gitrni~lerdir. XI. yüzy~l~ n ikinci yar~s~nda Ryazan, Novgorod-Seversk ve Pe-reyaslavl gibi Rus prenslikleri K~pçak devletinin kuzey s~n~r~n~~ te~kil etmek-teydi. Rus vakayinamelerinde Ruslar ile Kuman-K~pçaklar aras~nda geçen sava~lar, çok çe~itli münasebetlerle detayl~~ bir ~ekilde anlanlmaktad~r ki, ad~~ geçen vakayinamelerde K~ pçaklar ilk defa 1055 tarihinde zikre-dilmi~tir6. Bu kom~uluk 180 y~l kadar sürdü~ünden, Kuman-K~pçaklar ile Ruslar aras~nda kar~~l~kl~~ bir tesirle~me süreci ya~anm~~~ ve bu iki kavim adam ak~ ll~~ kayna~m~~t~ r. Rus askeri te~kilaunda, Rus ya~ay~~~ tarz~nda Ku-man-K~pçaklar~n bir çok tesiri oldu~u bilinmektedir. Himayeye s~~~nmak için Rus prenslerinin de çok defa Kuman-K~pçaklarn~~ k~zlar~n~~ e~~ olarak istedikleri bellidir. Di~er yandan H~ristiyanl~~~~ kabul eden pek çok Kuman ve Tork beyleri, Rus boylarm~n asilzade zümresinin bir k~sm~n~~ te~kil euni~lerdir7.

Rasovskiy'e göre K~pçaklar be~~ bölükten ibaretti: 1-Orta Asya bölü~ü, 2-Volga-Yay~k bölü~ü, 3-Doneç-Don bölü~ü, 4-A~a~~~ Dnyepr bölü~ü, 5-Tuna bölü~ü8. Kuman-K~pçaklar birinci s~n~f atl~~ asker olmalar~~ sebebiyle, kom~u devletler taraf~ndan ücretli asker olarak s~k s~k davet edilmi~lerdir. Onlar bu s~fatla Lehistan, Macaristan ve hatta Çek (Bohemya) memleke-tinde de sava~m~~lard~r. Bu suretle K~pçaklar~n sava~ç~~ hareket sahalar~~ Orta Asya'da Harezm s~n~ rlar~ ndan ba~layarak Kafkaslarda Anadolu s~n~rlar~, Do~u Avrupa'da ~dil Bulgarlar~, Rus Knezlikleri, Balkanlar'da Bi-

4 _{Kurat A.N., IV.-XVIII. Yüzy~llarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavintleri ve Devletleri,} Ankara, 1992, s. 72; Klya~tormy S.G., a.g.e., s.130.

Kurat A.N., Peçenek Tarihi, ~stanbul, 1937, s. 189. Ku~-at A.N., Peçenek Tarihi, s. 183, 188.

7 _{Kurat A.N., Rusya Tarihi, Ankara, 1999, s. 39-40.} 8 _{Rasony~~ L., Tarihte Türki uk, Ankara, 1971, s. 140.}

(4)

zans, Orta Avrupa'da Lehistan ve Macaristan'a kadar çok geni~~ bir sahada cereyan etmi~tir9. Kumanlardan bir zümre, 1109 y~llar~nda Ruslarla yap~lan mücadele esnas~nda yenilgiye u~rayarak eski kudretlerini kaybe-dince 1118'de ba~bu~lar~~ Atrak'~n kumandas~nda O'nun damad~~ olan Gürcü K~ral' II. David'in daveti üzerine Gürcistan'a gitmi~~ ve kral~n hizme-tine girmi~tir. Atrak'~n maiyetinde (aileleriyle birlikte 300 bini a~an) kala-bal~k bir Kuman kitlesi bulunmaktayd~. Gürcü K~ral' bunlardan 40 000 ki~ilik mükemmel bir (daimi) atl~~ ordu te~kil ederek" Kür nehri kuzeyinde ve ~irvan'da yerle~en Türlunenlere hücum etmi~tir". Gürcülerin bu Ku-man kuvvetlerine dayanarak Anadolu Selçuklular~n~n hücumlar~na kar~~~ koyduklar~~ da bilinmektedir". Kral, K~ pçaklar~n yard~m~~ ile bütün ülkelerin hükümdarlar~~ üzerinde korku ve ürkü yaratm~~, onlara büyük darbeler indirmi~tir. Kral David 1122 y~l~nda Tiflis ~ehrini ele geçirmi~~ ve böylece 400 y~ld~r aral~ks~z ~slam ve 1068'den beri Selçklu-Türk ~ehri olan Tiflis, K~pçaklar sayesinde ilk defa Apkaz-Kartel Bagrad~lar~~ eline geçip, 1125'te de ba~kent yap~larak yeniden bir H~ ristiyan beldesi olmaya ba~lam~~t~r".

