Demokratikleşme Sürecinde Halk Kütüphaneleri

Demokratikleşme

Sürecinde

Halk

Kütüphaneleri

Öz

Halk kütüphaneleri konumları, verdikleri hizmetler ve kullanıcılarının özellikle­

rindendolayı diğerbilgi merkezlerindenayrılırlar. Din, dil, ırk, milliyet ve eği­

timdüzeyi gözetmeden 7’ den 77’ye herkese hizmet veren halkkütüphaneleri bu

özelliklerinden dolayı hizmetpolitikalarını ve amaçlarını çok geniş kapsamlı be­ lirlemek ve hizmet uçlarını yaymak zorundadırlar. Bu makalede, halk kütüphane­

lerinin genel olarak tanım ve işlevlerine yer verildikten sonra hizmetpolitikası oluşturulması içingerekli ilkelerve amaçlarına değinilmektedir.

Giriş

Uygarlığın temeli olan bilgi, tarihsel süreç içerisinde değişik biçimlerdeortaya çıkmıştır. Kiltabletlerden papirüs rulolarına, basılı materyallerden elektronik or­

tama ulaşmıştır. Toplumlar tarih boyunca bilgiiletimindededeğişikaraç ve yön­

temlerkullanmışlardır.

Kültürhayatınakağıdın girmesi ve matbaanın icadı ile sözlü kültürden yazılı

kültüre geçilmiştir. Yazılıkültürün gelişimiyletoplumlar bilgi iletişimlerini bası­

lı yayınorganlarıyladaha etkin bir şekilde yapmışlardır.

Yüzyıllarönce BaconTn dediği gibi“bilgi güçtür”. Ancakbunu “kullanılan ve üretime katkı sağlayan bilgi güçtür” şeklinde değiştirmek mümkündür. Çünkü durağan kullanılmayan sadece bilgi kaynaklarında kayıtlı şekilde duran bilgi güç

*

lümü öğretim üyesi ve Ankara Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanı’dır. E-posta: Do- gan.Atilgan@ankara.edu.tr

382 Hakemsiz Yazılar / Doğan Atılgan

değildir.

Bilgi ancakgereksinim duyan kişilere hizmete sunulduğu ve onlar tarafından

kullanıldığı zaman değerkazanacaktır. Kullanılan ve değerlendirilen bilgiler de

yeni bilgilerin üretimine katkısağlamaktadır. Bununla birlikte bilimsel çalışma­ lar da bilgiüretimi ve gereksinimini büyük birhızla artırmaktadır.

Üretilenbilginin hızla artması ve yaygınlaşması bilgiyitoplayan, düzenleye­

rek hizmete sunan kütüphanelerinde giderek değişime uğramasınave hizmetle­ rini geliştirmesine neden olmuştur. Halk kütüphaneleri, toplumsaldeğişme katkı­ da bulunurken,kendileri de bu değişimden doğrudan etkilenerek değişmek ve ge­ lişmekzorundakalmışlardır.

Halk Kütüphanelerinin Tanım ve Önemi:

Halk kütüphaneleri yüzyıllardır “halkın üniversiteleri”olarak işlev görmektedir. Bütün vatandaşların bilgi kaynaklarına erişimini sağlayarak yaşam boyu eğitim­ lerine katkıdabulunmaktadır. Böylelikle İnsanların yaşamlarını daha iyisürdüre­ bilmeleri için kitap okuma vebilgiedinmebilincini yaratarak gelişmelerinides­ teklemektedir.

Uluslararası Eğitim Bilim veKültür Teşkilatı(UNESCO) ‘Halk Kütüphanesi

Bildirgesi’nde halk kütüphanesini “kullanıcılarına her türbilgi ve enformasyonu gönüllü olaraksağlayan yerel bilgimerkezleri” olarak tanımlamaktadır.

Halk kütüphaneleri gerçekleştirdikleri hizmetler ile eğitime ilişkin temelleri, araştırma için kolaylıkları,sosyal ve kültürel mirasın korunmasınıve toplumsal

gelişmenin gerçekleşmesine katkı sağlar. Bunun gerçekleşmesi ancak devletin ulusal düzeyde bir kütüphane politikası geliştirmesiile mümkündür. O haldekü­ tüphanelerimizin önemli bir ucunu oluşturan halk kütüphanesi politikasında ol­

ması gerekenlerikısaca elealalım.

