Ab dul lah Uç man
*A LETTER ABOUT HEREDITY, GENIUS AND MILIEU FROM RIZA TEVFİK TO İSMAİL HİKMET ERTAYLAN
Türk ede bi ya tı ta ri hin de bir tür ola rak mek tu bun Ba tı ede bi yat la rın da ki ör nek le re nis pet le pek faz la zen gin lik gös ter me di ği, ko nuy la meş gul olan la rın çok iyi bil di ği bir hu sus tur. Eli miz de Ba tı kül tür ve ede bi ya tı ile te mas la rın baş la dı ğı Tan zi -mat’tan ön ce ki yıl la ra ait bir kı sım me tin ler bu lun mak la be ra ber mek tup tü rü ne ait ilk ör nek ler esas iti ba riy le 1860’lı yıl lar dan son ra gö rül me ye baş lar. Bun da da en bü -yük pay şüp he siz Nâmık Ke mal ile Ab dül hak Hâmid’e ait tir.1
Bun dan yir mi beş otuz yıl ön ce si ne, ya ni baş ta te le fon ol mak üze re di ğer ile ti şim araç la rı nın bu gün ol du ğu nis pet te yay gın laş ma dı ğı dö ne me ka dar ede bi ya tı mız da ve gün de lik ha ya tı mız da önem li bir ye ri olan mek tu bun gü nü müz de sü rat le or ta -dan kalk mak ta ol du ğu da bir ger çek tir.
Bi lin di ği gi bi, bir kı sım mek tup lar da, bel ki mek tu bu ya zan ki şi nin mu ha ta bıy la da ha sa mi mi ol ma sın dan do la yı ya zan da ha ra hat dav ra na bil mek te ve biz o şah sın baş ka la rı ta ra fın dan ten kit edil me en di şe si ta şı dı ğı ya zı la rın da gö re me di ği miz fark lı ta raf la rıy la da kar şı kar şı ya ge le bil mek te yiz.
Âde ta bir tut ku hâlin de mek tup yaz ma yı çok sev di ği an la şı lan, hattâ mek tup yaz mak tan ay rı bir zevk duy du ğu bi li nen Rı za Tev fik de, ha ya tı bo yun ca çe şit li ta
-* Prof. Dr. Mi mar Si nan Üni ver si te si Fen-Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü. 1 Ko nu hak kın da da ha ge niş bil gi için bk. Or han Şa ik Gök yay, “Tan zi mat Dö ne mi ne De ğin Mek tup”,
Türk Di li (Mek tup özel sa yı sı), sa yı 274, Tem muz 1974, s. 1723; Ke mal De mi ray, “Tan zi mat’tan Gü
-nü mü ze De ğin Mek tup”, Türk Di li, sa yı 274, s. 88-96. Ay rı ca Ö. Fa ruk Akün’ün, Nâmık Ke mal’in
Mek tup la rı (İs tan bul 1972) ad lı ese ri nin ba şın da ko nuy la il gi li ge niş bir in ce le me si var dır (s. I-XXI).
2 Rı za Tev fik’in 1935-1938 yıl la rı ara sın da Cün ye’den (Lüb nan) Pa ris’te ya şa yan ve ken di si gi bi 150’lik ler den olan Refî Ce vat Ulu nay’a gön der di ği mek tup lar, Refî Ce vat ta ra fın dan Rı za Tev fikŞi
ir le ri ve Mek tup la rı (İs tan bul 1943) adıy la; 1935’te yi ne Cün ye’den An tak ya Türk Li se si’nde ede bi
yat ho ca lı ğı ya pan Ali İlmî Fânî’ye gön der di ği uzun bir mek tup da Şi iri ve Sa nat An la yı şı Üze ri ne Rı
-za Tev fik’ten Ali İlmî Fânî’ye Bir Mek tup (İs tan bul 1996) adıy la ta ra fı mız dan ya yım lan mış tır. Rı -za
Tev fik’in ay rı ca de ği şik ta rih ler de E. G. Brow ne, A. Toyn bee, Co lo nel Cox, Sa id Ha lim Pa şa, Ab dül -hak Hâmid, Re fik Ha lid, İb nü le min Mah mut Ke mal İnal ve Ha san Âli Yü cel gi bi ta nın mış yer li ve ya ban cı şah si yet le re gön der miş ol du ğu mek tup la rın ba zı la rı da ya yım lan mış tır.
3 İs ma il Hik met Er tay lan hak kın da da ha ge niş bil gi için bk. “Er tay lan, İs ma il Hik met”, Türk Di li ve
Ede bi ya tı An sik lo pe di si, C. III, İs tan bul 1979, s. 79-80; Ömer Fa ruk Akün, “Er tay lan, İs ma il Hik met”, Tür ki ye Di ya net Vak fı İslâm An sik lo pe di si, C. XI, İs tan bul 1995, s. 309-312.
4 “Hâmidnâme ve Rı za Tev fik”, Dü şün ce, nr. 2, 8 Ağus tos 1918, s. 18-21. 5 Türk Ede bi ya tı Ta ri hi, C. III, Ba kü 1925, s. 798-839.
6 Tev fik Fik ret-Ha ya tı, Şah si ye ti ve Eser le ri, İs tan bul 1963.
rih ler de eş, dost, ta le be, ak ra ba, ar ka daş ve ço cuk la rı na bel ki bir kaç ki tap dol du ra bi le cek ve sa yı sı yüz ler le ifa de edi le bi le cek ka dar çok sa yı da mek tup ya zıp gön der miş -tir. Ço ğu mu zun bu tür şey le ri mu ha fa za et me di ye bir alış kan lı ğı ol ma dı ğı için, bu mek tup la rın ne ya zık ki bü yük bir kıs mı bu gün eli miz de de ğil dir. Bir kıs mı doğ ru -dan doğ ru ya ede bi yat, sa nat, fel se fe, es te tik, eği tim, din, sos yo lo ji, ta rih ve po li ti ka ile il gi li cid di bir ma ka le ha va sın da ka le me alı nan bu mek tup lar dan ya yım la nan lar ol du ğu gi bi, bir kıs mı da ya yım la na cak la rı gü nü bek le mek te dir.2
*
Ön ce Ga la ta sa ray Mek teb-i Sul tanîsi’den Tev fik Fik ret’in ta le be si olan, da ha son ra yi ne ay nı okul da Fik ret’in mü dür lük yap tı ğı sı ra da da ho ca sıy la be ra ber ce ça lı şan ve ha ya tı bo yun ca Tev fik Fik ret ile Rı za Tev fik’e say gı da ku sur et me yen İs ma il Hik met (Er tay lan), bi lin di ği gi bi hem bir şa ir ve ya zar, hem bir ho ca, hem de ede -bi yat ta rih çi si dir.3 Rı za Tev fik’in İs ma il Hik met’le olan mü na se be ti nin ne za man
baş la dı ğı hu su sun da ke sin bir bil gi miz yok sa da, eli miz de mev cut mek tup lar dan, bu nun 1917 ve ya 1918 yı lın da ol du ğu nu tah min edi yo ruz. İs ma il Hik met, Rı za Tev -fik’in Mu fas sal Kâmus-ı Fel se fe ad lı fel se fe lü ga tı ya yım lan dı ğın da, ken di çı kar dı ğı
Dü şün ce der gi sin de ki ta bı ta nı tı cı ve övü cü bir ya zı ka le me al mış4, ay rı ca ken di si
-nin Ede bi yat Ta ri hi’nde de Rı za Tev fik’e ge niş bir yer ayır mış tır.5Bun dan baş ka, Rı
za Tev fik’in ölü mün den çok son ra ya yım la nan Tev fik Fik ret’le il gi li ki ta bın da da Rı za Tev fik’e yer ver miş; onun Tev fik Fik ret’le ta nış ma sı nı, yıl lar ca sü ren dost luk la rı -nı, Fik ret’in ölü mü üze ri ne Rı za Tev fik’in onu na sıl mü da faa et ti ği ni uzun uza dı ya an lat mış; özel lik le yi ne Fik ret do la yı sıy la Ah med Na im ve Sebîlür re şad der gi si çev -re siy le gi riş ti ği ka lem kav ga la rı üze rin de dur muş tur.6
Yu ka rı da ki ta rih ler den baş la ya rak Rı za Tev fik’in ölü mü ne ka dar Rı za Tev fik’le İs ma il Hik met’in za man za man mek tup laş tık la rı an la şıl mak ta dır. Ay rı ca, 1911 yı lın -da Ro bert Col le ge’de Türk çe-ede bi yat mu al lim li ği sı ra sın -da Rı za Tev fik’in kü çük kı zı Mu ni se Ba şi koğ lu’nun (öl. 1997) ho ca sı da olan İs ma il Hik met’in ai le fert le ri ile
Rı za Tev fik ai le si nin gö rüş tük le ri de bi lin mek te dir. Bu mü na se bet le Rı za Tev fik ta ra -fın dan çe şit li ta rih ler de İs ma il Hik met’e gön de ri len mek tup lar, İs ma il Hik met’in (öl. 1967) ve fa tın dan son ra, eşi Mev hi be Er tay lan ta ra fın dan, da ha çok Rı za Tev fik ai le si ni il gi len dir di ği dü şün ce siy le Mu ni se Ha nım’a ve ril miş, yıl lar son ra bu mek tup lar Mu -ni se Ha nım’ın oğ lu ta ra fın dan de ğer len di ril mek üze re ba na ve ril miş ti. Ben de bu on iki adet mek tu bu o ta rih ler de kı sa bir in ce le mey le bir lik te ya yım la mış tım.7Da ha son ra ki
ta rih ler de yi ne to ru nu mer hum Rı za Ba şi koğ lu ta ra fın dan ba na ve ri len Rı za Tev fik’in te re ke sin den, muh te me len 1918 ve ya 1919 yı lın da İs ma il Hik met’e hi ta ben ya zıl mış uzun ca bir mek tup müs ved de si çık tı. Ta mam la na ma dı ğı an la şı lan ve bir mek tup tan zi ya de bir ma ka le ha va sın da ki bu me tin iyi ce okun du ğun da, bu nun, dehânın ir si yet le iliş -ki si olup ol ma dı ğı ko nu su üze ri ne ka le me alın mış ol du ğu an la şı lı yor du.8
Bi lin di ği gi bi XIX. yüz yıl da Hippoly te Ta ine’in, özel lik le bir ede bi yat met ni ni in ce ler ken o çok meş hur “ırk, mu hit, za man” te ori si ne he men her ke sin iti bar et ti ği bir za man da Rı za Tev fik’in de bu ko nu ile il gi len miş ol ma sı son de re ce ta bi idir. Türk ede bi ya tı ta ri hin de da ha zi ya de Ser vet-i Fü nun cu lar, çağ daş la rı olan ten kit çi ler den H. Ta ine üze rin de dur muş, hattâ Ser vet-i Fü nun cu la rın sa de ce ten kit le meş gul olan yegâne is mi Ah med Şu ayb, Ha yat ve Ki tap lar ad lı ese ri nin ya rı sı nı H. Ta ine’e ayır -mış tır.9
Ese rin de H. Ta ine’in ha yat ve şah si ye ti ni ele al dık tan son ra sı ray la, onun mü nek kit li ği, ta rih çi li ği ve fi lo zof lu ğu üze rin de du ran Ah med Şu ayb, bu bö lü mü ya za bil mek için ön ce baş vur du ğu eser le rin bir lis te si ni ve rir. Ta ine’e gö re ede bi yat, doğ -ru dan doğ -ru ya top lu mun ifa de si dir. Top lu mu an la ya bil mek için de onun ede bi ya tı, ya ni edebî ürün le ri iyi ce in ce len me li dir. An cak, edebî ese ri ya ra tan bir ya zar ve ya şa ir var dır. Bir ya zar da her şey den ön ce ır kı nın, da ha son ra ya şa dı ğı dün ya nın ve ni ha yet za ma nı nın mah su lü dür. Ah med Şu ayb’ın, Ta ine’e en çok iti raz et ti ği nok ta lar -dan bi ri verâset me se le si dir.
