GAZNEL~~ ORDUSUNDA GÖREV ALAN H~NTL~LER
ERDO~AN MERÇ~L
Gazneli Devleti kurulduktan hemen sonra hükümdarlar Hindistan sefer-lerine ba~lam~~~ ve bu k~ tadaki insan kayna~~ndan askeri yönde de fayda-lanm~~lard~ r. Bu konuda önemli bilgiler Prof. Dr. C.E. Bosworth taraf~ ndan "Ghaznevid Military Organisation" ba~l~kl~~ makalesinde ve Gazneliler ile ilgili iki kitab~ nda aç~ klam~~t~r'. Ancak Prof. Bosworth taraf~ndan verilen bilgi-lerde baz~~ eksiklikler göze çarpmaktad~r. Biz bu makalemizde hem eksikleri tamamlamaya, hem de bu konudaki olaylar~~ hat~ rlatmaya çal~~aca~~z. Eksik-likleri tamamlarken en önemli kayna~~m~z ise, Beyhaki'nin Tarih-i Beyhald adl~~ eseri olacakt~ r. Bu eser elimize eksik ula~masayd~, muhakkak ki, konu-muz hakk~ nda daha etrafl~~ bilgi sahibi olacakt~k.
Gazneliler'den önceki Müslüman devletler, söz geli~i' Büveyhiler, Saf-fariler ve Samaniler ordular~ nda acaba Hintliler'den faydaland~lar m~? Maf~-zullâh Kabir'2in eserinde Büveyhiler'in Hintli askerlerden faydaland~~~~ husu-sunda bir bilgi bulunmuyor. Öte yandan Abbas-~~ Perviz (Deyâlhne ve Gaz-neviyân, l~~. 1336, s. 148), Adud ed-Devle zaman~ nda (936-983) Büveyhi or-dusunda Hintliler'in bulundu~unu zikrediyor. Türkiye'de Samaniler ile ilgili olarak son zamanlarda yap~lan bir doktora çal~~mas~nda da bu devletin ordu-lar~ nda Hintliler'in yer ald~~~~ konusunda bir bilgi yoktur3. Ancak Saffariler'in Ya'kub b. Leys döneminden (867-879) itibaren ordular~nda Hintli askerler kulland~ klar~~ anla~~ l~yor. Bu askerler 919-923 y~ llar~~ aras~ nda Saffari Devleti'nde kar~~~ kl~ klarm ya~and~~~~ dönemde önemli rol oynam~~lard~ r'. Fakat Gazneli Devleti'nde görev yapan Hintliler'in orduda daha aktif rol oy-
Bk. "Ghaznevid Military Organisation", Der Islam, Berlin 1961, Cilt 36, s.37-77; Ayn~~
mlf., The Ghaznavids Their E~npire in Afghanistan and Eastern Iran 944:1040, Edinburg 1963.; Ayn~~ mlf. , The La ter Ghaznavids: Splendour and Decay, Edinburg 1977.
2 Bk. The Buwayhid Dynasty of Baghdad, Calcutta 1964; Ayr~ca bk., H. Busse, Chalif und
Grosskönig, Die Buyiden un Iraq (945-1055), Beirut 1965.
3 Bk. A. Usta, Samaniler Devleti'nin Siyasi ve Kültürel Tarihi (943-1005), ~stanbul 2003 (Bas~lmam~~~ Doktora Tezi).
Bk. Tarih-i Sistan, n~r. Melik ü~-~üera Bahar, Tahran h~. 1314, s.309; C.E. Bosworth,
The History of Saffarid of Sistan and the Maliks of Ni~nr~~~, Costa Mesa, California and New
York, 1994, s. 282, 348-349.
nad~klar~~ görülüyor. Bu durumda Hintliler acaba hangi tarihten itibaren Gazneli ordusunda görev almaya ba~lam~~lard~r?
Simcuriler Horasan'a hâkim olmak ve Sama~dler'in yerine geçmek iste-yen bir Türk âilesidir. Bu âileden Ebü Ali Simcuri, Sebüktegin zaman~nda Samardler taraf~ndan Horasan ordu komutanl~~~na (Sipehsâlâr-~~ Horasan) tayin edilen (994) Sebüktegin'in o~lu Mahmûd'u Ni~abur civar~nda ma~lup etmi~ti (995). Ebü Ali'nin daha sonra özür dileme gayretlerine ra~men, Sebüktegin, o~lu Mahmûd'un intikam~n~~ almak için, etrafa mektuplar yaza-rak asker göndermelerini istedi. Sebüktegin bu s~rada Hintliler'den ve Türk Halaçlar'dan da asker toplam~~t~. Neticede 22 Temmuz 995 tarihinde Tus ci-var~ndaki sava~ta Sebüktegin, Ebü Ali Simcuri ve ordusunu ma~lup ettis. Böylece Gazneliler ordusunda insan gücü olarak Hintliler ilk kez muhteme-len 995 tarihinde görev alm~~~ görünüyorlar.