Kudretli K~pçaklar~n askeri gücünden yararlanma gelene~i daha son-raki Gürcü Krallarm~n zaman~nda da devam etmi~tir. Özellikle 1184-1214 y~llar~~ aras~nda hakimiyet süren Kraliçe Tamara döneminde, ülkeye çok say~da yeni göçen K~pçaklardan faydalanmaya daha da önem verilmi~tir. Gürcülerin 1195'te Azerbaycan Atabegi ~ldehiz ile yap~lan sava~lar~nda, H~ristiyan K~pçaklar'~n hani Vsivolod'un karde~i Sevinç'in idaresi alt~nda kuvvetli bir K~pçak ordusu yard~ ma gelmi~" ve bu yeni gelen K~pçaklar, bütün Yukar~-Aras, Orta-Aras boylar~n~, Orta Kür kesimini zapt ederek ad~~ geçen bölgelerde yerle~mi~lerdir. Böylelikle Kraliçe Tamara zaman~nda ve 1195'te ikinci göç kolu olarak sonradan gelen söz konusu K~pçaklara, on-lar~~ Kral David zaman~nda gelenlerden ay~rt etmek için "Yeni K~pçaklar" ve David'in getirttiklerine de "Eski K~pçaklar" denilmesi adet olmu~tur. Bu

9 Kurat A.N., yüzy~llarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kayimleri, 5.74-75. 10 Kurat A.N., a.g.e., s. 83-84;

11 To~an A.Zelti V., Azerbaycan, LA., C. II., ~stanbul, 1993, s. 102.

12 Turan O., Selçuldular Tarihi ve Türk-islam Medeniyeti, Ankara, 1965, s. 174.

13 K~rz~o~lu M.F., Yukar~-Kür ve Çoruk Boylarmda K~pçaklar, ~lk K~pçaklar (M.Ö. M.S. VI. yy.) tv Son K~pçaklar (1118, 1195) ile Ortodoks-K~pçak Atabekler Hükümeti (1267-1578).

(Ah~ska / Ç~ld~r Eyaleti Tarihinden). Ankara, 1992, s. 117-118. 14 To~an Zeki V., a.g.m., s. 102.

(5)

GREGORYEN KIPÇAKLAR'A DAIR 829

"Yeni K~pçaklar"~n ço~u, Gürcü-Ortodoks kilisesine ba~l~~ olmakla birlikte bir tak~m~~ da, 1200'de feth ettikleri Am-~eddadl~~ Emirli~i ülkesindeki Gre-goryen-Ermeni mezhebine girmi~lerdir". Gümrü (1924'ten beri Lenina-kan) güneyinde ve Elegez (Arakaz) da~~~ kuzeybat~~ ete~indeki Ertik kasabas~~ yan~nda, büyük "K~pça~" adl~~ s~rf Ermeni yerli köyünün bulunmas~~ ve bu-rada as~l ad~~ "K~pçak-a Vank" (K~pçak Manast~r') olup, "Har~c-a Vank" da denilen XIII. yüzy~ldan kalma çok güzel bir külliye say~lan, sanat de~eri yüksek üç kubbe ve ana yap~da iki insan ve bir de kanatl~~ arslan kabart-mas~~ bulunan tap~nak ile, Elegez güneyinde, yine XIII. yüzy~ldan kalma "A~tarak/E~terek" kasabas~~ kilisesi (Ba~gut boyu "E~terek / He~terek / i~terek kolunun K~pçaidar ile buraya gelen toplulu~-undan kalma), Kars'~n I~d~r ilçesinde (1918'de Ermenilerce Türklere yap~lan k~rg~nda halk~~ k~r~l~p ~ss~z kalan) bir "Kuçakh" (K~wçakh) köyünün varl~~~~ Yeni K~pçaklar~n Elegez da~~~ çevresinde ve Aras sa~~nda da yay~ld~klar~ n~~ göstermektedir". G. Ali~an, R. Açaryan ve E. Hur~udyan'~n ortaya ç~kard~klar~~ epigraf~~ bilgilerine göre, Ermenistan'~n ~~rak bölgesi, Art~k ra-yonundaki ~imdiki Ariç köyünün eski ad~~ K~pçaq idi. Hatta "XI. yüzy~lda bu köyde bir manast~r da meydana getirilmi~~ olup ona Hpçahavank ad~~ verilmi~tir (Ermenice hpçah "K~pçak"+vank "manast~r, ke~i~~ yurdu" de-mektir). Bu manast~r hala ayaktad~r".

Görüldü~ü üzere, XIII. yüzy~ldan itibaren Kür, Aras, Çoruk boylar~na yay~larak bir k~sm~~ Gürcü-Ortodoks kilisesine, di~er bir k~sm~~ da Ermeni-Gregoryan Kilisesine ba~land~klar~~ için Türkçe konu~tuklar~~ halde s~rf "haçperest" olmalar~~ sebebiyle bu K~pçak-Kumanlara, Osmanl~lara, Rum/Rumiyân denilmesi gibi "Gürcü" veya "Ermeni" denilmesi adet olmu~tur.

Anla~~lan, bu "Ermeni" denilen H~ristyan K~pçaklar, söz konusu bölgelere gelerek buras~n~~ yurt edindikten sonra da Anayurtlar~~ ile olan münasebetlerini kesmemi~lerdir. Yukar~da görüldü~ü gibi bu K~pçaklar, art~k daha çok ticari faaliyetlerde bulunarak, vaktiyle boy boy geldikleri Kafkasya ötesi, Kuzey Karadeniz bölgeleri ve daha ötelerde ya~ayan karde~~

15 K~rz~o~lu M.F., a.g.e., s. 136.

16 Kalabal~k K~pçak boy ve oymaklarmdan olup 1195'ten sonra Borçah, ~~rak, Gökçe, Revan, Nahç~van ve Gence bölgelerine yay~larak co~rafyada hat~ra b~rakm~~~ isimler üzerine detayl~~ bilgiler için bak~n: K~rz~o~lu M.F., a.g.e., s. 136-139.