Ta ine, hiç bir bü yük ya za rın ve ya sa nat çı nın te sa düf ese ri doğ ma dı ğı nı, so yun da mut la ka bü yük in san lar bu lun du ğu nu id dia et miş tir. Ah med Şu ayb ise bu gö rü şün mut lak an lam da doğ ru ve ya ge çer li ol ma dı ğı ka na atin de dir. Ona gö re bir kav min saf kal mış men sup la rı ara sın da bi le verâse tin ro lü ol duk ça za yıf tır. Me selâ Mic he lan ge lo bü tün İtal yan sa nat çı lar dan, Vic tor Hu go bü tün Fran sız şa ir le rin den fark lı dır. Hattâ bir
7 “Rı za Tev fik’in İs ma il Hik met Er tay lan’a Gön der di ği Mek tup lar”, M.S.Ü. Fen-Ede bi yat Fa kül te si
Der gi si, sa yı 2, Ocak 1995, s. 212-236.
8 Rı za Tev fik 26 Kânunı sâni 1334’te (1918) Meh med Ali Aynî’nin ye ri ne Dârül fü nun fel se fe mü der ris li ği ne ta yin edil di ği ne, ders not la rın dan mey da na ge len Es te tik ad lı ki ta bı da 1920 yı lın da ya yım -lan dı ğı na gö re, mek tu bun bu ara da ya zıl mış ol ma sı ge re kir di ye dü şü nü yo rum. Ay rı ca Rı za Tev fik’in, mek tu bu nun bir ye rin de “Dârül fü nun’da bedîiyâta da ir ver mek te ol du ğum ders le ri ya kın da tab’et ti re ce ğim” de me si ne ba kı lır sa, bü yük bir ih ti mal le bu mek tu bun 1918 ve ya 1919 yı lın da ya zıl mış ol du -ğu nu tah min ede bi li riz.
ai le nin ço cuk la rı ara sın da bi le fark lı lık lar var dır. Bü yük bir ya za rın ve ya sa nat çı nın ba şa rı sı nı mut la ka gen le re bağ la ma nın isa bet li ol ma dı ğı nı, böy le bir du ru mun izafî ol du ğu nu be lir ten Ah med Şu ayb, verâset le şah si yet ara sın da ki iliş ki nin de fa razî ve de -ğiş ken ol du ğu gö rü şün de dir.10
Rı za Tev fik mek tu bun da ön ce ken di sa nat an la yı şın dan ve özel lik le II. Meş ru ti yet’ten son ra sa de Türk çe ve he ce vez niy le yaz dı ğı di van, koş ma ve ne fes ler den bah set tik ten son ra bun la rın ge niş bir oku yu cu kit le si ta ra fın dan il giy le kar şı lan ma sı ko nu su üze rin de de du rur. Bu ra dan, şi ir ve sa nat ka bi li ye ti nin irsî olup ol ma ma sı me se le si ne ge çen Rı za Tev fik, H. Ta ine’den ve ya Ah med Şu ayb’dan açık ça söz et me -mek le be ra ber, ma ka le--mek tu bu nu dik kat le oku du ğu muz za man, ko nu ya iyi ce vâkıf ol du ğu an la şıl mak ta dır.11
Ma ka lemek tu bun da sa nat ka bi li ye ti nin büs bü tün te sa düf ese ri ol ma dı ğı nı, ir si ye tin de bun da önem li bir ro lü bu lun du ğu nu be lir ten Rı za Tev fik, dehânın ne ol du ğu nun ise he nüz hal le di le me miş bir ko nu ol du ğu nu söy ler. Dehânın ir si yet ten zi ya de da ha çok fiz yo lo jik bir me se le ol du ğu na ina nan Rı za Tev fik, verâset, mu hit ve ter bi ye nin (eği tim) dehâ üze rin de pek faz la bir et ki si ol ma dı ğı nı be lirt tik ten son ra, ki -şi nin men sup ol du ğu ır kın et ki si nin de pek sı nır lı ve be lir siz ol du ğu nu ifa de eder.
Ve fakâr ve mu az zez Hik met!.
San’ata, şi ire ve alel-hu sus Türk çe şi ire dâir pek çok ki şi ler le ara mız da uzun uza dı ya ba his ler geç miş ti. Bu ba his le re ve si le ve ren şey de be nim şu mâhud âşık -lar tar zın da- yaz mış ve yaz mak ta bu lun muş ol du ğum bir ta kım man zu me ler di. Bun la rı -Os man lı mil le ti nin he men her sı nı fı na men sup olan- bir çok ki şi ler hüsn-i ka bul et miş, hattâ bel ki lâyık ol duk la rın dan zi ya de be ğen miş ler di. Bu maz ha ri ye tin esbâb-ı mâne vi ye si ni izah için eni ko nu dü şün düm. Dü şün dük le ri mi -sı ra sı ve ye ri ge lin ce- ar ze de rim.
Mu har rirîni mü nev ve re miz den de bir kaç dost ben den hemân ay nı su al le ri sor du lar ve şi ir le rim hak kın da et raf lı ca iza hat is te di ler. Par mak he sa bı na hiç ta raf tar ol ma yan ve binâena leyh Türk çe şi ir le re pek ta lebkâr gö rün me yen bu aris tok rat mu har -rir ler, hü ner-i beyânda bü yük bir mu vaf fa kı yet is bat et miş ve müs tes na bir hay si yet ka zan mış üdebâdan dır. Be nim man zu me le ri me bu zevât-ı muh te re me nin bü yük bir te vec cüh gös ter me si bit tabî da ha zi ya de me ra kı mı da vet et miş ti.
Ben den so ru lan şey ler ek se ri ya ve zin ve ka fi ye ye, vezn-i millînin âheng-i
mahsû-10 Ha yat ve Ki tap lar, s. 59. Ah med Şu ayb’ın eleş ti ri le ri hak kın da da ha ge niş bil gi için bk. Ser veti Fü -nun’da Edebî Ten kit, s. 130-131.
11 Rı za Tev fik, II. Meş ru ti yet’ten son ra Ulûm-ı İk ti sa di ye ve İç ti ma iye Mec mu ası’nı (1908-1910 yıl la rı ara sın da 24 sa yı) Ah med Şu ayb ve Meh med Câvid’le bir lik te çı kar mış; Ah med Şu ayb’ın ölü mü üze -ri ne de Mu sav ver Şâhi ka’nın özel sa yı sın da (nr. 2, Kânun-ı ev vel 1326/1910, s. 9) da “Ah med Şu ayb” baş lı ğıy la bir ya zı ya yım la mış tır.
su na ve he le o di van la rı ve koş ma la rı na sıl ve ni çin yaz dı ğı ma da ir ol mak la be ra ber ba -zan da âşık tar zı nın hu su si yet-i üslûp ve ma hi ye ti ne, na tü ra lizm, ro man tizm gi bi mesâ-lik-i mu’te be re ye, ilhâm-ı şâirâne ye, li riz me velhâsıl az çok müm taz ve müs ta kil bir sü rü mesâil-i mü te nev vi aya ta allûk edi yor du ki bun la rın ki mi doğ ru dan doğ ru ya aru za, ki mi si de bedîiyâta, bir ta kı mı da ilm-i rûh ile fel se fiyâta ait bir ta kım mebâhis-i meşhûre nin bil has sa mev zuâtı nı teş kil eden me se le ler den dir.
Be ni şi ir le rim le be ra ber se ven ve na sıl his se dip dü şün dü ğü mü, na sıl ya zı yaz -dı ğı mı an la mak ve bil mek hu su sun da alâka dar gö rü nen o ya kın dost lar ara sın da sen de var sın!.
