Osman Nedim TUNA Köktürk Yazýlý Bazý Metinlerde Kullanýlan X, Ø, Sembollerinin Fonetik Deðerleri Üzerine Çev. Sinan GÜZEL 111 ~ 128

(1)

111

Köktürk Yazılı Bazı Metinlerde Kullanılan

Sembollerinin Fonetik Değerleri Üzerine*

K

ÖKTÜRK

Y

AZILI

B

AZI

M

ET NLERDE

K

ULLANILAN

S

EMBOLLER N N

F

ONET K

D

E ERLER

Ü

ZER NE

Osman Nedim TUNA

Çeviren: Sinan Güzel

Köktürk abidelerinin yaz

õ

s

õ

nda oldukça geni

say

õ

da ve çe

itlilikte

sembollerin kullan

õ

ld

õ õ

iyi bilinir. Bununla birlikte bunlar

õ

n büyük bir

ço

unlu

u sadece az say

õ

daki ayn

õ

sembollerin varyantlar

õ

d

õ

r.

1

Bunlar

ekil

olarak de

i

ebilse de genellikle ayn

õ

sesi ifade ederler.

2

Di

er durumlarda bir

_{Bu makale 1962 bahar}_õ_{nda önce Türkçe olarak yaz}_õ_ld_õ_. _!_{ngilizce çeviride makalenin özgün üslup ve muhtevas}_õ_n_õ_n

korunmasõna yardõmlarõnõ gördüüm sevgili arkadalarõm Prof. Dr. James E. Bosson ve Phyllis Bosson’a (imdi Berkeley ve

California’dalar) teekkür etmek istiyorum. Ayrõca Washington Üniversitesinde birlikte çalõmaktan zevk duyduum güzide

bilginler Prof. Dr. Nicholas N. Poppe ve Prof. Dr. Omeljan Pritsak’õn deerli eletiri ve önerileri için minnettarõm. 1_(a)

= d (art ünlüler dõõnda) soldan saa: (1) Begre, (2) Uyuk Tarlak, (3) Begre, (4) Tuva III, (5) Oznaçennoye, (6) Oznaçennoye,

(7) Barlõ" II, (8) Talas II, (9) Talas II, (10) Kültigin... (11) Kültigin...(12) Begre, (13) Begre.

(b)

=g (art ünlüler dõõnda) soldan saa : (1) Çakul II..., (2) Kültigin...., (3) Tuva III (4) Kemçik-Çõrgak, (5) Minusinsk, (6) Talas

5…, (7) Tuva 1,, (8) Çakul III, (9) Tuva I, (10) Çakul III (11) Talas II...(12) Kara Yüs, (13) Ihe Huotu 2_(a)

= t (art ünlüler dõõnda). Soldan saa : (1) Altõn Köl I… (2) Abakan, (3) Hoytu TamirVI, (4) Elegest II…, (5) Kemçik-Çõrgak,

(6) Kültigin…, (7) Kültigin…, (8) Bilge Tonyu"u", (9) Hoytu TamirX, (10) Kara Balgasun, (11) Uyuk Turan, (12) Ongin,

(13) Ongin (b)

=m. Soldan saa: (1) Kültigin… (2) Ongin, (3) Ongin, (4) Bilge Tonyu"u", (5) Elegest, (6) Talas I (7) Açura… (8) Bilge

Tonyukuk, (9) Altõn Köl II, (10) Uybat III, (11) Barlõ" II, (12) Çakul VI, (13) Hoytu TamirX, (14) Tuva II, (15) Tuva III, (16)

Kemçik-Çõrgak,(17) !he Aete, (18) Hoytu TamirV, (19) Hoytu TamirX, (20) Hoytu TamirV, (21) Hoytu TamirIX, (22)

Hoytu TamirII, (23) Çakul III, (24) Baga Sansar…, (25) Kemçik-Çõrgak, (26) Talas I…, (27) Talas III, (28) Talas II, (29)