Sultan Mahmüd zaman~nda (998-1030) da Hintliler, Gazneli ordusunda yer alm~~lard~6. Bu s~rada Hindiler'in Gazneli ordusunda yer almalar~nda di-nin bir engel te~kil etmedi~i görülüyor. Nitekim Sultan Mahmüd 21 Aral~k 1002'de Sistan'a hâkim olduktan sonra-orada bir miktar asker b~ rakarak Gazne'ye döndü. Ancak bir süre sonra Sistanl~lar, Ebü Bekr Abdullah idare-sinde Gazneliler'e kar~~~ ayakland~lar ve duruma hâkim olarak onun ad~na hutbe okt~ttular. Öte yandan sultan~n Sistan'da b~rakt~~~~ üç bin ki~ilik Gaz-neli ordusunun ço~u Hintliler'den olu~makta idi. Sistanl~lar bu Hintliler (Hinduvan-~~ kâf~r) den ço~unu öldürdüler7. Tarih-i Sistan'da Hintliler'e âit Sistan ile ilgili bilgiler bu kadard~r. Sultan Mahmüd daha sonra 10-11 Ekim 1103'de Kurban Bayram~ 'nda Halefâbâd'daki Erk kalesine hâkim olarak asilerin isyamm bast~rd~~~nda; Gazneli askerlerin pazarlar~~ ve saraylar~~ yak-t~klar~, Cuma câmiini ya~malad~klar~~ ve kilisede H~ristiyanlar~~ öldürdükleri s~rada Hintliler'in Gazneli ordusunda yer ald~~~~ hususunda Tarih-i Sistan'das bir bilgi bulunmuyor. Ancak Prof. Bosworth"un bu orduda KaT~r Hintliler'in de yer ald~~~~ hususunda verdi~i bilgi, kanaatimce bir yorumdan ibarettir.
5 Bk. Hace Ebu'l-Faz1 Muhammed b. Huseyn Beyhalti Debir, Tarih-i Beyhaki, n~r. Dr. Gani ve Feyyaz, Tahran h~. 1324, s.206; Kr~. E. Merçil, "Simcuriler IV", Belleten, say~: 195. Ankara 1986, s.559-561.
(3 Bk. Nizâmill-Mülk, Siyaset-Nâme, Haz. M.A. Köymen, Ankara 1999, Trk. Trc., s.72. 7 Bk. Tarih-i Sistan, s. 355.
8 Bk. S.357.
GAZNEL~~ ORDUSUNDA GÖREV ALAN HINTLILER 835
Karahanl~lar'~n da zaman zaman Horasan'~~ ele geçirmek istediklerini görüyoruz. Nasr b. Ali Karahanhlar'dan biri idi ve Hoten hâkimi Yusuf Kadir Han'dan yard~m istedi Tahminen k~rk-ellibin ki~i civar~nda bulunan birle~ik Karahanl~~ kuwetleri Sultan Mahmûd'un "O~uz Türkleri, Halaçlar, Hintliler, Afganl~lar, Gazne Türkleri ve Kürdler"den olu~an ordusuyla Belh'e 20 km. mesafede kar~~la~t~~ (5 Ocak 1008). Hintliler'in de yer ald~~~~ Gazneli ordusu, fillerin de deste~iyle, Karahanl~~ kuvvetlerini ma~lup etti. Bu sava~ta Hintliler ile Kürdler Gazne ordusunun merkezinde yer alm~~lard~m.
Gazneli ordusunda hizmet eden Hintliler'in de, öteki gruplar (Deylemliler, Araplar ve Kürdler) gibi, Sipehsâlâr-~~ Hinduyân denilen kendi komutanlar~~ vard~, onlar~n karargâ'hlar~~ Gazne'de idi". Ayr~ca Hintliler gu-lam olarak yeti~tirilerek Gazneli ordusunda hizmet etmekte idiler. Ancak bu-rada belirtmemiz gereken bir husus gulâm~n (Bk. E. Merçil, Gulam mad., D~A) ~ngilizce kar~~l~~~~ olarak verilen slave kelimesinin bu terimi tam ifade edemedi~idir. Çünkü slave'in kar~~l~~~~ (köle, esir) efendisinin kay~ts~z ~arts~z her türlü hizmetini yapan ~eklinde ifade edilebilir. Halbuki gulâm, bir e~itim gördükten sonra hizmet etti~i kariyer içinde yükselebilir, hatta devlet dahi kurabilirdi, söz geli~i Gazneliler'in kurucusu Alptegin ile hanedan~n kuru-cusu Sebüktegin gibi. Hintliler'e örnek olarak da Mes'ûd devrindeki olay-larda yer alan Tilek'i gösterebiliriz. Hintli gulâmlar ve askerler için devaml~~ bir kaynak tabii ki, Hindistan>a yap~lan seferler idi. Askerler bu seferler so-nucu ele geçirilen esirler aras~ndan seçiliyordu. Gazneli Mahmûd, Hindista-n'a yapt~~~~ ikinci seferinde Vayhand (Vayhin) Racas~~ Caypal'~~ ma~lup etmi~ti (Kas~m 1001). ~bn el-Esir'inu verdi~i say~ya inanabilirsek bu sava~~ sonras~~ Müslümanlar~n eline ganimet olarak 500.000 esir geçmi~ti. Bu say~n~n çok abart~l~~ oldu~u kesindir. Yine Sultan Mahm~ld H. 409/M. 1018'deki Kanavc sefefinden 53.000 esir, 350 fil ganimet ile Gazne'ye dönmü~tüu. Bu sefer so-
1() Bk. Ebu'l-~eref Nas~h b. Zafer CuradakanI, Terciimey-i Tâ~ll~-i Yemini, n~r. Dr. Ca'fer
~i'ar, Tahran h~. 1345, s.285-286; ~bn el-Esir, el-Kâmil Fi't-Târih, Beyrut ne~ri, 1979, cilt 9, s. 191/Trk. Trc., k C~zayd~n, ~slâm Tarihi el-Kâmil Fi't-Târfh Terciimesj, ~stanbul 1987, IX, s.157; Ra~id Al-Din FazIallah, Cami' Al-Tavarih, 11 cild 4. cûz, n~r. A. Ate~, Ankara 1957. s.152; Bosworth, "Military Organisation", s. 52, 54; E. Merçil, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara 1989, s. 32-33.