Su al le ri ce vap sız bı rak ma mak (da ha doğ ru su, on la ra iyi kö tü ce vap te da rik et mek) bi zim en mu’te na işi miz dir. Her su ale bir ce vap bul ma ğa muk te di rim de mek is te mi yo rum. Bilâkis zih ni mi iş gal eden bir çok mu ammâla rın be he ma hal ce vap sız kal mak ta ol du ğu nu ben den zi ya de hulûsı vic dan ve sıdkı beyân ile iti raf eden ola -maz sa nı rım. Be re ket ver sin ki en zor lu su al le re kar şı “Evet!.” de mek de ce vap olur, “Ha yır!.” de mek de!.. Mâmâfih “Ha yır!.” de me nin bir kaç yo lu var dır. On la rın en ha yır lı sı he nüz hal le di le me yen mu ammâla ra bir şekli ta ay yün ve rip ar zet mek tir. Böy -le menfî bir ce vap ter tip ede bil mek, me se -le nin hal li yo lun da bir adım i-le ri git mek tir. Binâena leyh ma’ruz ol du ğum su al le re gâh müs bet (po si tif), gâh da menfî (néga
-tif) ce vap lar ver dim; ve ne gi bi ve si le ler le telâkkî-i ilhâm et mek te bu lun du ğu mu
hâlisâne arz ede bil mek için, samîm-i vicdânım da icrâ ede bil miş ol du ğum tecârib-i mâne vi ye yi -muh ta sa ran fa kat ol du ğu gi bi- nakl ve ta rif ey le dim di.
Bu hu sus ta ki ifşâat ve izâhâtım şim di ye ka dar mu te ber olan na za riyâtı res miy ye hâri cin de bir ta kım efkâr ve aka idi şah si ye yi mu ta zam mın gö rün dü ğü için he men bü tün dost la rı ma ga rip gel di. Son ra o garâbe ti izâle et mek mec bu ri ye ti ile bir çok taf silâta da ha lü zum his set tim ve bidâyeti emr de bir nev’i istîzah tan iba ret ka -la cak gi bi gö rü nen bu “su al-ce vap”-lar, uzun fa kat mü te kat tı’ ve mâmâfih hay li cid di ba his le re mey dan aç mış ol du.
“Bu söy le dik le ri ni zap tet sen çok iyi olur!” di yen ler bu lun du. Bun la rın il ki sen -din. O se bep le dir ki ev vel ce -perâken de bir sûret te- söy le miş ol du ğum şey le ri şim di mü ret tep ve maz but bir hal de ar ze de bil mek için mek tup sûre tin de tak dim edi yo rum ve sa na tak dim edi yo rum. Bel li baş lı me se le le ri müs ta kil len fa kat ge li şi gü zel bir tarz -da mevzû-ı bahs ede ce ğim. Ne çı kar sa bah tı na!.
Ev velâ şa ir li ğim den bah se de yim; çün kü bu da bir me se le ol ma sa ve eğ ri doğ ru bir çok mü la ha za ta se be bi yet ver miş ti. Pek çok kim se ler is ti’dâdı şi’r ve san’atı ale lıt -lak irsî ola rak telâkki eder ler. Dehâ ve is ti’dat ve ka bi li yet gi bi ke limât-ı müb he me ve mü cer re de ile an cak tes mi ye ede bil di ği miz bir mu ammâyı pek ba sit bir şey ad de di yor -lar de mek tir. Öy le ise ya nı lı yor -lar zan ne de rim. Vâkıa bu gi bi ka bi liyât-ı fıt riy ye nin irsî ol du ğu nu is pat eder bir çok mi sal ler var; fa kat is tis na la rı da yok de ğil!.. Hadd-i zâtın da hâdi sei verâset bir emri vâki, bir emri meşhûd, bir emri müs bit, elhâsıl frenk çe ta
-bi ri ni kul la na yım- -bir fa it cons taté ol mak iti ba riy le be dihîdir. Lâkin -bir çok be di hiyât gi bi mu ammâdır. Bir hâdi se nin vukûuna şa hit ol mak (cons ta ter un phénom.), onu ta rif et mek de mek de ğil dir. O an cak vâdi-i tah ki kat ta ilk adım dır; bir ham le de men şee gi dip de esbâbı mûci be keş fet ti re mez. Son ra irsî ol ma sı iti ba riy le bi’lkuv ve (in vir tus: vir
-tu el le ment) vü cu du nu far za mec bur bu lun du ğu muz o ka bi liyât-ı fıt riy ye nin bil-fi il (in ac tu: ac tu el le ment) in kişâf ede bil me si em rin de kül li yen zî-med hal (en rôle) bu lu nan
avâmil-i muh te li fe nin (fac te urs di vers) he men cüm le si key fi yet-i verâset le kat’en alâka dar ol ma yan şey ler den dir. Irk, mu hit ve ter bi ye ke li me le riy le pek müb hem bir sûret te murâd et ti ği miz esbâb ve avâmil-i mü te nev via gi bi!.12
Bu ra da dehâyı, is ti’dâdı ta rif ede cek de ği lim; uzun sü rer. Yal nız onu doğ ru dan doğ ru ya mün ta kil bir ka bi li yeti ir siy ye ola rak ka bul et sek de, et me sek de bu mu ammâ hal le di le mi yor ve bu gün he nüz hal le dil me miş tir. Bil mi yo rum ama öy le zan ne di yo rum ki bu sır, fiz yo lo jik tir; onun tıl sımı in kişâfı nı, ya ni men şe ini biz ce ta -ma men hü vi yet le ri meç hul ka lan- ecdâd-ı kadîme de ara -mak tan sa, hîn-i il kah ta zîmed hal olan avâmil ve şerâit te ara ma lı dır. Me selâ bey zai mül ka ha da (ovu le fécon
deé) kro mo zom la rın (chro mo so me) nis bet ve sûreti te ret tü bün de ki sır rı keşf ede bil
-me li dir. Hal bu ki onu he nüz kim se bil mi yor. Kim ya da ay nı anâsı rın baş ka baş ka sûret ler le te ret tü bün de ve ya hut bir cüz’ü fer din in zimâmıy la baş ka bir nis bet üz re ter ki bin de öy le şey ler hâsıl olu yor ki büs bü tün baş ka evsâf ve key fiyât ile yekdi ğe -rin den kat’iy yen müm taz dır lar. Hâdisât-ı kim ye vi ye de böy le olun ca, hâdisât-ı hayâti ye de (phénon. bi olo gi qu es) bu gi bi te ret tübâtın çok da ha mu’dil (comp le xe), çok da ha gâmız ve esrâren giz şerâit tah tın da ih timâl-i vu ku unu tes lim et me mek müm kün ola maz. Bu nu böy le dü şü nü yo ruz; öy le dü şün me ğe mec bu ruz. Lâkin o şerâitin hiç bi ri ni, he men hiç bi ri ni, he nüz bil mi yo ruz. Hal bu ki dehâyı ve iyi kö tü her tür lü is ti’dâdâtı ta yin eden avâmil, iş te o hiç bil me di ği miz şerâiti fiz yo lo ji ye nin zım -nın da giz li ol sa ge rek tir. O avâmi li hüc re-i mül ha ka -nın hayât-ı hu su si ye si ha ri cin de bu la ma yız; ecdâdın sil si lei ha ya tın da, ya ni ha yatı cin si ye de (vie phi logéni que), ya ni va li de nin vü cu du ha ri cin de ara ma ma lı yız. Binâena leyh şu muh ta sar mülâhazâtı -ma na za ran “es-saîdü saîdün fî bat ni üm mi hi, ve’ş-şakî şa kiy yün fî bat ni üm mi hi”13 12 Bu avâmil vâkıa is ti’dâdı (le ta lent) ter bi ye ve ten mi ye eder, hat ta halk ve icad ede bi lir. Fa kat dehâ (le génie) öy le bir meyli fıtrîdir (inc li na ti on na tu rel le) ki avâmil ve avârızı hâri ci ye onun ma hi ye ti ni, vec hei is ti ka me ti ni de ğiş ti re mez; ve tûli müd det onu yol dan alı ko ya maz. Dehâ, muvâfık bir mu -hit ten, hu su si bir ter bi ye den pek çok is ti fa de ede bi lir se de o şart lar la kat’iy yen mu kay yed ve on la rın ta hak ku ku na muh taç ve müf ta kır de ğil dir. Bilâkis mu hi tin ihdâs ede bi le ce ği mevânî ve avârı zın, ter -bi ye nin ku sur la rı na ve ya hut uy gun suz luk la rı na rağ men ken di ni gös te rir. Hattâ kud ret-i dehâ, o mevânî ve müş kilâta ga le be çal mak yo lu nu keş fet mek mu vaf fa kı ye tin den iba ret tir. Bilil ti zam mânia -lar arar; o se bep le dir ki çiğ nen miş yol -lar dan (sen ti ers bat tus) git mek ten hoş lan maz. Ko ca Râgıb’ın de di ği gi bi, “reh-i nâ-ref te ye sa par”, reh-güzârı na te sa düf eden her mâni ayı bir vesîle-i mu vaf fa kı yet ya par. Âdi akıl lar için “müş kilât” de di ği miz en gel ler, dâhi ler için asıl hal li matlûb olan uk de ler dir. (Bu kı sım da ha son ra ip tal edil miş tir).