Talas II, (30) Talas V, (31) Talas I, (32) Talas III, (33) Talas IV… (c)

= b (ön ünlüler dõõnda). Soldan sa a; (1) Kara Balgasun, (2) Hoytu TamirII, (3) Manuscript IV, (4) Manuscript IV,(5)

Manuscript I, (6) Hoytu TamirIX, (7) Uybat III, (8) Hoytu TamirI, (9) Hoytu TamirVII, (10) Elegest, (11) Abakan, (12) Çakul III.(13) Barlõ" I, (14) Hoytu TamirII, (15) Altõn Köl I, (16) Uybat I, (17) Begre, (18) Begre, (19) Kõzõl Çõraa, (20) Silver

Mug, (21) Kemçik-Çõrgak, (22) !he Aete, (23) Açura, (24) Ongin, (25) Kara Balgasun, (26) Tuva III, (27) Hoytu TamirIII

(d)

K

ÖKTÜRK

Y

AZILI

B

AZI

M

ET

NLERDE

K

ULLANILAN

S

EMBOLLER N N

F

ONET K

D

E ERLER

Ü

ZER NE

Osman Nedim TUNA

Çeviren: Sinan Güzel

Köktürk abidelerinin yaz s nda oldukça geni say da ve çe itlilikte

sembollerin kullan ld iyi bilinir. Bununla birlikte bunlar n büyük bir

ço unlu u sadece az say daki ayn sembollerin varyantlar d r.

1

_{Bunlar ekil}

olarak de i ebilse de genellikle ayn sesi ifade ederler.

2

_{Di er durumlarda bir}

_{Bu makale 1962 bahar nda önce Türkçe olarak yaz ld . ngilizce çeviride makalenin özgün üslup ve muhtevas n n}

korunmas na yard mlar n gördü üm sevgili arkada lar m Prof. Dr. James E. Bosson ve Phyllis Bosson’a ( imdi Berkeley ve California’dalar) te ekkür etmek istiyorum. Ayr ca Washington Üniversitesinde birlikte çal maktan zevk duydu um güzide bilginler Prof. Dr. Nicholas N. Poppe ve Prof. Dr. Omeljan Pritsak’ n de erli ele tiri ve önerileri için minnettar m.

1_(a)

= d (art ünlüler d nda) soldan sa a: (1) Begre, (2) Uyuk Tarlak, (3) Begre, (4) Tuva III, (5) Oznaçennoye, (6) Oznaçennoye, (7) Barl II, (8) Talas II, (9) Talas II, (10) Kültigin... (11) Kültigin...(12) Begre, (13) Begre.

(b)

=g (art ünlüler d nda) soldan sa a : (1) Çakul II..., (2) Kültigin...., (3) Tuva III (4) Kemçik-Ç rgak, (5) Minusinsk, (6) Talas 5…, (7) Tuva 1,, (8) Çakul III, (9) Tuva I, (10) Çakul III (11) Talas II...(12) Kara Yüs, (13) Ihe Hu otu

2_(a)

= t (art ünlüler d nda). Soldan sa a : (1) Alt n Köl I… (2) Abakan, (3) Hoytu Tamir VI, (4) Elegest II…, (5) Kemçik-Ç rgak, (6) Kültigin…, (7) Kültigin…, (8) Bilge Tonyu u , (9) Hoytu Tamir X, (10) Kara Balgasun, (11) Uyuk Turan, (12) Ongin, (13) Ongin

(b)

=m. Soldan sa a: (1) Kültigin… (2) Ongin, (3) Ongin, (4) Bilge Tonyu u , (5) Elegest, (6) Talas I (7) Açura… (8) Bilge Tonyukuk, (9) Alt n Köl II, (10) Uybat III, (11) Barl II, (12) Çakul VI, (13) Hoytu Tamir X, (14) Tuva II, (15) Tuva III, (16) Kemçik-Ç rgak,(17) he A ete, (18) Hoytu Tamir V, (19) Hoytu Tamir X, (20) Hoytu Tamir V, (21) Hoytu Tamir IX, (22) Hoytu Tamir II, (23) Çakul III, (24) Baga Sansar…, (25) Kemçik-Ç rgak, (26) Talas I…, (27) Talas III, (28) Talas II, (29) Talas II, (30) Talas V, (31) Talas I, (32) Talas III, (33) Talas IV…