Il Bk. Gerdizi, Zey~~~ el-Ahtdr, n~r. Abd el-Hayy HabibI, h~. 1347, s.195, 200; Beyhald, s.497; M. Naz~m, The Life and Times of Sultan Mah~nud of Ghazna, London, 1931, s.140, not 7 ve 163; Bosworth, "Military Organisation", s.54.
12 Bk. el-Kâmil, IX, s. 169-170/Trk. Trc., IX, s. 140. 13 Bk. Gerdizi, s.184; Bosworth, ayn~~ eser, s.45.
nucu elde edilen esirlerin bir tanesi 2 ila 10 dirheme sat~lm~~t~14. Hintliler'in bir k~sm~~ da Hindistan'da mevcut Kast sistemi nedeniyle Müslüman olarak Gazneli ordusuna kat~l~yorlar&
Sultan Mahmüd, Kanavc seferinden sonra Kalincâr Racas~~ Ganda üzerine yürümeye karar verdi. O, Hindistan'a yapaca~~~ onüçüncü sefer için (Ekim 1019), büyük bir ordu tertipledi. Bu ordu çe~itli milletlerden; Türk, Arap, Kürd, Deylem, ~ranl~~ ve Hintliler'den olu~uyordu15. Bu durumda Hindistan'a yap~lacak seferlerde art~k Hintliler'in de yer ald~~~~ ve onlara or-duda rahatl~kla güvenilebilece~i anla~~l~yor.
Sultan Mahmüd'un ölümünden sonra iki o~lu Mes'ud ve Muhammed aras~ndaki taht kavgas~nda Hintliler'in de yer ald~~~~ görüyoruz. Bu mücade-lede esnas~nda tahta oturan Muhammed'in ald~~~~ bütün tedbirlere ra~men, da~~lma yolunda ilk çat~ rdayan onun taraf~~ olmu~tu. Birkaç kumandan ve saray gulâmlar~ndan bir grup, ba~lar~nda Emir Ayaz ve Ali Diye oldu~u hal-de bat~da bulunan Mes'üd'un yan~na gitmek için Gazne'hal-den kaçm~~lard~. Bu haber Sultan Muhammed'e ula~t~~~~ zaman, Hintliler'in sipehsalar~~ Suvendh-ray'l bir grup atl~~ ile kaçanlar~n pe~inden gönderdi. Suvendhray bu kaçan-lara yeti~erek onlarla sava~t~. Bu mücadelede Hintliler'den bir çok ki~i ve Suvendhray öldürüldü. Öte yandan saray gulâmlar~ ndan (gulaman-~~ saray) da bir çok ki~i öldürülmü~tül6. Bu olayda Türkleeden çok Hintliler'in Muhammed'e sad~ k olduklar~~ anla~~l~yor.
Daha sonra bütün ordu komutanlar~~ ve büyükleri Teginâbâd denilen yerde bir araya toplanarak Muhammed'i tahttan indirdiler ve Mes'üd'a tabi oldular (4 Ekim 1030). Öte yandan haberciler 11 Ekim 1030 tarihinde Herat' ta bulunan Mes'ûd'un huzuruna gelerek "sultan" oldu~unu bildirdiler. Sul-tan Mes'ûd bu olaydan sonra Teginabad'da bulunan Hâcib-i Buzurg Ali Ka-rib'e bir mektup yazarak yan~na ça~~rd~. Ertesi gün Ali Karib öteki askerlere Mes'üd'dan gelen emir mucibince Herat'a gitmelerini söyledi. Fakat o Hint ordusunun (Le~ker-i Hind) Teginâbâd'da kalmas~n~~ ve onlar~n kendisiyle birlikte gidece~ini belirtti. Böylece Ali Karib de Hintliler'e öteki askerlerden daha fazla güveniyordu. Ali Karib'in daha sonra filler, hazine ve Hint ordu-
Bk. Curfadakani, s.386; Ra~id al-Din, s.208; ~bn el-Esir (el-Kâmil, IX, s.267-268/Trk. Trc.. IX, s.210) 'e göre, bir esir on dirheme sauhyordu.
15 Bk. Muhammed b. Ali b. Muhammed ~ebânkarei, Mecma'el-Ensâb, Tahran h~. 1363, s.54; Ayr~ca ayn~~ müellif mahalli olarak Kabill ve Mayeraünnehirlileri de zikrediyor.
GAZNEL~~ ORDUSUNDA GÖREV ALAN H~NTL~ LER 837 suyla ~sfizar'a ula~t~~~~ haberi, Mes'ûd taraftarlarmca sevinçle kar~~land~. Çünkü onun hiçbir ~ekilde Herat'a gelece~ine inanm~yorlard~~ 17. Ali Karib, 2 Kas~m 1030'da Herat'a ula~t~~ ve ertesi gün sultamn huzuruna ç~kt~. Mes'ûd onu ve karde~ini tutuklatu, sonra da öldürterek servetine el koydu. Ali Karib' in öldürülmesinin sebebi, saltanat mücadelesine kar~~mas~~ ve Muhammed'i tahta geçirmesi idi.