13 “Saîd (iyi kim se), an ne si nin kar nın da da saîddir; şakî (gü nahkâr kim se) ise an ne si nin kar nın da da şakîdir!”
de mek te zer re ka dar te red düt et mem. Be nim iti ka dım ca fert (l’in di vi du) için her tür lü ka bi li yet hayâtı cenîni ye nin (vie em bri olo gi que) he men ilk gü nü, bel ki ilk da ki -ka sı ile baş lar. Bu ra da irsî olan şey, yal nız ebe veyn den in ti -kal eden anâsır-ı uz viy ye ve mü şek ke le dir (or ga nisé), on la rın te rek kü bü (com bi na ison) de ğil dir. Hal bu ki bir in sa nı dâhî-i saîd ya hut bir şakî-i pelîd (cri mi nal idi ot) eden o esrâren giz te ret tübât ve te rek kübâtı un su ri ye dir. Me se le nin ci heti il mi ye si ni teş kil eden şu fa ra zi ye ka -bi liyât ve is ti’dâdın irsî ol ma sı dâvâsı nı esa sen inkâr et me mek le be ra ber ih mal eder; çün kü asıl iş -be nim zan nı ma gö re- bi zim cüm le-i asa bi ye miz le be ra ber bü tün vücûd-ı cis ma ni ye mi zi teş kil ede cek olan erkân-vücûd-ı uz vi ye nin ir sen in ti ka lin de de ğil, kim bi lir, bel ki ade din de, şerâit-i ha ya ti ye sin de ve he le bir nis bet-i mu ay ye ne ve bir sûret-i mah-sûsa üz re te rek küb ve te ret tü bün de ol sa ge rek tir. El bet te erkân-ı mezkûre nin ana dan ba ba dan in ti kal et ti ğin de şüp he yok tur. Fa kat bu nun ben ce o ka dar ehem mi ye ti de yok tur. Ay nı ana ba ba evlâdın dan an cak bi ri si bir dâhî olu yor, hem de ka bi li yet-i dehâsı bi’lhu sus ta ay yün ede bi li yor (me selâ şi ire, san’ata, hen de se ye, riyâziyâta fartı is -ti’dad gi bi!.). Hal bu ki bu ço cu ğun di ğer kar deş le ri -akıl ve is -ti’dad iti ba riy le- de re cei âdceiy ye fev kcein de bceir ka bcei lcei yet gös te re mcei yor lar. Onun ceiçcein ol sa ge rek tceir kcei en yük sek ve tam mânâsıy la dâhîler ka bi liyâtı fev kalâde le ri nin ir sen mün ta kil bir “ai le im -tiyâzı” ol du ğu nu de ğil, öy le ol ma dı ğı nı is pat eder can lı mi sal ler dir. Sok rat’ın, Eflâtun’un, Aris to’nun, İbn Sînâ’nın, Des car tes’ın, Kant’ın ba ba sı ana sı kim ler di?.. Pra xitèle, Ra fa el, Leo nar do, Véronèse, Ru bens, Me is so ni er’nin ana sı ba ba sı kim ler -di?.. Te ok rit’in, İm rü’l-Kays’ın, Hâfız’ın, Vir gi li us’un, Sha kes pe are’in, Go et he’nin, Hu go’nun ba ba sı ana sı kim ler di?.. Bu su al so rul maz bi le!. Her hal de bu dâhî adam lar bir ana dan ve bir ba ba dan do ğup dün ya ya gel di ler. Lâkin tek gel di ler ve ba ba la rı na ana la rı na ben ze me dik le ri âsârı zekâla rıy la mu hak kak ve müs bit tir. Onun için -dir ki dâhîle ri ser se ri kuy ruk lu yıl dız la ra ben zet miş ler -dir; bi zim semâmı za bir ke re te sa dü fen uğ ra yıp ge çen bu kuy ruk lu yıl dız lar fezâ-yı nâ-mü tenâhîye da lıp git tik le ri ci het le bir da ha bi zim âle mi mi zi zi ya ret ede me ye cek ler dir. İş te bu teş bih şâirâne ol -mak la be ra ber bir ha ki ka tı da mu ta zam mın dır. Dâhîler an sı zın zuhûr eder, ka bi li yet iti ba riy le ai le ce mü na se bet le ri yok tur. Me selâ on do ku zun cu asır bidâye tin de Nor veç ya köy le ri nin bi rin de dün ya ya gel miş olan Ni els Hen rich Abel bir fa kir köy pa -pa zı nın oğ lu idi. Ma hal le mek te bin den baş ka bir yer de de bu lu na ma dı. Yir mi al tı yaş la rın da ve rem den öl dü. Hal bu ki ken di kö yün de dün ya dan bî-ha ber ya şı yor ken riyâziyâtta pek âlî bir sis tem keş fet ti ki ken di is mi ne nis bet le “Théorie des fonc ti ons abéli en nes” di ye meşhûrı ci han dır. A’lâdan a’lâ bir ce bir dir (algèbre). O za ma na ka dar ma’lûm olan vesâiti riyâzi ye ile hal le di le me yen mesâili gâmı za bu gen cin keş fiyâtı sa ye sin de hal le di le bi li yor. Mâmâfih bu za val lı köy lü ço cuk aya ğın da ça rık ol -du ğu hal de kö yün den kal kıp Al man ya’ya ve ora dan Pa ris’e ya yan gel miş, yaz dı ğı ese ri Fran sa Aka de mi si’ne ar zet miş ti. O za man Fran sa riyâziyâtın en yük sek bir muhît-i irfânı idi. Lag ran ge, Po is son, Ba ron Ca uchy ve da ha bun lar gi bi bir çok dühâtı riyâziyyûnun mec maı ol muş tu. Bu ço cu ğun kıy me ti ni an la ya ma dı lar. Keş fi ne ina na ma dı lar; çün kü o me se le le rin kâbili hal ol ma dı ğı na ka na at eder gi bi ol muş
lar dı. Abel’in ese ri ens ti tü (ins ti tut) âzâsın dan bi ri nin çek me ce sin de metrûk ve müh mel kal dı. Za val lı genç me’yus ve mün fa il, aç ve se fil, otuz do kuz de re ce nö bet le ra -hat sız ola rak mem le ke ti ne tek rar ya yan ola rak av det et ti ve kö yün de öl dü. Ne den son ra Al man ya ulemâ-yı meşhûre sin den ve riyâziyyûndan Ja co bi da hi ay nı keş fe mu vaf fak olun ca, ese ri ni Fran sa’ya ar zet ti. O za man te sa dü fen Abel’in ese ri da hi bu lun du, te tebbû olun du. Bu nu fev kalâde vâzıh ve sa rih ol mak iti ba riy le Ja co -bi’nin ki ne mü rec cah bul du lar. Bu me se le le rin hal li için bir usûl keş fe den zâta mükâfat ola rak kül li yet li bir pa ra va ad edil miş ti. Abel’i ara dı lar, kim ol du ğu nu tah kik et -ti ler. Mükâfa tı iki ye tak sim edip ya rı sı nı Ja co bi’ye ver di ler, ya rı sı nı da bir he yet-i mahsûsa ile Kris ti yan ya14ci va rın da Abel’in mas katı re’si olan kö ye gön der di ler. Fa
kat o dâhîi riyâzî ve fat ede li bir se ne yi te ca vüz et miş ti. Son gün le rin de ken di si ne ba -kan bir hiz met çi kı zı na -ki mü te veffânın ni şan lı sı idi- o pa ra yı ver di ler.
Bu nu bir misâli mü him ol du ğu için ar ze di yo rum. Bu genç adam, dün ya nın en bü -yük dehâ-yı riyâzîsi ni tem sil edi yor. Çün kü en âlî bir ce bir sis te mi keş fet miş ve yir mi iki yaş la rın da bu na isbâtı mu vaf fa kı yet et miş tir. Yir mi al tı ya şın da da öl müş tür. Ba ba sı hay li ca hil bir köy pa pa zı idi ve riyâziyâta de ğil, hiç bir şe ye ednâ bir is ti’dat gös te re me miş ti. Bir sü rü ço cuk la rı da ha var dı: Ye di ta ne mi, do kuz ta ne mi bil mem!.. Ha tı -rım da de ğil. Fa kat on lar dan âdi de re ce de bir adam bi le çık ma mış tır. De mek ki ai le de bu sır rın esbâbı nı ve men şe ini ara ya ma yız. Ter bi ye nin de dah li ol ma dı ğı mu hak kak tır, çün kü köy de ki ma hal le mek te bin den baş ka bir yer de bu lun ma mış tır. Za ten riyâziyâttan baş ka bir şe ye ak lı er mez ca hil bir ço cuk imiş. Mu hi tin te sirâtı da mev zuı bahs ola maz. Çün kü kö yün den çık ma mış tı. Çık tı ğı za man da hi ya pa ca ğı nı mü kem me len yap mış tı. Eğer mu hi tin te si ri ne faz la ehem mi yet ve ril mek lâzım gel se idi, bu keş fi Kris ti -yan ya ci va rın da meç hul bir köy den de ğil, o za man dün ya nın en bü yük riyâziyûnu nu ye tiş ti ren Pa ris’ten bek le mek da ha doğ ru ve da ha hak lı olur du. Hal bu ki öy le ol ma -dı. De mek ki -ba zı ulemâca bi le mu’te ber olan- verâset na za ri ye si sathî bir şey!..
Kezâlik Abel ile hemân muâsır bu lu nan san’atkâr-ı dâhî, hey kel tıraş-ı meş hur Ca no va, bin ler ce em sa li gi bi İtal ya’nın mer mer ocak la rın da ame le ola rak işe baş la mış tı. Çar ça buk dün ya nın en bü yük hey kel tıraş la rın dan bi ri ve şüp he siz ken di as rı -nın bi rin ci si olu ver di. Fa kat he nüz mi ni mi ni bir ço cuk iken lü le ci ça mu run dan öy le hâri kulâde hey kel ler ya par dı ki her ke sin na zarı dik kat ve hay re ti ni cel bet miş ti. De -mek ki hey kel tıraş ola rak doğ muş tu!.. Ana sı ba ba sı kim dir?.. Hiç!.. Bu nu so ran bi le ol ma mış tır. Mu hi ti nin te si ri ol say dı onun la be ra ber taş ocak la rın da ça lı şan bin ler ce ame le nin de o de re ce de dâhî bi rer sa natkâr ol ma sı lâzım ge lir di. Hal bu ki yal nız Ca -no va bu dehâ-yı hâri kulâde yi ibrâz ede bil di. İlh.. Bu na yüz ler ce mi sal ge ti re bi li rim, fa kat bu ka da rı kâfi dir. Bun dan takrîben on iki on üç se ne ev vel bu me se le le re da ir ba zı dost la rın ar zu su na it tibâen uzun bir mü talâanâme yaz mış tım ki hâlâ mu har -rerâtım ara sın da mah fuz dur.