(c)

= b (ön ünlüler d nda). Soldan sa a; (1) Kara Balgasun, (2) Hoytu Tamir II, (3) Manuscript IV, (4) Manuscript IV,(5) Manuscript I, (6) Hoytu Tamir IX, (7) Uybat III, (8) Hoytu Tamir I, (9) Hoytu Tamir VII, (10) Elegest, (11) Abakan, (12) Çakul III.(13) Barl I, (14) Hoytu Tamir II, (15) Alt n Köl I, (16) Uybat I, (17) Begre, (18) Begre, (19) K z l Ç raa, (20) Silver Mug, (21) Kemçik-Ç rgak, (22) he A ete, (23) Açura, (24) Ongin, (25) Kara Balgasun, (26) Tuva III, (27) Hoytu Tamir III (d)

(2)

112

sembol iki ya da daha fazla de

i

ik sesi ifade edebilir.

3

!

statistiksel aç

õ

dan bir

sembol s

õ

n

õ

fland

õ

r

õ

lmas

õ

yapmam

õ

z gerekirse bunlar

õ

n iki ayr

õ

grupta

topland

õõ

n

õ

görürüz: (a) genel ve al

õ õ

lagelmi

semboller

4

(b) seyrek ve

al

õ õ

lmam

õ

semboller.

5

!

kinci gruptaki i

aretler say

õ

ca çok azd

õ

r ve yaln

õ

zca

birkaç kitabede bulunurlar. Neredeyse hiç bir zaman ayn

õ

metinde bir defadan

fazla kullan

õ

lmad

õ

klar

õ

için böyle sembollerin ses de

erlerinin tespit edilmesi

imkâns

õ

z olacak ya da tespitler hipotetik kalacakt

õ

r. Bu gibi seyrek i

retlerin

say

õ

s

õ

imdiye dek bilinmeyen i

aretlerin bulundu

u yeni kitabelerin

ke

fedilmesiyle artm

õ

t

õ

r. Bunlar

õ

n tamam

õ

n

õ

n yüzeysel bir incelemesi,

u ana

kadar haklar

õ

nda bir

üphe bulunmayan baz

õ

sembollerin bile ses de

erlerinin

tesadüfen ve

ans eseri tayin edildi

ini akla getirir.

Bunun ba

l

õ

ca nedenleri: (1) Kitabelerin mecburen art arda ve grup halinde

yay

õ

nlanmalar

õ

yla kar

õ

la

t

õ

rma f

õ

rsatlar

õ

n

õ

n s

õ

n

õ

rlanmas

õ

. (2) Bir okumay

õ

kontrol etmek için daha iyi bir f

õ

rsat veren ve

Çakul III

’de oldu

u gibi bazen

dikkatlice ç

õ

kar

õ

lan fotokopilerin yerine el çizimi kopyalar

õ

n kullan

õ

lmas

õ

. (3)

Yan

õ

lt

õ

c

õ

fonetik ve morfolojik benzerliklerin bilginleri yay

õ

nlar

õ

nda herhangi bir

i

areti, ses de

eri zaten bilinen bir ba

ka i

aretin varyant

õ

olarak kabul etmeye

zorlamas

õ

. (4) kitabelerin yüzy

õ

llar boyunca y

õ

pranmas

õ

yla baz

õ

sembollerin

ekillerinin, ta

lar

õ

n üzerindeki metne ait

ekillerin silinmekte olu

u ve kazayla

ba

ka çizgilerin olu

mas

õ

nedeniyle yanl

õ

yorumlanmas

õ

. (5) Y

õ

pranm

õ

çizgileri yorumlarken bilginlerin daha kolay okunan ve daha aç

õ

k anla

õ

lan di

er

çizgilerin genel anlam

õ

ndan psikolojik olarak etkilenmesi. (6) Son olarak bir

yuvarlak ünlünün ve bir yuvarlak olmayan ünlünün iki ünsüz i

areti aras

õ

nda ya

da bir ilk ünsüz i

aretinin önünde serbestçe yer alabilece

ine dair genel kanaat,

yukar

õ

da zikredilen nedenlere dâhil edilebilir.