Sultamn bu davran~~~~ kendisine kar~~~ ilk huzursuzluk belirtilerinin or-taya ç~ kmas~ na sebep oldu. "Kavm-i Mahmüdi" veya "Mahmi~diyan" denilen yani eskiden Mahmud'a hizmet eden devlet büyükleri Mes'ûd'un intikam duygusuyla harekete geçmesinden korkuya kap~ lm~~lard~. Nitekim bu kor-kunun yersiz olmad~~~~ biraz sonra ortaya ç~ kt~. Mes'ûd önce Türk komutan-lara kar~~~ harekete geçti ve yan~ na ça~~rd~~~~ eski Hindistan ordular~~ komu-tan~~ Eryaruk'u tutuklatt~. Eryaruk'un tutuklanmas~~ esnas~nda Hintli nakibler de 300 Hintli ile yer alm~~t~ . Bu olay Eryaruk'un samimi arkada~~~ ve Mes'üd'un tahta geçmesinde yard~mc~~ olanlardan As~gtegin Gazi'nin sul-tan~ n yan~ ndan kaçmas~na sebep oldu. As~gtegin bu s~rada Karahanl~~ ülkesine, sonra da Harezm~âh Altunta~'~n yan~na gitmek istedi ise de bunda ba~ar~l~~ olamayarak Gazneli askerler taraf~ndan yakaland~. Sultan Mes'ûd onun Gazne kalesinde hapsedilmesini istedi. Bu s~ rada As~gtegin'in yan~na ona hizmet etmek ve lüzumlu e~yas~n~~ geri getirmek için üç Hintli gulâm sat~n al~nmas~n~, Gazne kalesine götürmek üzere de 300 Hintli atl~~ ile 200 Hindi piyadenin görevlendirilmesini emretti. Burada ve buna benzer olay-larda Hintliler' in tercih edilmesinin sebebi, Türk askerlerin ~ rkda~lar~na sempati göstermesini ve onlar lehinde harekete geçmesini engellemekti 18.
Mes'i~d'un intikam ald~~~~ ki~ilerden birisi de amcas~~ Yusuf idi. Sultan daha babas~ n~n sa~l~~~nda k~z~n~~ vermedi~i için amcas~na k~ rg~nd~. Ayr~ca Yusuf'un Muhammed'i desteklemesi ve onun ordu komutan~~ ol~nas~~ bu k~ rg~nl~~~~ daha da art~ rm~~t~. Öte yandan Yusuf'un Karahanl~ lar ile mek-tupla~mas~~ barda~~~ ta~~ran son damla olmu~ tu. Sonuçta Yusuf da tutuk-
17 Bk. Beyhaki, s.52, 56. Hacib Ali Karib, Herat'a gelmeden önce orada olacaklar~~ tahmin etmi~~ gibidir, ancak hayli iddial~~ konu~arak isterse elinde bulunan hazine, filler ve Hintliler'den olu~an ordu ile Ba~dat'a kadar olan yerleri zapt etmesinin mümkün oldu~unu, fakat kazaya r~za gösterece~ini ifade etmi~tir, bk. Ayn~~ eser, s.53-54.
18 Bk. Beyhaki, s.228, 237; Kr~. Bosworth, "Military Organisation", s.55; Ayn~~ mlf, The
lanm~~t~. O, bir kaleye üç Hintli komutan, üç nakib ve tam teçhizatl~~ 500 Hintli atl~~ ve 300 seçkin yaya asker ile. gönderilmi~ti (422/1031)'.
Gazneliler, Kirman bölgesine Sultan Mes'ud devrinde hakim olmu~lard~r. Kirman'dan gelen casuslar sultana da bölgenin kar~~~kl~k içinde oldu~unu, buran~n hâkimi Büveyhiler'dan Ebû Kalicar'~n akrabalar~~ ile u~ra~t~~~ndan düzen ve adaleti sa~layamad~~~n~~ bildirdiler. Sultan Mes'ûd hakimiyeti alt~ndaki Sistan ve Rey bölgelerine kom~u olan Kirman'~~ mevki-inin öneminden dolay~~ zapt etmek istiyordu. Bu bak~mdan Kirman üzerine Ahmed b. Ali Nu~tegin idaresinde gönderilen Gazneli ordusunda 2.000 Hintli, 1.000 Türk, 1.000 Kürd ve Arap olmak üzere 4.000 atl~~ ile her çe~itten 500 piyade bulunmaktayd~. Bu durum Gazneli Devleti'nin ordusunda çe~itli milletlerden asker bulundu~u konusunda iyi bir örnek te~kil etmektedir. Gazneli ordusu 1-12 Cumada I. 422/26 Nisan-7 May~s 10312" tarihinde hare-kete geçti ve Deylemlileri ma~lup ederek dört ay içinde Kirman'a hakim oldu.
Daha sonra Ahmed b. Ali Nu~tegin, Kirman'da asker üzerinde otorite-sini tam olarak sa~layamam~~~ görünüyor. Bu sebeple Gazneli askerleri de Kirman'da tecavüz ve h~ rs~zl~klara ba~lad~lar. Kirman halk~~ bu duruma ta-hammül edemez oldu ve Büveyhiler'den yard~m istediler. Bir Büveyhl or-dusu Kirman'a gelerek Gazneli kuvvetleri ile kar~~la~t~. Büyük bir sava~~ neti-cesinde Ahmed b. Ali Nu~tegln'in bütün gayretlerine ra~men, Hintliler'in mücadelede zay~f kalmalar~, di~erlerini de ümitsizli~e dü~ürdü ve Gazneliler-'in ma~lubiyetine sebep oldu. Hintliler, Sistan yolu ile Gazne'ye kaçt~lar. Sul-tan Mes'ûd, Kirman ma~lubiyetine sebep olan Hintliler'e çok k~zd~. Onlar~n ileri gelenlerinden alt~~ tanesi kendilerine ketare2 vurdular ve kanlar~n~~ ak~ tt~lar. Sultan Mes'ûd "bu ketarenin Kirman'da vurulmas~~ gerekiyordu" dedi. Ancak sonradan Hintliler'in say~lar~n~n az oldu~u, ikmal yollar~n~ n uzak bulundu~u ~eklindeki mazeretlerini uygun görerek onlar~~ affetti22.