(6)

Türk boylar~~ ve di~er topluluklar ile Do~u Anadolu, Kafkasya bölgeleri halklar~~ aras~nda kültürel ba~lar~n kurulmas~ nda adeta bir köprü rolünü oynamaya ba~lam~~lard~r. Elbette, A. Garkavets'in de çok do~ru olarak tespit etti~i gibi, Ermenistan'~~ terk etmek zorunda kalan pek çok Ermeni de K~ r~ m'da, Besarabya'da uzun zaman K~ pçaklar ile kom~u olarak ya~am~~lar ve bunun sonucunda K~pçak dilini ö~renmi~lerdir". Hatta daha önceleri, Ermeniler daha Ermenistan'da iken K~pçaklar ile s~ k~~ bir temas içinde bulunmu~lard~r. Bu durum ~unu gösteriyor ki, Gregoryen-K~ pçaklar denilen bu topluluk etnik bak~ mdan saf bir ~rk veya milletten ibaret olmay~p... ama yine de, dinin, toplum hayat~n~ n her yönünü etkile-yen ortaça~~ fikir ve hayat anlay~~~ n~ n fevkalade önem ta~~ d~~~~ bu dönemlerde Ermeni-Gregoryen Kilisesine ba~l~~ olmalar~na ra~men, Türkçe yaz~~ diline sahip olmalar~, i~, e~itim, hukuk dillerinin Türkçe ol-mas~~ durumu, kendi etnik kimliklerine olan s~k~~ ba~l~l~ klarma i~aret et-mekte ve bu "Ermeniler"in ezici ço~unlu~unu H~ristyan fakat Türk as~ll~~ K~pçaklarm te~kil etti~ine delalet etmektedir.

Ermeni tarihçileri, Ermenilerin ilk defa Ukrayna (Eski Rusya) toprak-lar~nda ortaya ç~k~~~n~, ba~kenti An~~ ~ehri olan Bagrati (886-1045) Ermeni Beyli~i 'nin çökü~üne ba~lamakta, Kiyer teki Ermeni kolo,nilerinin ba~lang~c~ n~~ da XI. ve XII. yüzy~l~n ilk yar~s~ na götürmektedirler. Baz~~ ara~t~rmac~lar bu fikirleri için Fedor Dmitriyeviç adl~~ bir knezin 1062 tari-hinde, Ermenileri Rusya'ya göç etmeleri için ç~kard~~~~ davet belgesini esas almaktad~ rlar. Fakat bu belgenin resmi olarak ancak 21 Ekim 1641'de Var~ova'da kaydedilmi~~ olmas~~ ve söz konusu belgeyi teyit edecek ba~ka bir belgenin bulunmar~~~ sebebiyle, ad~~ geçen belgenin gerçekli~i hakk~~ da bir k~s~m ara~t~rmac~larda ~üphe uyand~rm~~t~rl". K~pçak dilli bu Er-menilerin ~neydana getirdikleri koloniler, Ermeni, Türk ve Gregoryen-K~pçak kaynaklarmda Mankerman olarak adland~r~lm~~t~r. Kiyef Ermenile-rinin gerçekten de koloni olarak adland~ r~labilecek bir toplulu~u olu~turup olu~turmad~~~n~~ söylemek imkans~zd~r. Fakat çok daha sonra-lar~, III. Agop'un Kondak~'nda (1410 y~l~ ) Kamenets'te ve di~er ~ehirlerde

18 _{Garkavets A.N., Ktpçakoyaziçruye Armyane.../ Töre Biti~i, s. 759; Garkavets A.N.,} Zagadoguye Ukrainskiye Armyane.../ Kipçakskoye Pismennoye Naslediye I, s. 6-7.

19 _{Kapral M., Pravovoye Ustroystvo Armyanskoy Ob~int Lvova v XIV-XVIII}VV. Obzor Dokumentov / Garkavets AN.. Sapargaliyev G.; Töre Biti~i. Kipçaksko-Polskaya Versiya Armyanskogo Sudebnika i Armyano-Kipçakskiy Protsessualmy Kodeks. Lvov, Kamenets-Podolskiy, 1519-1594. Alman, "De~t-i K~pçak", "Baur". 2003, s. 742.

(7)

bulunan belirli Ermeni ruhani dairelerinin yan~~ s~ra, -ki çok iyi bilindi~i gibi buralarda muhtar Ermeni cemaatleri bulunmaktayd~, -Kiyef ruhani dairesi de zikredilmi~tir. XVI.-XVII. yüzy~llarda Kiyef te art~k böyle muhtar cemaat yoktu, ama Kiyer te Ermenilerin kendi kiliseleri mevcuttu.

1356 Magdeburg ~rntiyaz~'nda belirtilen milli topluluklar aras~ nda (Ukraynal~lar, Ermeniler, Yahudiler, Tatarlar, Saratsiler) sadece Ermeni-ler, idare muhtariyeti ve mahkeme usulü gibi kendi muhtar organlar~n' düzenleme imkan~ndan azami bir ~ekilde istifade etmeyi bilmi~lerdir. Er-menice yaz~lm~~, Kilise karakterini ta~~yan XIV. yüzy~l~n 60-80% y~llar~n di~er belgelerine göre Lvov'da, geli~mi~~ sosyal ve kilise yap~s~na sahip ol-dukça kalabal~k Ermeni cemaatleri bult~nmaktayd~. 1379 ve 1380 y~llar~nda "~ehirde ve ~ehir surlar~n~n d~~~nda ya~ayan Ermeniler, Leh ve Macar kral-lar~ndan kendi hukuki statülerinin onay~n~~ elde etmi~lerdir. Topluluk "kendi gelenekleri ile; voyt yap~s~, piskoposlar~, kiliseleri ve bütün di~er yarar ve hukuklar~~ ile" muhafaza edilmekteydi. Lvov ve Galiç Rusyas~'mn Leh krall~~~~ idaresi alt~na geçmesiyle Ermeniler, Vladislav II. Yagayla'ya da 1379 ve 1380 tarihli bu iki hukuk imtiyazlar~n~~ onaylatma imkan~~ elde e tmi~lerdir2°.