İşin doğ ru su şu dur ki ır kın bu hu sus ta dah li mu hak kak ol mak la be ra ber mah dut ve müb hem dir. Me selâ şüp he yok tur ki bu Şa man ve Ho no lu lu kabâilin de bir Sok rat, bir Sha kes pe are, bir Edi son zuhûra ge le mez. Ni te kim her ge le sü rü sün den bir dül dül, bir gü zel Arap atı ye ti şe mez. Fa kat mü tekâmil ırk la ra men sup me denî mil let ler -de tekâmül ha se biy le fiz yo lo jik bir tak sim-i âmâl husûle gel miş ol mak ge rek ki “zekâ enmûzeç le ri” (types d’in tel li gen ce) ta ma miy le ay rıl mış ve ta ay yün et miş tir. Riyâzî bir dehâ baş ka, fel sefî bir dehâ baş ka, si yasî bir dehâ da baş ka ka bi li yet ler le ta ay yün ede bi li yor. Lâkin ben ce şüp he yok tur ki bu ka bi liyât-ı hu su si ye -yu ka rı da de di ğim gi bi- fiz yo lo jik bir ta kım esbâb-ı müb he me ve meçhûle nin eser-i in kişâfı dır. On la rın bü tün esrârı fi’l-i telkîhte mün de miç tir. Doğ ru dan doğ ru ya, ya ni ka bi liyât-ı dâhiyâne ola rak, ebe veyn den ve ya hut ec dat tan in ti kal et mi yor. Bu bedîhîdir. Ec da dı -mız, uzak ec da dı mız vah şi idi; on lar da ol ma yan ka bi li yet bi ze na sıl in ti kal ede bi lir? İn san la ra, vic dan la ra ve mü es sesât-ı me de ni ye ye en zi ya de icrâ-yı te sir eden dâhîler pey gam ber ler dir. On lar -had dizâtın da- her ne olur sa ol sun lar ve han gi kud ret ten telâkkii il ham et miş olur lar sa ol sun lar, te sirâtı vâkı ala rı bedîhîdir: Mil yon lar ca ca hil adam la rı bir ta kım ba sit pren sip le re, bir ta kım nusûsa bağ la mak ve o ba sit pren -sip ler den ahkâm-ı hu kuk ve kavâid-i ahlâk çı ka ra rak me de ni yet ler te sis ede bil mek o de re ce mü him, o ka dar bü yük ve müs tes na bir mu vaf fa kı yet tir ki ecnâs-ı dehânın hiç bi ri si ne na sib ol ma mış tır. Hal bu ki bu ulvî adam la rın -pey gam ber ol mak hay si ye ti ile- ai le le riy le hiç bir mü na se bet le ri yok tur.
Dehâyı en ge niş ve fa kat en sığ ve sathî mânâsıy la telâkki eder de sevki ih ti yaç ile ye ni bir ça re keş fet mek ka bi li ye ti ne hasr ey ler sek, şüp he yok tur ki in sa ni yet te bu ka bi li ye tin vü cu du mü sel lem dir; en vah şi in san lar da bi le bu var dır ve me de ni yet o sa ye de müm kün ola bil miş ve yi ne o sa ye de bu de re cei te rakkîye ere bil miş tir. İlk de fa ola rak aya ğı na bir ça rık ya pan adam dâhîdir. O tak dir ce yegâne hay -van-ı dâhî in san dır. Fa kat bi zim hu su si bah si mi zin o mânâda dehâ ile alâka sı yok tur; çün kü o mânâya gö re her kes dâhîdir. Hal bu ki bi zim bu ra da ara dı ğı mız o de ğil, in sa -ni yet-i âmme ve âdi ye fev kin de gö rü nen dâhîler dir.
Te sirâtı muhîte ve ter bi ye ye ge lin ce, el bet te dehânın bir an ev vel in kişâfı na hiz met ede bi lir, lâkin onu icad ede mez ve hiç bir va kit yo lun dan çok müd det alı ko ya -maz; meyl-i mahsûsu nu, vec he-i is ti ka me ti ni de ğiş ti re mez. Faz la ola rak o te sirât, dehânın ma hi yet-i hu su si ye si ne muvâfık düş me me li dir. Ak si tak dir de zer re ka dar hük mü ola maz. Bu şerâitin cüm le si, an cak kesb ile (par ac qu isi ti on) ihrâzı ka bi li -yet eden erbâb-ı is ti’dat için mev zu-ı bahs ola bi lir. Hal bu ki dehâ kisbî de ğil fıtrî bir ka bi li yet-i mahsûsa dır. Dehânın zih ni biz zat ve bilâ-ih ti yar da ima fa ali yet te dir. Bu fa ali yet-i zih ni ye ek se ri ya gayr-ı meş’ur dur (in cons ci ent). Yal nız mah sulâtın dan bir dâhî ha ber dar olur ve o fa ali yeti gayrı meş’ûre nin ne ti ce si ve se me re si olan bir fi -kir, bir his ve bir ni yet, dâhî bir ada mın zih ni ne kemâl-i vuzûh ile vârid olur ki en doğ ru mânâsıy la il ham, ben ce iş te bu dur.
-het ve mü te has sıs bir dehâdır. Abel gi bi!.. İkin ci cins ay nı za man da bir çok muh te lif ka bi liyât ile te cellî eder. Hem şa ir, hem riyâzî, hem fey le sof, hem de bes tekâr olan ba zı dâhîler ol muş tur. Âlemi İslâm’da İb nü’rRüşd, za ma nın hem en bü yük fey le so -fu, hem de en bü yük ta bi bi idi. İbn Sînâ da öy le idi ve bel ki on dan bü yük idi. Ömer Hay yam pek bü yük bir dehâ-yı riyâzî ve pek bü yük bir şa ir idi. Mevlâna en bü yük fey le sof ve şâir-i sûfî idi. İs ti’dat (le ta lent) da böy le dir.
Os man lı lar da -yük sek mânâsıy la- bir dâhî bil mi yo rum. Biz de bir İbn Sînâ, bir Mevlâna, bir New ton, bir Bis marc, bir Glads ton ye tiş me miş tir. Bir Na pol yon bi le çı -ka ma mış tır. İkin ci de re ce de ba zı nâdir dehâlar yok de ğil!..
Bu mülâhazât-ı muh ta sa ra yı sa ra ha ten ve hâlisâne bir sûret te (d’une fa çon
sincère) ar zet tik ten son ra ken di şa ir li ğim den ce sa ret le bah se de bi li rim. Ar tık emîn ola
-bi li rim ki şa ir ola rak ken di ni dev ay na sın da gö ren ler den ol ma dı ğı ma her kes tahsîl-i ka na at et miş ola cak tır. Za ten ken di ni dik kat le te tebbû eden ve en iyi bi len adam lar -dan bi ri si de be nim. Be ni ben den iyi bi len ola maz. Onun için dir ki hak kım da beyân edi len mülâhazâtı mü balâğakârâne yi an cak bir eseri te vec cüh ve bir nişânei mu hab bet ola rak telâkki ede rek kıy meti ha ki ki yem ken di takdîrim ce ne ise ona gö -re hük me de rim ve al dan mam!..
Be nim fil ha ki ka şi ire is ti’dâdım var dır. Bu nu yal nız iti raf de ğil bir de re ce ye ka dar id dia bi le ede bi li rim. Mah vi yeti ri yakârâne yi sev mem, çün kü hak sız bir hissi te med dü hün ka ri ka tü rü dür. Evet şi ire is ti’dâdım var, fa kat baş ka şey le re de o ka dar is -ti’dâdım var dır. Esa sen mi za cım he ye can-per ver dir. Her ne su ret le olur sa ol sun cüz’î bir ka bi li yet gös ter dim ise, he ye can onun kuv vei mu har ri ke si ol muş tur. Mec lisi Me -bu san kür sü sün de ki hâlim le şi ir le rim ve te fek kürât-ı fel se fi yem ara sın da fark yok tur di ye bi li rim. Bir has let-i ci bil li yem var dır ki sâir le ri ne fâik ve cüm le si ne hâkim dir: O da sa mi mi yet tir. Sö züm de, fik rim de, his sim de, mua melât ve münâsebâtım da en ziyâ-de bâriz olan sı fat bu dur. Zan ne di yo rum ki ha ki ki bir he ye can bu sa mi mi ye tin se be bi ve men şei ol mak ge rek tir. Bi lir sin ki be di iyât bah sin de bi rin ci düstûr-ı iti ka dım da odur. O düs tu ru Eugène Véron pek mu’ciz bir cüm le ile pek gü zel edâ et miş ve:
“La sincérité, ti ent li eu de vérité dans l’art”15de miş ti. Pek doğ ru dur; hem bu
düstûr-ı be liğ sa na tın mâhi ye ten en füsî (sub jec tif) ol ma sı id di ası nı da hi mu ta zam mın bu lun du ğu için onu çok be ğe ni yo rum. Çün kü vic dan âle min de réalité16ol sa ol sa his
-siyât ola bi lir. He ye can o his -siyâtın dal ga lan ma sı dır. Vérité da hi o his -siyâtı sa mi mi ve
15 “Sa mi mi yet, san’at ta ha ki kat ye ri ni tu tar” de mek tir. Bu düs tur ile Eugène Véron fil ha ki ka san’atın en fü siy yü’lmâhiy ye ol du ğu nu id dia et mek le be ra ber na tü ra liz mi de bâtıl gö rüp zım nen red det miş olu yor. Çün kü bu id di aya gö re ha ki ka tı ar zet mek tak di riy le ta bi atı hâri ci ye yi ay nen tak lid ve is tin sah et -mek yan lış ola cak, bilâkis ta bi at hu zu run da hâsıl et ti ği miz he ye ca nı -her han gi bir vech ile- teb liğ ve edâ et mek ma’ri fe ti asıl san’atın ga ye si ad de dil mek lâzım ge le cek tir. Hal bu ki ta bi iyyûn menâzır-ı hâri ci ye yi kemâl-i sadâkat le resm et me yi mes lek edin miş ler dir.