Sultan Mes'ûd devrinin önemli olaylar~ndan biri de Hindistan ordusu komutan~~ (Salar-~~ Hinduvân) Ahmed Y~naltegin'in isyan~~ idi. Bu isyan ile il-
19 Bk. Beyhakl, s.251-252; Bosworth, ayn~~ eserler, ayn~~ yerler.
211 Bk. Bosworth, (Military Organisation), bu olay~ n tarihini 425/1043 olarak vermekle yan~lg~ya dü~mekte, ayr~ca Kirman konusunda da az bilgi vermektedir.
21 Bk. Ok, m~zrak, k~sa k~l~ç, Steingass, Persian-English Dictionary, 5.1014.
22 Bk. Beyhald, s.430-432. Kr~. E.Merçil, "Gazneliler'in Kirman Hâkimiyeti 1030-1034", Tarih Dergisi, say~: 24. ~stanbul 1970, s.40-43.
~AZNEL~~ ORDUSUNDA GÖREV ALAN HINTLILER 839
gili olarak yap~lan "me~veret meclisi"nde Tilek-i Hindu23 söz alarak, "... Ben zaten Hindistanl~pm (orada) hava çok s~cakur, o iklimde daha iyi sefer ya-pabilirim, e~er münasip görürseniz bu hizmeti benden esirgemeyin" dedi. Sonuçta Hindistan'a Tilek'in gönderilmesi kararla~t~r~ld~. Sultan onu görevlendirdikten sonra kendisine kös, alem (bayrak) ve muhte~em bir hil'at verilmesini emretti. Sipehsâlâr-~~ Hinduvân Tilek haz~rl~klar~n~~ yapt~ktan sonra, sefere ç~kanlar~n âdeti üzere, Hintliler'den olu~an mükemmel silâhl~~ atl~~ ve yaya ordusuyla sultan~n önünden geçerek Hindistan'a hareket etti. Ahmed Y~naltegin bu durumu ö~rendi~inde aç~kça isyan etti ve etraf~na top-lad~~~~ kuvvetlerle harekete geçti. Tilek'in âsilere sert davranmas~, yaka-lad~klar~mn sa~~ ellerini kestirmesi sonuç almas~na imkân sa~lad~. ~ki taraf aras~ndaki sava~ta Ahmed ma~lup oldu, yan~ndaki Türkmenler ise ondan ayr~larak aman dilediler. Tilek onlara aman verdi. Öte yandan Ahmed yak~n adamlar~~ ve 300 atl~~ ile kaçmaya çal~~t~. Ancak Tilek'in Catlar'a mektup yaza-rak yakalanmas~~ için para va'ad etmesi, Ahmed'in sonu oldu. Cadar onu ya-kalayarak öldürdüler ve o~lunu da esir ettiler. Onun kesik ba~~~ ve tutsak dü~en o~lu Tilek'in yan~na gönderildi. Sultan Mes'ild, Tilek'in bu ba~ar~s~na sevindi ve ondan Ahmed'in kesik ba~~~ ve o~lu ile huzuruna gelmesini istedi
(Ekim 1034)21.
Bir süre sonra Tilek, Merv er-Rücl'da Sultan Mes'üd'u kar~~layarak sayg~lar~n~~ sundu. Tilek'in idaresinde tam teçhizatl~~ bir ordu ile komutanlar (mukaddemler) vard~. E~er Beyhald (s.494) isimleri kar~~t~rmachysa, Timek Hindu da Tilek ile beraberdi. Ayr~ca Tilek ad~nda ba~ka bir Hintli de onlar~n yan~nda idi. Sultan, Tilek'e Ahmed Y~naltegIn'in isyan~m bast~rd~~~~ için ilti-fadarda bulundu ve Hintliler'in ileri gelenlerini yüksek bir yere oturttu. Atl~~ ve yaya birliklerden olu~an Hintli ordusuna bunlar~n önünden geçit resmi yapt~rd~. Beyhakrye göre (s. 494), "bu mükemmel bir ordu" idi. Bu s~rada Hintli prenslerden haraca kar~~l~k al~nan ve bu orduda bulunan 55 fil de sul-tan~n önünden geçirildi. Mes'eld da bu Hintliler'den olu~an orduyu be~enmi~ti (Muhtemelen 426 sonu/1035 sonu)25. Daha sonra Tilek'e Hindi-
23 Bir hacamatç~mn o~lu olan Tilek'in Sultan Mahmüd döneminden itibaren Gazneli Devleti'nde kariyerinin nas~l yf~kseldi~i hakk~nda bilgi için bk. Beyhaki, s.406-409; Gerdizi (s.200), onu Tilek b. Cehlen ( ~Y-P» ) olarak zikrediyor.
24 Bk. Beyhaki, s.404-406, 409, 423, 433-434; Gerdizi (s.200)'ye göre Ahmed Y~naltegin Sind nehrini geçmek isterken bo~'ulmustur.
23 Bk. Beyhaki, s.494; Bosworth, "Military Organisation", s.76; Ayn~~ mlf, The Ghaznavids,
ler'in komutanl~~~na (Salariy-i Hinduvân) mahsus olan bir hil'at verildi. Ti-lek bu hil'ati giydikten sonra sultan~n huzuruna ç~karak sayg~lar~n~~ sundu. Mes'C~d, henüz Tilek huzurunda iken hazinedâr~~ ça~~rarak, mücevher ile süslü bir gerdanl~~~~ (tavk) getirmesini emretti. Sultan bu gerdanl~~~~ aya~a kalkarak kendi eliyle Tilek'in boynuna takt~~ ve Ahmed Y~naltegin isyan~n~n basur~lmas~nda gösterdi~i hizmetlerden dolay~~ son derece iltifatlarda bu-lundu (11 Safer 427/15 Aral~k 1035)2". Bu durum Gazneli Devleti'nde milli-yeti ne olursa olsun ba~ar~l~~ hizmetlerde bulunan ~ah~slar~n mükâfatland~nl-d~~~n~~ ve kariyerinin üst noktas~na kadar ç~kabilece~ini göstermesi aç~s~ndan önemlidir.