Ermeniler Podolya ve Galiçya'ya Moldavya, Vlahya ve K~r~m'dan geli-yorlard~. Onlar~n ba~l~ca yerle~im yerleri Akkerman, Seret, Suçova, Hotin ve Yass~~ idi. K~r~m topraklar~nda en kalabal~k Ermeni kolonisi XI. yüzy~l~n ortas~nda kurulan Kefe ~ehrinde idi. Er~neni ~al~itleri, XV. yüzy~l~n ikinci yar~s~nda burada 35-40 bin Ermeninin bulundu~undan söz etmektedirler. Di~er bir önemli Ermeni kolonisi de Sudak'ta idi. Ayn~~ zamanda, Kozlev, Karasubazar, Akmescid, ~nkerman, Surl~at vs.de de Ermeni kolonilerinin bulundu~undan söz edilmektedir.

Yukar~da sözü geçen katolikos III. Agop'un Kondak~'nda, Kiyef ve Kamenets ruhani daireleri haricinde, Lutsk'ta, Vladimir'de ve ayn~~ za-manda günümüzde Romanya s~n~rlar~nda bulunan Suçova ve Seret ~ehirlerinde de Ermeni ruhani dairelerinin bulundu~undan söz edilmek-tedir. Daha sonralar~~ Sadok, Baronç ve T. Gromnitskiy'in bilgilerine göre Ukrayna'n~n 70'ten fazla ~ehir, kasaba ve köyünde pek çok "Ermeni" yerle~im yeri te~ekkül etmi~tir2~.

Kapral M., a.g.m.,.../ "Töre Bitigi", s. 742.

21 _{Garkavets A.N., Kipçakoyaztçnlye Armyane... / Töre Biti~i, s. 760; Garkavets A.N.,} Zagadoçmye Ukrainskiye Armyane.../ Kapçakskoye pismennoye Naslediye 1, s. 7.

(8)

832 GÜLN~~ SA AYNAKULOVA

Bütün bu Ermeni yerle~im yerleri aras~nda en büyü~ü Kamenets ko-lonisi idi. E~er Lvov'da 60 Ermeni ailesi bulunuyorsa, görgü ~ahitlerinin bilgilerine göre Kamenets'te 300 aile bulunmaktayd~. Fakat yerli mahkeme ve kararname kitaplar~ndaki bilgilere göre bundan çok fazla aile bulun-maktayd~. Burada ~ehir belediyesi ile birlikte, ~ehir çar~~s~, kiliseler, ma~azalar, fakirler bar~nak", hamamlar vs. bulunduran ~ehrin 3/4 k~sm~~ Ermenilere ait idi. Kamenets Ermenileri su de~irmenleri, köyler, çiftlikler, ar~~ kovanlar~~ sahipleri olup, ayr~ca gümrükleri kiralamakta ve özel ihti-sasla~m~~~ zanaatlara, muhtar sivil ve dini te~kilatlara, atölyelere, karde~lik niteli~indeki sosyal derneklere, okullara vs. sahip idiler. Genel olarak bun-lar, büyük, itibar sahibi olan iyi te~kiladanm~~~ sa~lam bir ~ehir toplulu~u idi.

Bu "Ermeniler", Mhitar Go~'un XII.-XIII. yüzy~l Kanunlar Mec-muas~ 'n~n yerli K~pçak-Leh versiyonuna göre ~üphesiz davac~~ veya daval~~ da oluyorlard~. Söz konusu Kanunlar Mecmuas~'mn Lvov Ermenileri için, yeni ve yerli ~artlara göre düzeltmeler yap~lan ve ekler içeren Latince metni, Leh Kral~~ Ya~l~~ I. Sigizmund taraf~ndan 5 Mart 1519 y~l~nda onay-lanm~~t~r. Mahkeme Usulü de, Lvov'da Gregoryen-K~pçak dilinde tanzim edilmi~~ 1523-1594 Mahkeme Usulü Kanunu'na göre nizama koyul~nak-tayd~. Mahkeme Usulü Kanunu'nun nihai redaksiyonu 1601-1604 y~llar~nda gerçekle~tirilmi~~ olup bunun 40 veya daha fazla nüshas~~ bilin~nektedir. Lvov Ermenileri, mahkeme i~lerini ba~~nda bir Ermeni voytunun bu-lundu~u kendi mahkemelerinde görüyorlard~. Fakat IV. Kazimir'in 1469 kararnamesiyle bu mahkemenin yetkisi Leh yarg~~ yetkisi lehine s~ n~ rland~ r~lm~~t~ r. Buna göre, Lvov Ermeni Mahkemesi reisinin mükellefiyetleri ~ehir voytuna verilmi~, üstelik dört sivil ve ceza maddesine göre Lvov Ermenileri, genel olarak Leh mahkemesine tabi duruma geti-rilmi~ledir. Ba~~nda ~ehir voym bulunan Lvov Ermeni ceza mahkemesi bu ~ekilde 24 Mart 1784 tarihine kadar varl~~~ n~~ sürdürmü~tür. Lvov'da 1444'ten 1734 y~l~na kadar, sözünü etti~imiz mahkemeler ile birlikte, ba~~nda bir piskoposun bulundu~u Ermeni ruhani mahkemesi de faaliyet göstermekteydi. Bu mahkeme, nikâh, miras i~leri vs. gibi çe~itli ruhani i~lere balcmaktayd~.