Halk Kütüphanesi Politikası

Halk kütüphaneleri ülkemizin en yaygın kütüphane türlerinden biridir. Yerel özelliklere göre işlevini sürdüren bu kütüphaneler için tek ve genel birpolitika oluşturmakgüçtür.Aynıbölge, yada ülke içindeki bütün halk kütüphaneleri için

ortak bir politika oluşturmakhalk kütüphanesi hizmet veamacınada uygun de­ ğildir. Halk kütüphaneleri hizmet verdiği topluluğun bilimsel ve kültürelgeliş­ melerine katkıdabulunmayı, toplumun gereksinim duyduğubilgiyi hizmete sun­

mayı amaçlar. Bir bölge ya da ülkenin her yerinde aynı gelişmişlikdüzeyine sa­ hiptopluluklarve aynı bilgigereksinimi söz konusu olamayacağından genel bir

Bu nedenle halk kütüphaneleri uymakla yükümlü oldukları yasa veyönetme­ liklerçerçevesinde hizmet verdikleri yöre halkının gereksinimlerini sağlayacak türve özellikte hizmet politikası oluşturmalıdırlar.

Hizmetpolitikası oluşturulurken şukriterler göz önüne alınmalıdır.

• Halk kütüphaneleri çokamaçlı, özgün hizmetlerle donatımlı kuruluşlardır.

• Verdikleri hizmetlerin çeşitliliği veözelliği tür, yapıve bulundukları yere bağ­

lıdır.

• Hizmetlerin planlanması kütüphanelerin amaçlarına göre kararlaştırılmalıdır. • Kitap seçiminden çalışma saatlerine, kütüphanelerarasıişbirliğindençalışma

koşullarının belirlenmesine, kullanıcı hizmetlerinden bağış ve değişim ölçüt­

lerine kadar yapılması gereken tüm işlemler bir kütüphaneninhizmetuçlan arasındadır.

Bu hizmetlerin nasıl yapılacağının belirlenmesi, kararlar alınması, çizilen ey­

lemplanlan, bunlann dayanacağıkurallann tümü de kütüphane politikasını oluş­ turur.

Ülkemizde bu çerçevede çizilmişbir halk kütüphanesi politikamız ne yazık ki bulunmamaktadır. Politikasızlığın olumsuzluklannı hizmet aşamasında yoğun

olarakyaşarken halk kütüphanelerimiziolumsuz yönde etkileyenbaşka unsurlar

da vardır.Mevcutyapı içindemerkezdenyayınalımı, devletinpersonel rejimi so­

nucu mesleki eğitimalmış kütüphanelerin halk kütüphanelerinden uzaklaşmalan

vegenel giderler dışında yok denecek kadaraz olan bütçe olanakları ile istenilen hizmetunsurlarının gerçekleştirilmesini neredeyse olanaksızdır.

Bu olanaksızlıklararağmen büyük bir özveri ile hizmetveren ve yörehalkı­

nınokumavekültür gereksinimini karşılamaya çalışan halk kütüphanelerimiz bu işlevlerini belirli bir amaçdoğrultusunda gerçekleştirmektedirler.

Halk Kütüphanesinin Amaçları

Halk kütüphanesinibilgiye erişimin yerel kapısı olarak niteleyen UNESCO halk

kütüphanesinin amacınıda yaşam boyuöğrenme, bağımsız karar verme,birey ile

toplumsal gruplarıngelişmesinetemel birortam sağlamaolarak özetlemektedir

Halk kütüphanelerininamaçlan belirlenirken en çok karşılaşılan terimlerden

biri eğitim, diğeri de kültürdür.

Halk kütüphanelerinin ülkemizdebir eğitim mi, yoksa bir kültür kurumu mu olduğukavramı hep iç içe girmiştir. Bu karmaşadevletin planlanna dayansımış ve Devlet Planlama Teşkilatınca hazırlanan KalkınmaPlanlan içinde de kütüp­

hanelerbazenkültür, bazendeeğitim başlığı altmda yer almıştır.

Halk kütüphaneleri kalkınma planlarındakimi zaman eğitim başlığı altmda yeralmasına karşın hiçbir zamanformal eğitim verenbir eğitim kurumu olma­

384 Hakemsiz Yazılar / Doğan Atılgan

mıştır.Ancak resmieğitimverenokullarla her zaman işbirliği içinde olmuş veri­

len eğitimi desteklemiştir. Resmi eğitime verdiği destek yanındakişinin kendi kendini eğitmesi konusunda güncel bilgiyi sağlayarak destek olmaktadır. Halk kütüphanelerinin eğitim konusundaki bu işlevinin, yanındaaynı zamanda bir kül­

tür kurumuolması da halkın kültürel gelişimini desteklemek için çeşitlietkinlik­ ler yapmasınıgerektirmektedir.