Beni bir süre me

gul eden bu k

õ

sa çal

õ

mada bu sembollerin üçü için kabul

edilmeye uygun oldu

unu dü

ündü

üm baz

õ

ses de

erleri önermek istiyorum.

Yukar

õ

da not etti

im gibi bu üç sembol s

õ

n

õ

rl

õ

say

õ

da görülür ve çok az say

õ

da

kitabede bulunmaktad

õ

r.

. Soldan saa: (1)Altõn Köl II, (2) Kültigin…, (3) Çakul IV…, (4) Barlõ! III, (5) Çakul II, (6) Hoytu TamirVI, (7) Bige

Tonyu!u!, (8) Talas I…, (9) Talas III…, (10) Minusinks, (11) Kemçik-Çõrgak, (12) Uybat III,.(13) Kara Yüs, (14) Ihe Hanin

Nor, (15) Hoytu TamirX, (16) Uybat III, (17) Minusinks, (18) Minusinks =

3

4

5

Soldan saa: 1) Epigrafika Vostoka, XII, s. 67, (2) Kara Yüs… (3) Kemçik-Kaya Ba õ, (4) Altõn Köl I (5) Kõzõl Çõraa I, (6)

Hoytu Tamir VI, (7) Kõzõl Çõraa, (8) Uyuk Arhan…, (9) Abakan…, (10) "ara Yus, (11) Talas III, (12) Hoytu Tamir I, .(13)

(3)

Osman Nedim TUNA

Çeviren: Sinan Güzel

Köktürk abidelerinin yaz s nda oldukça geni

say da ve çe itlilikte

sembollerin kullan ld iyi bilinir. Bununla birlikte bunlar n büyük bir

ço unlu u sadece az say daki ayn sembollerin varyantlar d r.

1

_{Bunlar ekil}

olarak de i ebilse de genellikle ayn sesi ifade ederler.

2

_{Di er durumlarda bir}

1_(a)

(b)

2_(a)

(b)

(c)

1.

:

imdiye kadar genellikle e ses de

erine sahip

oldu

u kabul edilen bu sembol be

!

kitabede on iki kez görülür. (a)

Çakul III

, 1.(bir kez), 2.(iki kez) ve 3.(bir kez) sat

õ

rda,

Kemçik-Ç

õ

rgak

,

A, 2. sat

õ

rda (bir kez);

Kemçik-Ç

õ

rgak

,

B

, 1. sat

_õ

rda (bir kez) ve 2.

sat

õ

rda (bir kez),

Tuva I

,

B

’de (bir kez); (d)

Tuva II

, B, 3. sat

õ

rda (8) (bir

kez); (e)

Tele, 2

. sat

õ

rda (farkl

õ

bir varyant

eklinde iki kez)

2.

:

imdiye kadar (bir soru i

areti ile) “d ya da m”

olarak ya da basitçe “m” okunan bu sembol yaln

õ

zca

Tuva I

kitabesinde

bulunur.

Tuva I

,

A

, 3. sat

õ

r (bir kez) ve

Tuva I, B

(bir kez)

3.

:

!

ki kitabede yaln

õ

zca üç kez görülen bu sembol

-Tuva I, A,

3. sat

õ

r (bir kez),

Tuva I, B

(bir kez); (b)

Kemçik-Ç

õ

rgak

, A 5.

sat

õ

r (bir kez)- Malov taraf

õ

ndan

olarak kabul edilmi

tir.