~imdi, 5 Mart 1519'da Leh Kral~~ I. Ya~l~~ Sigizmund taraf~ndan onay-lanm~~~ Gregoryen-K~pçak Kanunlar Mecmuas~'na ve Mahkeme Usulü'ne gelecek olursak: Kanunlar Mecmuas~~ üç bölümden olu~maktad~r. Bunlar:

(9)

giri~, sivil kanunlar ve ço~u zaman yarg~lama niteli~ini ta~~yan ek

madde-ler'dir. K~pçakça elyazmalar, Arnavut Katoligosu Stepannos'un ricas~~ üzerine 1184-1213 y~llar~nda Mhitar Go~~ taraf~ndan i~~ bu Kanunlar Mec-muas~~ için yaz~lan Giri~'i kelimesi kelimesine tekrar etmektedir. Leh ve K~pçak varyantlarm~n sivil maddelerinin büyük k~sm~~ da Mhitar Go~'un Kanunlar Mecmuas~'n~n ilgili maddelerini hemen hemen aynen ihtiva et-mekte ve bu Kanunlar Mecmuas~ 'm düzenleyenlerin ayn~~ s~n~rlay~c~~ ilave-lerini içeren Lehçe ve K~pçakça metinler de birbirleriyle uyumlu görünmektedir. Bu çerçevede, söz konusu eserden Ermeni Kanunlar Mecmuas~ 'n~n Leh-K~ pçak versiyonu ~eklinde söz etmek mümkündür. Di~er konularda, K~pçak elyazmalar~~ özgündür ve bundan ötürü K~pçak metni hakk~nda, bir yandan Ermeni Kanunlar Mecmuas~'mn fikir ve hu-kuk esaslar~n~n geli~mesi sonucunda, di~er yandan da yerli huhu-kuk (Rus hukuku, Magdeburg veya Alman hukuku, Büyük Kazimir'in Statutlar~, Lit-vanya knezlerinin, Macar ve Leh krallar~n~ n imtiyazlar~ ) belgeleri ve düsturlarm~n geli~mesi sonucunda meydana gelmi~~ ba~~ms~z bir hukuk

eseri olarak söz etmek mümkündür. K~pçak Kanunlar Mecmuas~~ hem

Lvov'da, hem Kamenets-Podolsk'ta olmak üzere çe~itli dönemlerde, çe~itli insanlar taraf~ndan defalarca yenilenmi~~ ve yeniden yaz~lm~~t~r. Kopyac~lar Mhitar Go~'un nasihatlerine uyarak ilk metni düzeltmi~ler, redaksyonunu yapm~~lar ve zaman~ n taleplerine uyarak yeni hukuk esaslar~n~~ ilave etmi~lerdir.

Kanunlar Mecmuas~nda, ana maddelere geçmeden önce, dikkat çeken ~u ilk 10 madde yer almaktad~r:

Burungisi, ki pampasel etârlâr biz~~i, ki törâlâri (kanunlar~) yoh tur.

(Birincisi, bizim kanunlar~m~z~ n olmad~~~ na dair bizi kötüleyenler hakk~nda).

Ekinçi, ki ne üçü~~~ emdi yazdiq, ya kim~~ih priçinasindan.

(~kinci, neden biz ~imdi yazd~k, veya kimin sebebiyle yazd~k).

Clçünçi, ni~an küçünüh barça törâlârnih.

(Üçüncü, bütün kanunlar~n fevkalade gücü hakk~ nda).

Dörtünçi, ki kimlâr törâçilâr bolmah kerâk.

(Dördüncü, kimlerin töreci olmas~~ laz~m).

(10)

834 GOLN~SA AYNAKULOVA

Be~inçi, ki ne nemâdir törâ, ya kimgâ törâ bolmaq, ya torâni kin~gâ simarla~naq kerâk. (Be~inci, töre ne demektir, kimin töre olmas~~ veya

töreyi kime emanet etmek gerek).

Altinçi, ki ne türlü tiyar bolmaqa törakilârgâ ya zahotcal.irgâ.

(Alt~nc~, törecilerin ve davac~lar~n nas~l davranmalar~~ laz~m).

Yedinçi, tanihlâr üçü~l, ki nedir alarnih n~amlâri.

(Yedinci, ~ahitler hakk~ndad~r ki onlara nas~ l güvenilir).

Sekizinçi, am üçün, ki ne türlü bohnaq kerâk, ya kimgâ berilir am.

(Sekizinci, ant hakk~nda; ant nas~ l olmal~~ ve kimler tabi tutulmal~d~ r).

To~ruz~n~çi, ki ti~mâstir k'risdanlâtgâ dinsizlâr alt~nla barmaqa törâgâ.

(Dokuzuncu, H~ ristyanlara hak aramak için kâfirlerin töresine ba~vurmak yak~~maz).

Onl~nçi, ki haysi bitiklârdân y~~diq, ya Ilaysi millâthirdân aldiq törâlârni.

(Onuncu, hangi eserlerden yararland~ k veya hangi milletlerin törelerini ald~k)22.