Hârezm hâkimi Harun b. Altunta~'ta da 1034 y~l~~ ilkbahar~nda itaatsizlik i~aretleri görülmeye ba~lad~. isyan için görünü~te sebep, onun Sultan Mes'C~d'un saray~nda rehine olarak bulunan karde~inin ölümü idi. ~syan~ n hakiki sebebi ise, Horasan'da Türkmenler'in ç~ kard~~~~ kan~~kl~klardan isti-fadeyle istiklâlini ilan etmek istemesiydi. Harun, Gazne'ye giden yollar~~ da tutmu~tu. Bu s~rada Hârezm'den Gazne'ye bir seyyah geldi (10 Ramazan 425/29 Temmuz 1034) ve küçük bir ka~~t getirdi. Bu ka~~d~~ Gazneliler'in Hârezm'deki sahib-i beridi göndermi~ti. Ayr~ca seyyah, sahib-i beridin bu bölge hakk~nda söylediklerini Gazneli ilgililere nakletti. Buna göre "Harezm' de bulunan Hâcib Beytegin, Aytegin ~arabdâr, Kalbak (,31,1j ), Hintliler ve Sultan Mahmüd'un birçok komutan~, bu harekat~ n aleyhindedirler. Fakat onlar~n ellerinde ne var ki, bize yard~m etsinler?"27. Bu ifadeden anla~~ld~~~-na göre, Gazneli ordusunda yer alan Hintliler eyaletlere de gönderilmekte ve Hârezm bölgesinde de bir miktar Hintli asker bulunmaktad~r. Ancak onlar ve öteki Türk komutanlar bu isyan~~ basuracak kadar kuvvetli de~il-dirler.
Öte yandan Selçuklular da ba~~ms~zl~ klar~ n~~ elde etmek için harekete geçmi~lerdi. Sultan onlara kar~~~ Hâcib Beyto~d~~ idaresinde bir ordu gönderdi. Bu ordu her milletten 15.000 atl~~ ile 2.000 saray gulâm~ ndan olu~maktayd~~ (1035)28. Beyhaki'nin her cinsten (yani milletten) ~eklindeki ifadesinden Selçuklular ile yap~lan Nesa Sava~~'nda Gazneli ordusunda Hint-liler'inde yer ald~~~~ anla~~lmaktad~r. Nitekim Gerdizi (s.99) daha aç~k bir
2G Bk. Beyhaki, s.487. 27 Bk. Ayn~~ eser, s. 422. 28 Bk. Ayn~~ eser, s. 481.
GAZNEL~~ ORDUSUNDA GÖREV ALAN H~NTL~LER 841
ifade kullanarak bu ordunun, "Hint, Kürd, Arap ve Türk"ten olu~tu~unu be-lirtmektedir.
Sultan Mes'ûd'un zaman zaman Karahanl~lar ile de ba~~~ derttedir. Böritegin ~brahim b. Nasr, bir Türk kabilesi olan Kumeciler'in yan~ na kaçm~~~ ve etraf~na 3.000 kadar atl~~ toplayarak Gazneli topraklar~~ üzerindeki halka zarar vermeye ba~lam~~t~. Sultan Mes'ûd bu olaydan sonra baz~~ tedbir-ler ald~~ ve Hâcib Süba~~ 'dan Derrey-i Gez'e gitmesini istedi. Bu s~ rada Hâcib Süba~~~ ile beraber kendi köleleri ve askerlerinden ba~ka 2.000 Türk ve Hindi ad~~ bulunacakt~~ (Rebi I. Sonu 430/Aral~k 1038)29. Sultan Mes'ûd daha sonra k~~~ ~artlar~ na ra~men Böritegin üzerine sefere ç~ kmaya karar verdi. Ancak Ça~r~~ Bey'in Ceyhun kenar~na ula~arak bu nehir üzerindeki köprüyü y~ kaca~~~ ~ayias~, Mes'ûd'un Böritegin'e kar~~~ tertipledi~i seferden vazgeç-mesine neden oldu. Gazneli sultan~~ Belh'de iken, on Türkmen atl~s~~ sultan~n bu ~ehirde konaklad~~-~~ bahçenin yan~na gelerek dört Hintli piyadeyi öldürmü~ler ve Mes'ûd'a ait bir fili de çal~p götürmü~lerdi. Mes'~ld bu olaydan sonra fil bak~c~lar~na a~~r hakaretlerde bulundu, ihmali görülen Hintli fil baluc~larm~n birkaç tanesinin dövülmesi ve filin bedeli olarak on-lardan 100.000 dirhem al~nmas~n~~ emretti. Bu olayon-lardan anla~~ld~~ma göre, Sultan Mes'ud devrinde Hintliler ordunun her kademesinde görev yapmak-tayd~lar30.
Sultan Mes'f~d Gazneli topraklar~n~~ devaml~~ ak~nlarla rahats~z eden Selçuklular'a kar~~~ harekete geçerek 9 Kas~m 1039'da Herat'tan ayr~larak Bu~enc'e do~ru ilerledi ve ~ehrin sahras~nda ordusunu düzene soktu. Bu or-duda atl~~ ve yaya askerlerden olu~an birçok Hintli vard~. Sultan bunlar~~ me~hur komutanlarm maiyyetine vererek ordunun merkezine, sa~~ ve sol ka-natlar ile artç~larm aras~na da~~ tt~:".