Halkkütüphaneleri eğitim ve kültürişlevlerini yerine getirirken şunları hedef­

lemektedir:

• Kişilerarasında ayrım gözetmedentoplumun tüm bireylerine hizmetsunmak,

• Bilgiyi yaşamın en önemli gereksinimi haline getirmek için gerekli altyapı koşullarım sağlayarak kütüphane kullanma alışkanlığını kazandırmak,

• Bilgiyi birey için gereksinim haline getirme okuma alışkanlığını kazandır­ mak,

• Kütüphane kullanım alışkanlığının halk kütüphanelerinin bir parçasıolan ço­ cuk kütüphaneleri ile başlatılıp, okul kütüphaneleriilegeliştirilerekyaşam bo­ yuişlevüstlenenhalk kütüphaneleri ile pekiştirmek,

• Düşünenve üreten bir toplum oluşumunda toplumsal görev üstlenen halk kü­

tüphaneleri düşünce özgürlüğünün ve fırsat eşitliğinin yaratılmasının temel unsurlarındanbiridir. Eğitim, kültür vebilgi için bir merkez olan halk kütüp­

haneleri yaşam boyu eğitimi desteklemelivetopluma okuma alışkanlığıka­

zandırmadaönemli rol üstlenerek bunu geliştirecekher türlü kaynağı bulun­ durmalıdır,

• Düzenli, yada belirli bir aralıkta resmi eğitim almış halkın, yaşamı boyunca gereksinimduyduğu bilgiyi ona sunarak,gelişme veilerlemeden haberdar ol­

masını sağlayarak onların yaşam boyu eğitimini desteklemek,

• Yerel, ulusal ve uluslararasıher türlübilgi içeren belgeleri tarafsızve dengeli

bir biçimde halkaulaştırarak, bilinçlenmesini ve bilgilenmesini sağlamak, • Halkın zihinsel ve bireysel gelişimini destekleyerek, onların dinlenmesini

sağlamak, hayattan zevk almalarına yardımcı olmak ve okuma alışkanlığını geliştirecek yayınlan hizmete sunarak halkın kültürel ve sosyal gelişimine katkıdabulunmak,

• Diğer eğitim ve kültürkuramlarıyla işbirliğine giderek,halkınkolay ve ucu­

zaerişemediği kaynaklannda verimli kullanımını sağlayarak ulusal kaynakla­

rın herkes tarafındankullanılarak veriminartmasını desteklemek,

• Kendi bünyelerinde bulunan ve/veya başka kuramvekuruluşlarlabilgi içeren

tüm kaynaklan halkın, hizmetine sunarakbilgiedinme özgürlüğü ve bilgilen­

me hakkını hiç bir karşılık beklemeden kullandırmak,

• Yerel düzeydeki elektronik bilgi kaynaklanna erişimi sağlayacak alt yapıyı oluşturmak,bünyesinde elektronik bilgilere erişimi gerçekleştirecek birimleri kurarak bilgi toplumu olma ve bilgi teknolojilerini kullanma yönünde de önemliişlevleri yerine getirmek,

• Mevcuttüm olanaklardanyararlanarakve hiçbir engelle karşılaşmadangün­

cel bilgi ve yeniçıkaneserleri piyasa ileaynızamanda okuyucunun hizmeti­ ne sunarak halkın bilgi edinme özgürlüğünü desteklemektir.

Sonuç

Son söz olarakkütüphane kurumunun başlangıçtaki ve bugünkü işlevlerini vur­

gulayan iki bakış açısından sözetmek istiyorum. Bunlardan ilki“Kütüphanele­ rin,insanlığın düşünce yapısıvedüzeyine ilk ya da temel katkısı, kültür ve sanat

ürünlerininkorunduğu veistendiğinde hizmete sunulduğu bir merkezolarak ça­

lışmasıdır. Bu katkı kütüphanenin doğuşunu hazırlayan ve izlerini kimi zaman

bugünde gözlemleyebildiğimiz tarihselbir görevidir”. Kütüphaneler için zaman

zamanyapılan ‘toplumun belleği’ nitelemesi de tarihsel görevinvurgulanmasın­

dankaynaklanıyor olabilir.

Tarihsel olarak yapılan bu vurgulamadan sonra çağdaş anlamda kütüphane kurumu ise, “Bilgi kaynaklan ile olandoğalilişkisininyanmda, yayınlann bibli­ yografik denetimininyapıldığı, işlendiğive en önemlisiherkesin kullanımına su­

nulduğu bilgi merkezleri olmalandır”. Bilgi merkezleri günümüzdebilgi ağlan ile hizmet veren kurumlara dönüşmektedir Bu gelişim halk kütüphanelerine bil­

gi kaynaklannaelektronik olarak da erişimi sağlamada önemligörevyüklemek­ tedir. İnsanlara her türlü ortamdaki bilginin iletilmesive kullanımınınsağlanma­ sı ekonomik gelişme, yaşam boyu eğitim, demokratik haklara erişim ve sosyal bütünlüğünsağlanmasıaçısındandason derece önemlidir.

Günümüzde, hizmet anlayışının öngördüğü sorumluluk ve yüklenilengörev­

le kütüphaneler artık toplumunsadece belleği değil,aynı zamanda saygın ve vaz­ geçilmez bir unsuru olmuşlardır.