Bu maddelerin birer birer ve teferruath bir ~ekilde aç~ klanmas~~ yap~ ld~ ktan sonra ana ve ek maddelere yer verilmi~tir. Konu uzmanlar~~ ve ara~t~rmac~ lar~ n fikrine göre, Kanunlar Mec~nuas~'nda ve ilk ba~ta K~ pçak dilinde tanzim edilmi~~ 1523-1594 Mahkeme Usulü Kanunu'nda kullan~lan, derin bir ~ekilde haz~ rlanm~~~ K~ pçakça özel terminoloji, Göktürk, Gök Tanr~, dönemine kadar giden K~ pçak hukuk geleneklerinin süreklili~ini ortaya koymaktad~ r23.

22 _{Garkavets A.N., Transkriptsiya K~pçakskogo Teksta 1523 Goda po Rukopisi 1916/ II} Natsionalnogo ~ nstituta ~meni Ossolinskih, Vrotslav, Polsa, i Yego Perevod na Russkiy./ Garkavets A.N., Sapargaliyev G.; Töre Biti~i. K~pçaksko-Polskaya Versiya Armyanskogo Sudebnika i Arrnyano-K~ pçakskiy Protsessualmy Kodeks. Lvov, Kamenets-Podolskiy, 1519-1594. Almat~ , "Dev-I K~ pçak", "Baur", 2003, s. 17.

23 _{Garkavets A.N., Sapargaliyev G., Predisloviye / Töre Biti~i. K~ pçaksko-Polskay.~~ Versiya} Armyanskogo Sudebnika i Armyano-Kipçakskiy Protsessualmy Kodeks. Lvov, Kamenets-Podolskiy, 1519-1594. Alman, "Dest-i K~pçak", "Baur", 2003, s.4.

(11)

Ermeni-K~pçak Kanunlar Mecmuas~~ ve Mahkeme Usulü Kanunu'nun yaz~ld~~~~ dil üzerinde duracak olursak; Kanunlar Mecmuas~ 'n~n tercümanlar~~ kendi ana dilleri olan K~pçak diline bazen Tatarca demekte-dir. Bu durum K~pçak dilinin, Mo~ol-Tatar istilas~ndan sonra her yerde art~k Tatarca olarak adland~r~lmaya ba~lam~~~ olmas~yla ilgilidir. Söz ko-nusu dilin ta~~pc~lar~~ her ~eyden önce, kendi dillerini, ad~~ geçen eserin orijinalinin yaz~ld~~~~ Ermeni dilinden ay~rmak amac~n~~ gütmü~lerdir24. Dil uzmanlar~~ bu Gregoryen-K~pçak dilinin, men~e bak~m~ndan K~r~m muhi-tinin K~pçak-Kuman dillerinden birini te~kil etti~ini, yap~~ özellikleri bak~m~ndan da Karaimce'nin Trakay a~z~na, Kumanca'ya, K~pçak-Urum a~z~na ve K~r~m Tatarcas~mn da~l~k bölgesi a~~zlar~na benzedi~ini belirt-mektedir25. E~er M~s~r Memlüklerinin, Alt~n Orda ve Harezm ahalisinin yaz~l~~ eserlerinde bulunan sonraki dönem O~uzca ve Arapça-Farsça kat-manlar dikkate al~nmazsa bu K~pçakça, sözünü etti~imiz eserlerin diline son derece benzerlik göstermektedir 26. XVI.-XVII. yüzy~llarda ba~ta

Kame-nets-Podolsk ve Lvov'da olmak üzere, ama ayn~~ zamanda Ukrayna, Lehis-tan, Moldavya, Vlahya ve Küçük Asya'daki "Ermeni" koloni temsilcileri ta-raf~ndan tanzim edilmi~~ bu eserin dili, yukar~da belirtilen sebeplerden do-lay~~ bilimsel tan~mlamada K~pçak dili olarak belirtilmektedir27. Ayr~ca, Ermeni yaz~s~yla yaz~lm~~, i~~ hayat~~ ile ilgili, dini hayatla ilgili, e~itim hayat~~ ile ilgili eserlerin dili olarak bilinen bu dil, bilimsel olarak, Ermeni alfa-beleriyle yaz~lm~~~ eserlerde muhafaza edilen Ermenilerin muayyen gru-buna özgü bir dil olarak da nitelendirilmektedir28.

Elbette, bu Gregoryen-K~pçaklar~n muhtarl~~~n~n ba~~ms~zl~~~~ ço~u hallerde Ukrayna'da bulunan Ermeni-Gregoryan Kilisesi'nin ba~~ms~z du-rumuyla ilgiliydi. Bundan dolay~~ Leh-Katolik Patrikli~i, Vatikan'~n deste~ine dayanarak ve her vas~taya ba~vurarak Lvov ve Kamenets Ermeni-lerini Roma Katolik Kilisesi'yle birle~tirmek, kendi taraf~na çekmek için çe~itli te~viklerde bulunmaktayd~. Fakat Kamenets Ermenilerinin büyük k~sm~~ yine de bu birli~i kabul etmemi~tir. 1672-1692 y~llar~nda ~ehir Os-

24 _{Garkavets AN., K~pçakoyaz~çmye Armyane.../ Töre Biti~i, s. 766.} 25 _{Garkavets AN., a.g.m.,.../ Töre Biti~i, s. 767.}

26 _{Garkavets A.N., Konvergentsiya Armyano-K~pçakskogo Yaz~ka k Slavyanskim v XV1-XVII} vekov. Kiyev, "Nauka-Dumka", 1979, s. 5.

27 _{Garkavets A.N., K~pçakskiye Yaz~ki: Kumanskiy i Armyano-K~pçakskiy. Alma-Ata, "Nauka",} 1987, s. 114.

(12)

manl~lar taraf~ndan al~nd~~~nda burada hala Ermeni-Gregoryan Piskoposu ~oann Berestoviç bulunmaktayd~.