Hintliler, Selçuklular ile Gazneliler aras~nda yap~lan me~hur Dandana-kan Sava~~~ (22-24 May~s 1040) 'nda da yer ald~lar. Bu sava~~ s~ras~nda Sultan Mes'ûd Gazneli ordusunda bulunan "Hintliler'in bir i~~ görmediklerinden ve öteki askerlerin de maneviyatlar~n~~ k~rmalar~ndan" ~ikayetçi oldu. Ayr~ca ve-zir de, "Hintliler'in komutanlar~n~~ ikaz etmek laz~md~r" demi~ti. Daha sonra sultan taraf~ndan Hintliler ça~r~ld~~ ve ikaz edildi. Ancak onlar~ n komutanlar~~
29 Bk. Ayn~~ eser, s. 565.
3° Bk. Ayn~~ eser, s. 567. 31 Bk. Ayn~~ eser, s. 603.
da- , "Biz sultan~n önüne gidip aç oldu~umuzu söylemekten s~k~l~yor ve utan~yoruz. Bizim askerlerimiz açur, atlar zapfiam~~t~r. Dört günden beri bizden hiç kimse arpa ve un yüzü görmemi~tir". Böyle olmakla beraber biz ölünceye kadar hizmette kusur etmeyiz. Bu gece bütün adamlar~m~ za söylenmesi gerekli sözleri söylemek lâz~md~r" diyerek dönüp birliklerinin yan~na gittiler. Böylece Hintli komutanlar güç ~artlar alt~nda sava~uklarm~~ ifade ederek sultana mazeretlerini bildirmi~~ oldular. Ancak daha sonra Selçuklular'~n üstünlü~ü kar~~s~nda Hintliler de bozguna u~rayarak sava~~ meydan~ndan kaçm~~lard~. Onlar~n yapacak fazla bir ~eyleri yoktu. Çünkü Kürd ve Araplar çoktan kaçm~~lard~. Böylece Gazneli ordusu Dandanakan Sava~~ 'nda Selçuklular kar~~s~nda tam bir ma~lubiyete u~ram~~t~".
Sultan Mes'~ld, özellikle Dandanakan ma~lubiyetinden sonra, Hindista-n'a gitmeyi akl~na koymu~tu. Bu maksatla Gazne'de toplanan hazineleri de götürmek istedi. Devleti ileri gelenleri bu fikre kar~~~ ç~kt~lar. Ayr~ca Gazneli veziri Ahmed b. Abdüssamed sultana yazd~~~~ mektupta, "... ~u iyi bilinsin ki, e~er sultan bütün haremi ve hazineleriyle Hindistan'a giderse bu haber dünyaya yay~hr... dü~manlar~n bize kar~~~ tamah~~ ziyadele~ir. Bundan ba~ka Hintliler'in nesine güvenip de haremler ve hazineler oraya götürmeye te~ebbüs ediliyor. Hintliler'e ve gulâmlara ne dereceye kadar güvenilebilir." ~eklinde ifadelerle Mes'üd'u uyarmaya çal~~t~~ ise de ba~ar~l~~ olamad~m. Nite-kim Sultan Mes'~s~d, Sind nehrini geçtikten sonra Mârikale denilen yerde ha-zineye göz koymu~~ olan Türk ve Hintli gulâmlarm ayaklanmas~yla kar~~la~t~~ (bendegân-~~ Türk ve Hind bervey huruc kerdend). Bunlar hazineyi ya~n~alarp paylar~n~~ ald~ktan ba~ka, ordunun öteki k~sm~n~~ da isyana te~vik ettiler". Bu suretle devlet ileri gelenlerinin ve vezirin daha önce söyledikleri üzere, sultamn hazineyi beraberine almas~yla do~acak tehlike gerçekle~mi~~ oldu. isyan eden Gazneli ordusu Mes'üd'un daha önce köredilen karde~i Muhammed'in etraf~nda toplanarak ikinci kez sultan ilân ettiler (21 Aral~k 1040) ve Mes'üd'u da öldürdüler.
32 Nitekim daha önce Gazneli veziri komutanlardan Altunta~~ ile yapt~~~~ görü~mede. "Hintliler'in yaya ve aç oldu~unu" ifade etmi~ti, bk. Beyhaki, s. 614.
Bk. Beyhaki, s. 621-622, 624.
3'1 Bk. Ayn~~ eser, s. 662; Bosworth, The Later Ghaznavids, s. 15-16.
Bk. Kad~~ Minhac-~~ Sirâc Güzcani, Tabakat-t Nânri, n~r. Abd el-Hayy Habibi. Quetta 1949, I. S.276; Öteki kaynaklar söz geli~i Sadr el-Din el-Hüseyni (Ahbâr iid-Devlet is-Selçukiyye, n~r. Muhammed ~kbal, Lahor 1933, s. 14/Trk. Trc., N. Lügal, Ankara 1943, s. 10) ve ~bn el-Esir (IX, s. 485/Trk. Trc., IX, s. 370) gulâmlann hazineye göz dikip ya~malad~klanm zikrediyorlar.
GAZNEL~~ ORDUSUNDA GÖREV ALAN H~NTL~LER 843
Bundan sonraki dönemlerde kaynaklar Gazneli ordusundaki Hintliler hakk~nda fazla bilgi vermiyor. Ancak zaman zaman Gazneli hanedan men-suplar~~ kendi aralar~ndaki taht mücadelelerinde ve Gurlular'a kar~~~ verdik-leri sava~larda Hindistan'a gittiler ve buradan kuvvet toplayarak geri döndüler. ~~te bu s~rada Gazneliler, Hindistan'daki insan kayna~~ndan asker olarak faydalanm~~lard~r. Söz geli~i, Selçuklu Meliki Sencer, Behram~âh'a yard~m için Gazne'ye bir sefer tertipledi ve 25 ~ubat 1117 tarihinde bu ~ehre girerek Gazneliler taht~na oturdu. Sultan Arslan~âh ise saltanat mücadele-sine devam edebilmek için Hindistan'a kaçm~~~ ve oradaki valisi Muhammed-i Ebü Halim (veya b. Ali)'den yard~m istemi~ti. O, Sencer'in Gazne'den ayr~ld~~~ n~~ duydu~u zaman, Hindistan'da toplad~~~~ kuvvetler ile geri döne-rek Behrarn~âh'a hücum etmi~ti.