16 Réalité, vic dan hâri cin de müs ta kil len vü cu du farz ve ya tes lim olu nan ha ki kat-ı şe’niy ye ye de nir. Vérité, an cak biz de bir ta kım en füsî ha ki kat lar dır.
hâlisâne ola rak ar zet mek tir. Her eser-i san’at ta asıl mev zuu teş kil ede cek olan şey his siyâttır. O se bep le dir ki iyi bir sa natkâr ol mak için sa mi mi ve hâlisâne bir adam ol mak bi rin ci şart tır. Yi ne pek iyi bi lir sin ki yal nız iyi bir şa ir de ğil, iyi bir adam, iyi bir dost, iyi bir fey le sof, iyi bir va tan per ver, iyi bir ha tip ol mak için de en bi rin ci şart odur. Hattâ ha yat-ı mâne vi ye mahz-ı his siyâttır.
O hal de ve o tak dir ce san’at bir çok bedîiyyûnun de di ği gi bi oyun (jeu) de ğil -dir. Binâena leyh ta bi atı tak lit hü ne rin den (l’art d’imi ter la na tu re) iba ret de de ğil -dir. Hoş bir eğ len ce (un pas se tems agréab le) de de ğil dir. İtibârî bir şey (con ven ti on nel) de de ğil dir. Mahz-ı ha yat tır. Onun bir cil ve si (ma ni fes ta ti on), bir edâsı (ex pres si on), bir li sanı hâli dir. Tak lit ile baş la mış ol ma sı, ya hut oyun dan doğ muş ve tekâmül et -miş ol ma sı mü da faa edi le bi lir bir müd deâdır ve bel ki de doğ ru bir na za ri ye dir. San’atın eğ len ce ol mak de re ke si ne düş tü ğü de var dır. Ni te kim itibârâta mer but ol mak tan kur tu la ma dı ğı da mu hak kak tır. Lâkin bu gün kü mânâyı ulvîsi, bu gün kü hay si yeti fel se fi ye siy le sa nat bun la rın hiç bi ri de ğil dir. Ha yatı mâne vi ye mi zin ma hi ye -ti ni, as lı nı, târ u pûdu nu (le -tis su) teş kil eden ih -tirâsâtı mı zı (pas si ons) -he men her kes için mahsûs ola bi le cek bir sûret te- arz ve tem sil (présen ter et symbo li ser) ede bil mek hü ne ri dir. San’at ta de mok ra si umu ma hi tap ede bil mek mec bu ri ye tin de mün de mic olan şartı mu vaf fa kı yet tir. Fa kat bu hü neri sâhirâne pek müs tes na ya ra tıl mış mi zaç la rın im tiyâzı mah su su ol du ğu için bir bah şişi ta biîdir. On dan do la yı da san’at, ma -hi ye ten; san’atkâr da -hi mi zac ve ka bi liyâtı iti ba riy le pek aris tok rat tır. Vic dan la rı tes-hîr eden bir san’atkârın füsûn-ı te si ri ni -bir de re ce ye ka dar- ta rif ede bi li riz. Fa ra za böy le bir şa ir ge rek ta bi at-ı hâri ci ye kar şı sın da fart-ı he ye ca na ka bi li ye tin den, ge rek til kai nef sin den (de son prop re Moi) te lak kii il ham ede bil di ğin den do la yı öy le de rin ve öy le nâze nin his ler du yar ve ta bi atı o ka dar baş ka tür lü gö rür ve öy le giz li cil ve le ri ne âşi na olur ki, bu mu vaf fa kı yeti müs tes na yal nız onun ve nâdir olan emsâli -nin im tiyâzı dır. Fa kat ko ca Sa’dî’-nin de di ği gi bi:
Benî âdem a’zâ-yı yek-di ge rend Çü der-âferîniş zi-yek gev he rend17
Öy le olun ca ha ki ki bir şa ir, sa mi mi yet-i his ve belâgat-ı beyân ile umu ma hi tap eder se sâlim (nor mal) vic dan lar da he men ay nı his siyâtı uyan dı ra bi lir ve uyan dı ra bil me li dir ki bü yük bir şa ir ol du ğu nu bil fi il is pat ede bil sin! Bu mu vaf fa kı ye te nâil ola -bi len ler, âde ta gö nül le rin di ya pa zo nu dur (di apa son). Onun ru hu nun ra’şe le ri bî-his gö rü nen gö nül le ri bi le ay nı sûret le ih tizâza ge ti rir. İn san lar, ken di ken di le ri ne id rak ve tec rü be ede me dik le ri his siyâtı nezîhe ve ih tirâsâtı ul vi ye yi, an cak bu mü na se -bet-i rûhi ye sa ye sin de hâsıl ede bi le cek le ri için bü yük bir zevk-i be diî du yar lar ve bu hâleti bedîiye yi (état esthéti que) ken di ne fis le rin de is tiş’âr et mek le mânen teâlî et
-17 “İn sa noğ lu bir vü cu dun âzâla rı gi bi dir, çün kü ya ra ta lış ta ay nı cev her den (Hz. Âdem’den) ya ra tıl mış -lar dır.
miş olur lar. Vicdân-ı be şe ri ter bi ye et mek em rin de san’atın her tür lü vesâit ve te’si-rât fev kin de bir füsûn-ı mu vaf fa kı yet gös te re bil me si bun dan dır. Va zi fe si nin ul vi yet ve kud si ye ti de -bu nok ta-i na zar dan ba kı lın ca- ta ay yün eder. Yok sa sa de ce man zum ve mu kaffâ söz söy le mek ya hut pi ya no çal mak ve ya tab lo yap mak san’at: ze naâttır (uréti er); mânâ-yı ulvîsi ile san’at de ğil dir. San’atın bi rin ci şar tı, şart-ı esâsîsi ibdâ’dır (créati on). Es ki Yu nanîler şa ire “piitis” de mek le bu iti ka da mer but ol duk la -rı nı ifşâ et miş ler di; çün kü bu ke li me “hâlik”, “müb di’” de mek tir. İrânîler da hi Kemâli Is fahânî’ye “Hallâkı maânî” un va nı nı ver mKemâliş ler dKemâli. BedîKemâliyât ta bKemâli rKemâli da hKemâli Kemâlibdâ’ ke lKemâli me -sin den müş tak tır ve mânâ-yı aslîsiy le bedî’, kâmu sun rivâye ti ne gö re, müb te di’ ve müb te da’ mânâla rı na ge lir. İsm-i fâil ol du ğu tak dir de ya ra tı cı de mek tir ve o hay si yet le esmâi hüsnâdan dır. İsmi mef’ûl ol du ğu na gö re “mi sal siz ve nü mu ne siz ih ti ra olun muş nes ne ye de nir” ki “ori gi nal” bu de mek tir ve bedîiyât de di ği miz fel se fei san’at an -cak bu gi bi nes ne le rin (ob jet) kıy met ve ma hi ye ti ni ta yin ve tak dir ile uğ ra şır. O hal de yekdi ge ri ni tanzîren ya pıl mış olan ga zel ler ve şe kil ve mad de siy le öte den be ri den is tin sah edil miş ma’hud şi ir ler le ve ya hut bas ma ka lıp ve yekedâ bes te ler çal mak ve şar kı lar söy le mek le alâka dar de ğil dir. Bir eseri san’atın bü tün kıy me ti bedâetin de dir (ori
-gi na lité). Binâena leyh icad ve ibdâ kud re tiy le temâyüz eden “dehâ-yı hü ner verâne”
kud reti inşâdır (po uvo ir de cons truc ti on). Ya ni hiç yok tan bir bi na, bir eser vü cu da ge -tir mek ve ken di ru hu nu, şahsî bir üslûp ile o ese re ifâza ede bil mek -tir. San’atkâr-ı dâhî Mic he lan ge lo, bu ha ki ka tı bir bu çuk mıs ra ile edâ edi yor ve:
In pi et ro od in can di do fog lio
Che nul la ha den tro, et ev vi cio ch’io vog lio!18
An cak Mic he lan ge lo gi bi bir hü ner ver-i dâhîden sâdır ola bi len bu söz, bü tün fel se fe-i san’atın düstûr-ı esa si si ad do lu na bi lir; çün kü en mü him mesâil-i as li ye si hak kın da kat’î ve sa rih bir hük mü mu ta zam mın dır. Ev velâ san’at ta ga ye ne ol mak lâzım gel di ği ni söy lü yor. Şu be yaz kâğıt ta ve ya hut mer mer de ken di fi kir ve his sin den baş ka bir şey ol ma dı ğı nı id dia edi yor. Öy le ise san’atın ma hi ye ti ga ye sin de ta -ay yün ve tezâhür et miş olu yor. El bet te san’at mâhi ye ten en füsîdir. Zi ra san’atkârın bir fik ri ni ya hut ide ali ni arz edi yor. Fi kir, his ve ide al, ta bi at-ı hâri ci ye de mev cut olan şey ler den de ğil dir; an cak san’atkârın ru hun da mev cut ve an cak onun la ka im dir. O hal de kâinâtı hâri ci ye ye men sup ve eş yayı mad di ye den ma’dud olan kâğıt ile mer -me rin -bedîiyât nok ta-i na za rın dan- hay si yet-i zâti ye si ve kıy -met-i ha ki ki ye si, yal nız vâsı ta-i teb liğ (mo yen d’ex pres si on) ol mak tan iba ret ka lı yor. Ni te kim an la şı lı yor ki san’atın fa ide si he ye can-ı bedîî mah su lü olan bir fi kir ve his si -her han gi bir vech ileteb liğ et mek tir. Hâlâtı ru hi ye, doğ ru dan doğ ru ya baş ka la rı na ka bili in ti kal (com mu
-18 Mânâsı: “Bu taş ta ya hut şu be yaz kâğı dın için de ben den baş ka bir şey yok tur; yal nız be nim is te di ğim var dır!” Devr-i in tibâhın ve dün ya nın en bü yük dehâla rın dan olan bu hey kel tıraş (……) müb di idir. Bu söz ler den mak sa dı ta şa ken di fi kir ve ha ya lin ce sûret ve rip ona mânâyı ha yat ve ri le bil di ği ni an -lat mak tır (Yu ka rı da ki sa tır da …. ile gös te ri len kı sım yır tıl mış tır. A.U.).