Ermenilerin hukuki, idari ve kilise bak~m~ndan özerkli~i, dini bak~mdan ayr~~ olu~u, onlar~n ülkenin ekonomik hayat~nda aktif bir ~ekilde yer almas~na, hatta bazen bölgedeki mal mübadelesinin ve istihsalin mu-ayyen dallar~n~n geli~mesine önemli etkide bulunmas~na engel ol-mam~~t~r, ki bu bölge üzerinden Ukrayna, Beyaz Rusya, Lehistan, Litvanya, Rusya, Tuna Knezlikleri, Türkiye, K~r~m Hanl~~~, Suriye ve ~ran aras~nda yap~lan ekonomik ili~kilerin ba~l~ca yollar~~ geçmekteydi.

Kamenets Ermeni Mahkemesi'nin kararname kitaplar~nda, yerli Er-menilerin ticaret alan~nda elde ettikleri pek çok imtiyazlardan söz edil-mektedir29. Elbette, bu imtiyazlar "Ermenilere", yapt~klar~~ faaliyetleri söz konusu bölgenin devletlerine menfaatler sa~lad~~~~ için verilmekteydi. "Ermeni" ticareti harp zaman~nda bile faaliyette olup, sava~~ yapmakta olan taraflar~n himayesi alt~nda bulunmaktayd~. Mesela, 1620-1621 Hotin harbi s~ras~nda Osmanl~~ idaresi taraf~ndan Kamenets Ermenilerine verilmi~~ mu-hafaza belgelerinin say~s~~ 8 ve 13 aras~nda de~i~mektedir. Bu belgeler "Ermenilere" Türkiye topraklar~~ ve yasal devletlerin topraklar~nda mal-lanyla engelsiz ve emniyetli bir ~ekilde hareket etmelerini ve ticari faaliyet-lerini gerçekle~tirmefaaliyet-lerini sa~lamaktayd~. Bu Gregoryen K~pçak Ermenile-rin, ana dilleri olan K~pçakçaya çok yak~n K~r~m Tatarcas~yla Osmanl~~ Türkçesini bilmeleri ve Türk- Tatar i~lerinde çok tecrübeli olmalar~~ saye-sinde "Ermeniler", tercüman, dan~~man, müste~ar, arac~, refakatçi, hatta diplomat vasf~nda s~k s~k diplomatik hizmetlerde görev yapmalar~~ için celb edilmekteydi. "Ermenilerin" casusluk görevlerinde bulunmalar~~ veya ca-susluktan ~üphe uyand~rmalar~~ üzerine de pek çok hadise kaydedilmi~tir.

Gregoryen-K~ pçak toplumu ~ehirdeki önemli ekonomik etkisi ve büyük karlar getiren do~u ticaretinde oynad~~~~ aktif rolleri sayesinde, Lvov veya di~er ~ehirlerde Ermeni Voytlu~u ~eklinde güçlü, hukuki bir özerklik meydana getirmeyi ba~arm~~t~r". Yaln~z, 1469 y~l~ndaki Lvov ~ehir belediye meclisi ile olan mücadelede, ayr~~ .bir mahkeme enstitüsü olan Ermeni Voytlu~u görevinin ortadan kald~r~lmas~na ra~men, Ermeni Özerkli~i "karma" mahkemeler ~eklinde, -ki bu, ~ehir voytu ve "Ermeni"

29 Garkavets A.N., a.g.m.,.../ "Töre Biti~i", s. 763.

(13)

büyüklerinden olu~maktayd~,-varl~~~n~~ korumu~tur. XVIII. yüzy~l~n so-nunda Lvov'daki "Ermenilerin" bütün haklar~~ fiili olarak ~ehrin Leh-Kato-lik ahalisi ile e~it hale getirilmi~tir. Yaln~z bu durum, paradoks gibi geliyor olsa da, "Ermeni" toplumu ve milli kültürünün geli~mesine de~il, tersine "Ermenilerin" Leh muhitinde eriyip yok olmas~na yol açm~~t~r31.

Ukrayna, Lehistan, Moldavya vs. bölgelerde ya~am~~~ ve çe~idi faaliyet-lerde bulunmu~~ bu Gregoryen-K~pçaklar üzerine atfedilmi~~ literatürün ol-dukça çok olmas~na ra~men, bu "Ermenilerin" faaliyet alanlar~, harp s~ ras~nda gösterdi~i yararl~ klar, esirlerin mübadelesi veya geri sat~n al~nmas~nda oynad~~~~ roller, bununla birlikte ülkenin kültürel hayat~n~n çe~idi dallar~ndaki; e~itim, tiyatro, mimari, sanat, matbaac~l~k vs. faaliyet-leri derin ve ciddi ara~urmalann yap~lmas~n~~ gerektirmektedir.

Sonuç olarak ~unu söyleyebiliriz ki, Türk milletinin yüzy~llar boyunca ya~ad~~~~ belli tarihi ko~ullar, ne yaz~k ki milli hukuk esaslar~n~n yaz~l~~ bir ~ekilde tespit edilmesine ve sa~lamla~ur~lmasma engel olmu~tur. Fakat bu durum Türk milletinin hukuki tasavvurlar~n~n sistematik bir karakter ta~~mad~~~~ anlam~na gelmez. Bunu anlamak için hukuk terminolojisinin incelenmesi, analiz edilmesi kafidir.