Gurlular'dan Seyfeddin Suri ba~kent Gazne'yi ele geçirdi~i zaman (Eylül-Ekim 1148), Sultan Behram~âh, Hindistan'a çekilmi~ti. Gazneli sultan' daha sonra Hindistan ordular~~ ve toplad~~~~ askerlerin yard~m~yla tekrar Gaz-ne'ye sahip olmu~tu". Bu olaylar s~ras~ nda G~~ rlu Seyfeddin Suri de öldürülmü~tü. Gurlular'dan Alaeddin Huseyn intikam almak maksad~yla büyük bir ordu toplayarak Gazne'ye do~ru harekete geçti. Sultan Behram~âh onun niyetini ö~rendi~i zaman Gazne, Hindistan ve Hintli yasal prenslerden büyük ordular toplad~. Ancak bu bir fayda sa~lamam~~, Alaeddin Hüseyn, Sultan Behram~âh'~~ ma~lup ederek ele geçirdi~i Gazne'yi yedi gün yedi gece ate~e vermi~ti (1151) 8. Sultan Sencer'in 1152'de yap~lan sava~ta Gurlu Ala-eddin Huseyn'i ma~lup ve esir etmesi, Behram~âh'a yeniden Gazne'ye sahip olma f~rsat~n~~ verdi. O, Hindistan'dan harekete geçerek tekrar Gazne'ye hâkim oldu (1152) 3". Gazneli sultan' Hindistan'dan harekete geçti~ine göre, bu seferde de ordusunda Hintliler'den faydalanm~~~ olmal~d~ r.
Sultan Behram~âh döneminde önemli olaylardan biri de Gazneliler'in Hindistan ordular~~ komutan~~ Muhammed-i Ebü Halim ile o~lu Mu'tas~m'~n isyan~~ idi. Bu asi komutan~n ordusu rivayete göre 70.000 ki~i idi ve Müslümanlar ile Hintliler'den olu~uyordu. Bu olay bize Hindistan'daki Gaz-
:s' Bk. Ghulam Mustafa Khan, A History of Bahram Shah of Ghaznin, Lahore 1955, s. 22 ve 32; Bosworth, The Later Ghaznavids, s. 97.
37 Bk. ~ bn el-Esir, XI, s. 135, 164-165/Trk. Trc., XI s. 124, 145; Ghulam Khan, s. 49; Bosworth, The Later Ghaznavids, s. 114.
38 Ghulam Khan, s. 53-54 ve 59; M.A. Köymen, Büyük Selçuklu imparatorlu~u Tarihi, ~kinci imparatorluk Devri, Ankara 1984, s. 369-372; Bosworth, ayn~~ eser, s. 116.
neli komutan (veya vali)lar~ n ordular~ nda da Hintliler'in yer ald~~~ n~~ gösteren örneklerden biridir t".
Gazneliler'in Hintliler'den yararland~klar~~ bir saha da orduda bulunan fillerin bak~m~~ idi. Çünkü Gazneliler filleri kullanmay~~ Hindistan'dan ö~ren-mi~lerdi. Bu hayvanlar~n bak~m~yla filban denilen Hintliler u~ra~~yorduu.
Öte yandan baz~~ Hintliler'in komutan olarak Gazneliler Devleti'nde önemli görevler ald~~~n~~ görüyoruz. Bunlardan tespit edebildi~imiz Arslan Hindu-beççe42, Sultan Mahmüd döneminde Kuhistan valisi tayin edilmi~ti. Bir kale komutan~~ olan Cengi '3 de Hintli idi. Suvendhray", Sultan Muham-med'e sad~k kalan ender komutanlardan biri idi ve bu u~urda hayat~n~~ kay-betmi~ti. Sanguy15 da muhtemelen Hintli komutanlardan biridir. Me~hur Tilek'in yan~s~ra, Beyhaki, isimleri kar~~t~rmachysa, daha önce geçti~i üzere, ada~~~ ba~ka bir Tilek ile Timek'i de burada zikdebiliriz. Sonuç olarak, Gazne-liler tarih sahnesinden çekilene kadar, HintGazne-liler de bu devletin ordusunda -bir-iki olay d~~~ nda- sad~ kâne görev yapm~~lar ve bunlardan baz~lar~~
kariyer-lerinin en üst noktas~na kadar yükselmi~lerdir.
Bk. Bosworth, The Later Ghaznavids, s. 102; Ghulam Khan, s. 34.
Bk. Abbas-1 Perviz, s. 371; Busse, Ghalif ~tnd Grosskanig, s. 346; Bosworth, "Military Organisation", s. 61 vd; Ayn~~ mlf, The Ghaznavids, s. 115 vd.; Gazneli ordusundaki filler ve Hintli bak~c~lar için kanaatimce ayr~~ bir ara~t~rma gerekmektedir.
12 Bk. Curfadakani, Tercümey-i Tarih-i Yemini, s. 243; Sadece Hindi-beççe için bk. Gerdizi, s. 175.
13 Bk. Gerdizi, s. 196 not 5; Beyhaki, s. 65, 83, 149; Ra~id al-Din, Cami Al-Tavarih, s. 202. IL
Gerdizi, s. 195. Ayr~ca isim için Bk. Beyhaki, s. 407. '15 Bk. Bosworth, The Later Ghaznavids, s. 17.