ni cab le) de ğil dir. Ya söz le, ya hut savt ile ve ya hut vesâiti mad di ye ile on la ra mu ay
-yen bir sûret (for me) ifâza ede rek hâriç te vü cut ver mek (extéri ori ser) lâzım ge lir. En vâsî ve bedîî mânâsıy la “teb liğ” bu de mek tir. Böy le olun ca san’atkârın men ba-ı ilhâmâtı âlemi hâricî de ğil, ken di ru hu nun he ye ca nı dır. Hâlâtı bedîiye ye (état esthéti
-que) se bep, is ter avâmil ve menâzır-ı hâri ci ye ol sun, is ter se ol ma sın!.. Bu key fi ye tin
ben ce hiç ehem mi ye ti yok tur, çün kü bir eseri bedîin mü vel li di ve mü es siri ha ki ki si olan il ham, şüp he siz bir hâli he ye can dır ve o hay si yet le mu hi ti miz de de ğil, ru hu muz da, gön lü müz de dir. Bil has sa teb liğ et mek is te di ği miz şey, iş te bu hâleti rûhi -ye dir; kâinat-ı hâri ci -ye nin menâzı rı, dağ la rı, taş la rı de ğil dir. Binâena leyh bü tün kâi-nat-ı hâri ci ye, süb jek ti vist bir san’atkâr na za rın da mal ze me-i inşâiy ye (matéri aux de
cons truc ti on) ma ğa za sı gi bi dir. Bir sa ray, bir mâbed bi na eden mü hen dis, el bet te ta
-şı, tah ta yı ya ra ta maz; on la rı kâinat-ı hâri ci ye den te da rik et mek mec bu ri ye tin de dir. Mâmâfih taş top rak ile odun yı ğı nın dan ken di ken di ne bir sa ray, bir mâbed te şek -kül ede mez, mal ze me-i inşâiye ye o ter ti bi ve ren ve ter ti bin de bir üslûb-ı mahsûs ile âhenk (har mo nie) gös te ren, an cak mü hen dis tir. Bü tün eser-i san’at iş te o üslûpta, o âhenk te cil veger dir ve on dan iba ret tir. O bir fi kir ve ta sav vur dur ki an cak hü nerve -rin zih nin de do ğar, âlem-i hâricîde öy le bir şey bul mak mu hal dir. Şu tak dir ce san’at hiç ta biî de ğil dir ve ola maz, çün kü ta bi at ta Aya sof ya bi na sı gi bi bir şey bu lu na ma ya -ca ğı mu hak kak tır. Be et ho ven’in sen fo ni le ri de yok tur. Menâzır-ı ta bi iye ye ne ka dar ben zer se ben ze sin yi ne bir tab lo -tâbi rin mânâ-yı sa hi hi ve âdîsiy le- ta biî de ğil dir.
Ni te kim bir hey kel de öy le dir, bir man zu me de!… San’at bah sin de “ta biî”li ği, sırf in sanî ve izâfî bir mânâ ile telâkki et mek icab
eder. Bu mânâda if rat ve tef ri te düş mek pek ko lay ol du ğu için fel se fei bedîiye öte -den be ri sa ğa so la mey let mek ten kur tu la ma mış, ya büs bü tün ide aliz me ve ya hut âdi bir na tü ra liz me ta raf tar ol muş tur. Hal bu ki asil ve dâhî sa natkârlar süb jek ti vist ol duk -la rı nı eser le riy le is pat et miş ler, ya ni ruh -la rın da -her ne se bep le ve her ne vech ile olur sa ol sun- vu kua ge len he ye ca nın tevlîd et ti ği fi kir ve his si bir şekl-i mahsûs ve bir üslûbı müs tah sen üz re (hulâsa ah seni takvîm üz re!) ar ze de bil mek ve ona hâriç te vü cut ve re bil mek için âlemi hâricîde gör dük le ri eş ya ve menâzı ra mü ra ca at et miş ler ve yal nız ken di ilhâmâtı na bir şekli cismâni yet ve bir nok tai is ti nad ve re bil mek mec bu ri ye ti ile eşyâyı hâri ci ye yi an cak vesâiti teb liğ ola rak biz za ru re kul lan -mış lar dır. Doğ ru su da bu dur.
Bu ra da ken di iti kadât-ı bedîiye mi uzun uza dı ya arz ve taf sil ede cek de ği lim. Dârül fü nun’da bedîiyâta da ir ver mek te ol du ğum ders le ri ya kın da tab’et ti re ce ğim; o ki tap ta el bet te bu me se le ler te fer ru atıy la bast ve mü na ka şa edil miş bu lu na cak tır. An cak bedîiyâtta mez he bi mi ve mes le ği mi ta yin et mek için ba zı ma’ruzâtı muh ta sa ra da bu lun mak is te dim. Ge rek fel se fei umu mi ye de, ge rek se fel se fei san’at ta mez he -bim süb jek ti vizm dir. Ken di mi bi le bi le yaz dı ğım şi ir ler de bu mez he bin akâid ve icâbı na na sıl it ti ba ve na sıl tev fiki ha re ket et ti ği mi gös ter mek için si ze bir mi sal ve -re yim:
Ben, bir hay li za man lar dan be ri me de ni yeti İslâmi ye nin in kırâza yüz tut muş bu lun du ğu nu gör me ğe baş la mış tım. Fa kat bu hâli âlemi hâricîde ta ma miy le gör mek be -nim için müm kün ola maz dı, zi ra o me de ni ye tin cil ve-gâhı nı teş kil eden memâlik-i vesîayı et ra fıy le ta nı mış ve gör müş ol mak şöy le dur sun, o âle min bir kısmı cüz’îsi sa yı lan Tür ki ye’nin bi le an cak bir iki şeh ri ni o da pek sathî ola rak! ta nı yor dum. İs tan -bul’da me de ni yet-i İslâmi ye yi ah sen-i sûret üz re tem sil eden bir çok âsâr ve menâbi-i bedîa var dır ki hâlâ -ma at te es süf- zi ya ret ve te tebbû ede me mi şim dir. Binâena leyh -bir key fi yet-i sahîha ol mak üze re- vü cu du nu tes lim et mek te bu lun du ğum hâl-i in kırâzı (état de déca den ce) mânâyı âdi siy le âlemi hâricîde bilkül li ye gör müş de ği lim. Ben -de bir çok se bep ler le öy le bir fi kir hâsıl ol muş ve böy le bir zan te vel lüd e-de bil miş tir ki on lar miyânın da mü talâât-ı iç timâiyem ve te teb buât-ı ta ri hi yem bel ki bi rin ci de re ce de mü es sir avâmil-i mü him me den sa yıl ma lı dır. Eğer öy le ise, avâmil-i mezkûre doğ ru dan doğ ru ya âlemi hâricîden gel me miş tir; ya ni sırf “müşâhedât” nev’in den bir şey ler de -ğil dir. Bir çok mü el lif le rin, mü nek kid le rin, hattâ şa ir le rin tel kinâtıy le be nim zih nim de ya vaş ya vaş ve bel ki bidâye ten lâşuûrî bir sûret te (in cons ci en ment) pey da ol muş bir fi -kir dir (opi ni on). Bu fi -kir git gi de ta ay yün edip de be ni dü şün dür me ğe baş la yın ca, na zarı dik ka ti mi me de ni yeti İslâmi ye nin âsârzarı mün ka ri ze ve metrûke si üze ri ne tev cih ede -rek bu hu sus ta ki itikâdâtı mı da ha zi ya de te’yid ve teşyîd et miş tir. O zan böy le şuûrî (cons ci ent) bir hay si yet le is bat-ı mev cu di yet edin ce da hi gön lüm de -şe ref li mâzi miz le-sı kı le-sı kı ya alâka dar bu lu nan bir çok “his siyât-ı meknûne”yi uyan dı ra rak on la ra hayât-ı ta ze bah şet miş tir. Ma hi yet le ri iti ba riy le ta ma men ırkî (ra ci al) ve ceddânî (ata vi que) ve binâena leyh müb hem (va gue) ve gayr-ı meş’ûr (in cons ci ent) olan o his siyât iş te bu sâye de hâlî (ac tu el) bir şe kil ala rak meş’ûr ol muş ve ar tık huzûrı dâimîsiy le vic da nım -da ga rip bir has ret, en gin -bü tün âlem-i İslâmi yet’i şâmil ola bi le cek ka -dar en gin!- bir hü zün (mélanc ho lie) tevlîd et miş tir.
Bu söy le di ğim şey ler, an cak bir fa ra zi ye-i rûhi ye dir (hypothèse psycho lo gi que). Baş ka bir kıy met ve hay si ye ti ola maz. Ben zan ne di yo rum ki vic da nım da takrîbenbu sûret le ve takrîbenbu ter tib üz re ba zı ah val vu kua gel miş, bir ta kım hâdisâtı mâne vi ye ce -re yan et miş ve ben de böy le mu ay yen (déter miné) bir hü zün tevlîd ey le miş tir. Be nim an cak bu hâlet-i rûhi ye, ya ni bu hüzn-i mahsûsa sa ra ha ten şuu rum ol muş tu. Mâmâfih onun ne ye ta allûk et ti ği ni -yi ne ken di ma hi ye ti nin delâle tiy le- bil di ğim için, esbâb ve avâmi li ni, fa kat ne den son ra, ara mak ve an la mak me ra kı na dü şe rek me de ni yet-i İslâmi ye ye, ya ni men sup ol du ğum ce ma atin par lak ve şe ref li hayât-ı mâzîsi ne bit tabî ircâ’-ı na zar et miş tim. Bu key fi yet-i vâkı ayı ta ma mi ye ti ile (intégra le ment) ta rif ede bil mek uğ run da beyân et ti ğim mülâhazât de min de di ğim gi bi an cak bir fa ra -zi ye dir. Bu fa ra -zi ye nin şu bah si miz için kat’en hük mü yok tur. Yal nız or ta da bir vak’a-i sahîha (fa it véri tab le) var ki ben ce pek be dihî bir hâlet-i vic da ni ye (un état
de cons ci en ce très évi dent) teş kil eder ve vü cu du zer re ka dar şüp he gö tür mez; o da
be nim şid det le duy mak ta bu lun du ğum “hü zün”dür. O hü zün ge li ci ge çi ci bir hal ol -say dı -çün kü ola bil di ği de çok tur!- evet, öy le ola bil sey di, be ni o ka dar sars maz dı.