Orta as~rlarda Avrasya'n~n çe~idi ülkelerinde tanzim edilmi~~ olan K~pçakça yaz~l~~ belgeler, Türk hukuk tarihi ara~t~rmac~lar~~ için ek kaynak olarak de~erli katk~lar sa~layabilecek durumdad~r. Bu bak~mdan, 1519-1689 tarihleri aras~nda Ermeni yaz~s~yla yaz~lm~~~ K~pçakça Kanunlar Mec-muas~, Mahkeme Usulü Kanunu, mesleki ve sosyal te~kilatlarm tüzükleri,

dini ve sivil idare muhtariyetlerinin kararnamelerini içeren K~pçakça

hu-kuki i~lerin muazzam grubu en önemlisidir. Bu eserler aras~nda, önce La-tince'ye, sonra Lvov'lu K~pçakça konu~an Ermenilerin ana diline çevrilmi~~ ve 1519 y~l~nda Leh kral~~ taraf~ndan onaylanm~~~ Ermeni Kanunlar muas~~ en ehemmiyetlisini olu~turmaktad~r. Söz konusu Kanunlar Mec-muas~n~n incelenmesi, Türk halklar~n~n hukuk alan~nda, milli gelenekler konusu üzerinde, kanunlar~n~n hukuk terminolojisinin geli~mesi için hizmet edecektir.

(14)

838 _{GÜLN~~ SA AYNAKULOVA}

KAYNAKLAR

Garkavets A.N., K~ pçakskoye Pismennoye Naslediye I. Katalog i Teksu Pamyatnikov Armyanskim Pismom. Almau, "De~t-i K~pçak", 2002.

Garkavets A.N., K~ pçakskiye Yaz~ ki: Kumanskiy i Armyano-K~pçakskiy. Alma-Ata, "Nauka", 1987.

Garkavets A.N., Konvergentsiya Armyano-K~ pçakskogo Yaz~ka k Slavyanskim v XVI-XVII vv. Kiyev, "Nauka-Dumka", 1979.

Garkavets A.N., Zagadoçmye Ukrainskiye Armyane, Kotor~ye Govo-rili, Pisali, Molilis po-K~pçakski i 400 Let Nazad Napeçatali Pervuyu v Mire K~pçakskuyu Knigu./ Garkavets A.N., K~pçakskoye Pismennoye Naslediye I. Katalog i Tekst~~ Pamyatnikov Armyanskim Pismom. Almat~, "De~t-i K~pçak", 2002.

Garkavets A.N., Sapargaliyev G., Töre Biti~i. K~pçaksko-Polskaya Versiya Armyanskogo Sudebnika i Armyano-K~pçakskiy Protsessualmy Ko-deks. Lvov, Kamenets-Podolskiy, 1519-1594. Alman, "De~t-i K~pçak", "Baur", 2003.

Garkavets A.N., K~pçakoyaz~çmye Armyane i K~pçakskoye Armya-nopismennoye Naslediye XV1-XVII Vekov. / Garkavets A.N., Sapargaliyev G.; Töre Biti~i. K~pçaksko-Polskaya Versiya Armyanskogo Sudebnika i Armyano-K~ pçakskiy Protsessualmy Kodeks. Lvov, Kamenets-Podolskiy, 1519-1594. Almau, "De~t-i K~pçak", "Baur", 2003.

Garkavets A.N., Transkriptsiya K~ pçakskogo Teksta 1523 Goda po Rukopisi 1916/ II Natsionalnogo ~nstituta ~meni Ossolinskih, Vrotslav, Pol~a, i Yego Perevod na Russkiy./ Garkavets A.N., Sapargaliyev G.; Töre Biti~i. K~pçaksko-Polskaya Versiya Armyanskogo Sudebnika i Armyano-K~pçakskiy Protsessualmy Kodeks. Lvov, Kamenets-Podolskiy, 1519-1594. Almau, "De~t-i K~pçak", "Baur", 2003.

Kapral M., Pravovoye Ustroystvo Armyanskoy Ob~in~~ Lvova v XIV-XVIII VV. _{Obzor Dokumentov / Garkavets A.N., Sapargaliyev G.; Töre}

K~pçaksko-Polskaya Versiya Armyanskogo Sudebnika i Armyano-K~pçakskiy Protsessualmy Kodeks. Lvov, Kamenets-Podolskiy, 1519-1594. Almau, "De~t-i K~pçak", "Baur", 2003.

(15)

K~rz~o~lu M.F., Yukar~-Kür ve Çoruk Boylar~nda K~pçaklar. ~lk K~pçaklar ( M.Ö. M.S. V~. yy.) ve Son K~pçaklar (1118, 1195) ile Or- todoks-K~pçak Atabekler Hükümeti (1267-1578). (Ah~ska/Ç~ld~r Eyaleti Ta-rihinden). Ankara, TTK, 1992.

Klya~tormy S.G., Sultanov T.~., Kazahstan. Letopis Treh T~syaçeletiy. Alma-Ata, "Rauan", 1992.

Kr~mskiy A.Ye., Tyurki, ~h Movi ta Literaturi, Kiyev, 1930 Kurat A.N., Peçenek Tarihi, ~stanbul, 1937.

Kurat A.N., Rusya Tarihi, Ankara, 1999.

Kurat A.N., Yüzy~llarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Ka- vimleri ve Devletleri, Ankara, 1992.

Rasony~~ L., Tarihte Türklük, Ankara, 1971.

To~an A.Zeki V., Azerbaycan, ~.A., II.c. ~stanbul, 1993.

Turan O., Selçuklular Tarihi ve Türk-~slam Medeniyeti, Ankara, 1965.

(16)