Hal bu ki öy le ol ma dı, müs ta kır bir hissi ta zallûm ve mu sır bir ih tiyâcı te el lüm sûre -tin de gön lü me icrâ-yı te sir et mek ten hâlî kal ma dı.
Bu gi bi his siyât, sanâyii nefîse için en mü him ve en müc bir avâmili mâne vi ye den dir ki biz on la ra ale’sse vi ye ve alelumum “ilhâmât” de riz. İhlâs ve sa mi mi -yet bu gi bi his siyâtın sı fat-ı kâşi fe si dir (la ca ractéris ti que). On la ra riyâ, nü ma yiş ve ca’liyyât teâruz ede mez. Bilâkis mizâc-ı san’atkârâne nin (tempéra ment ar tis ti que) şemâil-i zâti ye si ni (tra its es sen ti els) ta yin ve san’atkârın şah si ye ti ni (per son na lité) teş kil eden şey, bü tün temâyülât-ı ceddâni ye (inc li na ti ons ata vi qu es) ile be ra ber o tür lü his siyât-ı sa mi mi ye nin mu has sa la sı (la résul tan te) ol sa ge rek tir. Bu avâmil-i mâne vi ye tûl müd det âtıl da ka la maz; mut la ka -su ver-i muh te li fe üz re- tezâhürâta (ma ni fes ta ti ons) se bep olur.
Ben de de öy le ol du. Na sıl ol du ğu nu ve ne gi bi bir eser tevlîd et ti ği ni muh ta sa -ran ar ze de yim:
Ben bu hâlet-i rûhi yem den -esbâb-ı mûci be siy le be ra ber- âgâh ol duk tan son ra se ne ler ce o hü zün le ya şa dım ve ga rip tir ki on dan zevk al dım. O te sir ile mem le ke -ti min -âsâr-ı eslâfa cil ve-gâh olan- ba zı mevâki ini bü yük bir me rak ve ta ri fi nâ-kâbil bir iş ti yak ile zi ya ret et tim. İs tan bul’un mer kezi ti ca ret ve mec ma’ı nâs olan yer le rin den ve her tür lü za ra feti sa natkârâne den mah rum bu lu nan sakîl ve mad di yetpe -rest, éco no mi que ve pro saïque bi na la rın dan19ru hum sı kıl dı ğı za man lar, ek se ri ya ulu
câmi ler av lu la rın da do la şır, ya hut Eyüp Sul tan’a, Edir ne ka pı sı ta raf la rı na gi der, yı kık bir tür be nin sak fı na ye şil ve loş göl ge ler sa lan sâlhûrde bir çit len bik ağa cı nın al -tın da otu rur dum. Ya hut vi ran bir şa dır va nın et ra fın da ya pa yal nız ya vaş ya vaş tavâf eder dü şü nür düm. Ecdâdı mı zın ka bi li yet-i me de ni ye si ni, nezâhet-i his ve zarâfet-i tab’ını is pat eden bu harâb eser ler, bu âfet-ze de gü zel lik ler huzûrun da de rin bir hiss-i huzû (sen thiss-i ment d’hu mhiss-i la thiss-i on) duy mak ta ol du ğu mu, hattâ shiss-i tem-dîde ru hu mun bu temâs-ı mânevî sâye sin de lâhûtî bir sükûnet bu la rak âde ta din len di ği mi lâyı kıy la tec rü be ve te tebbû et tim. Ben o ıs sız, harâb ve metrûk yer ler de ru hu mu din len dir mek için fik ri mi mâzînin müb hem ufuk la rı na sa lıp do laş tı rır ken ulu ağaç lar üze rin de bir fâsı la-i mut ta ri de ile öten kum ru lar, et ra fım da kemâl-i gu rur ile do la şıp dem çe ken gü ver cin ler, şark âle min de İslâm me de ni ye ti nin gü ya bü tün dâsitânı menâkı bı nı ba -na oku yor muş gi bi ge lir ve sûfiyâne (mysti que) bir man zu me nin il ham ede bi le ce ği zev ki ve rir di. Faz la ola rak hayâtı tufûli ye ti me ait bir ta kım hâtırâtı lâtîfe yi (re mi -nis cen ces agréab les) de ihyâ ve da vet (évo qu er) eder di: Ge li bo lu’nun en gin, vi ran, kâr-ı kadîm bi na la rın da otur du ğum za man lar, vâsî’ ve ter tip siz bah çe mi zin bü yük ağaç la rı üze rin de ya zın he men her gün öy le kum ru lar öter du rur du. Bir kaç se ne ev -vel İc ti had mec mu asın da tab’edil miş olan “Di van”la rı mın bi rin de:
19 Ya ni sırf ik ti sadî bir mak sat la ve gayr-ı şâirâne bir su ret te vü cu da ge ti ril miş olan mebâni-i galîza yı murâd edi yor.
Göl le re su sa mış âhûlar ge lir,
Gur bet el le rin den kum ru lar ge lir, Yı kık tür be ler den hû hûlar ge lir, Gü ver cin dem çe ker vîrâne ler de!20
kıt’ası nı söy le di ğim za man bu hâleti rûhi ye den müb hem bir neş’ei ilhâm al mı -şım dır sa nı rım. Bu his siyâtın te si ri bu ka dar cık la kal ma dı ve ka la maz dı. Âsâr-ı eslâfa da ha hoş bir na zar la bak mak ve on la rın mâne vi ye tiy le sa mi miy yen ün si yet ede bil mek ve es ki şey ler de giz li gü zel lik ler bu la bil mek yol la rı nı da gös ter di; hattâ ba zı şu -arâ-yı sâli fe ile bü yük bir sympat hie21hâsıl ede bil dim. On la rın vak tiy le duy muş ol
duk la rı has ret le ri, ezâla rı, tıp kı on lar gi bi du ya bil dim. Me selâ es ki İran me de ni ye ti -nin in kırâzı na mer si ye-hân olup ağ la yan meş hur Hakânî-i Şirvânî’nin, Medâyin (Persépo lis) harâbe le ri hak kın da:
Hân ey dil-i ib ret-bîn!. Ez dîde na zar-kün hân!..
Eyvân-ı Medâyin-râ âyîne-i ib ret-dân!.. 22
bey ti ile baş la yan man zu mei bedîiye sin de hâlâ tit re yen hissi ha miy ye ti hak kıy la an -la dım. Ve ken di vic da nım da o ra’şe le ri duy dum. O man zu me yi bi’t-tahmîs ba na it haf eden azîz dos tum Hü se yin Dâniş Bey’den bu şi’ri bedîin tab’et ti ril me si ni il timâs et tim; bir de mu kad di me ya za rak İran me de ni yeti mün ka ri ze si ne kar şı sa mi mi te es -sürâtı mı arz ey le dim di.23Di ğer ta raf tan da En dü lüs’ün felâket-i is tilâsın da biz zat ha zır
bu lu nan Şeyh Ebü’lbekâ Sâlih elEn dü lüsî’nin, en muh te şem ve par lak İslâm me de ni -ye ti ne ârız olan esbâb-ı iz mihlâl hak kın da söy le miş ol du ğu kasîde-i belîga yı -bil mem kaç de fa lar?! oku dum ve ez ber le dim. Her oku duk ça o ha mi yet li, o bü yük ada mın gön -lü ne da ha zi ya de so ku la bil di ği mi, onun his siyâtı nı da ha sa mi mi bir te mas ile ay nen duy du ğu mu ve be nim se di ği mi iyi ce his set tim. Bu ka si de be ni o ka dar meş gul et ti ki, ba zı kon fe rans lar ver dim ve bir ve si le bu la rak En dü lüs me de ni ye ti nin esbâbı in kırâzın dan il tizâmen bahs aç tım; Şeyh Sâlih’i bü yük bir te es sür ve de rin bir hür met -le an dım; şii rin den bir çok be yit -ler oku ya rak mânâsı nı hâzirûna an lat tım idi24. 20 İc ti had , nr. 83, 5 Kânun-ı ev vel 1329/18 Ara lık l9l3, s. 1830.
21 Sympat hie tâbi ri ni bu ra da dok tor mânâ-yı ıs tı lahîsiy le telâkki et miş olu yor ki, bu telâkki ye gö re lâfz-ı mezkûrun mazmûnu “di ğer le ri nin duy du ğu hâlâtlâfz-ı ay nen duy mak” de mek tir. Âdi mânâslâfz-ıy le “meyl” ve “te vec cüh” de ğil dir. “Sym”, lisân-ı Yunânî’de “be ra ber” de mek tir; “pat hos” da hi “te es sür” mânâsı na ge lir. Binâena leyh baş ka la rı nın te es sürâtı na ay nen iş tirâk et mek de mek tir.
22 “Ey ib ret gö züy le ba kan gö nül uya nık ol, ba si ret le bak! Medâyin sa ra yı nı ib ret alı na cak bir ay na ola -rak gör!”
23 Medâyin Harâbe le ri çok tan tab’olun muş tur. İran’ın bü tün mü nev ver adam la rı Dok tor’a sa mi mi bir te
-vec cüh gös ter miş ler ve Pa ris’te, Lon dra’da akd olu nan ic timâ’la rın da o mu kad di me yi tek rar tek rar inşâd et miş ler di.
24 Bu uzun mek tupma ka le bu ra da so na eri yor sa da, esa sen bit me di ği an la şıl mak ta dır. Rı za Tev fik mek -tu bun ge ri si ni ya ta mam la ya ma mış ve mek -tup bu şe kil de ya rım kal mış ya da yaz dı ğı kı sım lar zâyi ol muş tur. Ay rı ca me tin de ge çen 13, 16, 19 ve 21 nu ma ra lı dip not la r ba na, di ğer le ri ise Rı za Tev fik’e ait tir (Haz. no tu).