Kemçik-Ç

õ

rgak

’tan yap

_õ

lan transkripsiyonlar

_õ

n hepsinde bu hariç tutulmu

tur.

Bununla birlikte Malov’un yay

õ

nlad

õ"õ

fotokopide bu çok aç

õ

k ve

belirgin olarak görülebilir.

6

Önerdi

"

im yeni ses de

"

erine nas

õ

l ula

t

õ"õ

m

õ

göstermeden önce bu

sembollerin

imdiye dek kabul edildikleri

ekilde okunmalar

õ

n

õ

n yanl

õ

l

õ"õ

n

õ

–ya

da daha do

"

rusu tesadüfî karakterini– bir bir tespit etmeye çal

õ

aca

"õ

m. Malov

ve Orkun’un yay

õ

nlad

õ"õ

metinlerle birlikte bu metinlere ve benim bu

dü

üncelerimin geli

imini kolayla

t

õ

rmak için çizdi

"

im kopyalara dayanan

transkripsiyonlar muhakememin temelini te

kil edecek. Ayr

õ

ca bu metinlerin

fotokopilerini, transkripsiyonlar

õ

n

õ

, çevirilerini ve ayr

õ

bir bölümde yorumlar

õ

n

õ

da savunaca

"õ

m.

!

lk sembol için ba

lama noktas

õ

olarak

Çakul III

kitabesini

almak istiyorum. Orkun ve Malov taraf

õ

ndan yap

õ

lan iki kopyan

õ

n sat

õ

rlar

õ

nda

yaln

õ

zca bir kelimenin –ilk kelime– yaz

õ

m

õ

nda bir farkl

õ

l

õ

k görülür. Bununla

birlikte transkripsiyonda Malov, Orkun’un sembol grubu

ki.mük

7

_’

_ü

_kit(t)im

8

olarak okur. Orkun’un

bile to

ma

9

okumas

õ

n

õ

n yerine Malov bir ki

i ismi

Bele

Tu

ma

10

’y

õ

bulur ve

bükmedim

11

yerine

bökmedim

12

’i tercih eder. Benim

dü

ünceme göre Malov’un

ki(t)tim

eklindeki okumas

õ

imkâns

õ

zd

õ

r. Sadece

fotokopiye bakmak yeterlidir. Sol k

õ

s

õ

m y

õ

pranm

õ

olmas

õ

na ra

"

men orada

üçüncü sembolün bir

r

= r oldu

"

u aç

õ

kça görülebilir.

!

ki farkl

õ

transkripsiyondan

Bile To

ma

da

Bele To

ma

da mümkün de

"

ildir.

Bile “ile

” anlam

õ

yla ne bir

Runik-Türk

metninde ne de bir geç dönem metnindeki tek bir örnek d

õõ

nda Eski

Uygurcada

13

_{bulunur. Bunun anlam}

_õ

_“ile

_”

_{eklinde kabul edilse bile}

_{Bile To}

_ma

ifadesi için bir anlama varmak kolay de

"

ildir. Bu fikri

Bele Tu

ma

’y

õ

isimle

6_{S. E. Malov;}_{Yeniseyskaya Pis’mennost’ Tyurkov}_{(EP) (Moscov-Leningrad, 1952), s. 75, resim 15.} 7_{H. N. Orkun,}_{Eski Türk Yaz}õtlarõ, III (ETY) (!stanbul, 1940), s. 117

8_{EP, s. 38} 9_{ETY, III, s. 117} 10_{EP, s. 38} 11_{ETY, III, s. 117} 12_{EP, s. 38} 13_{US, s. 268}

(4)

114

ilgili hiç bir açõ

klama yapmadan da olsa, önerdikten sonra Malov da benimsemi

olmal

õ

. Bu öneri de kabul edilemez. Hiç bir durumda

to

ma

ya da

tu

ma

olarak

okunan kelimedeki ikinci sembol

o

da

u

da de

ildir, ancak z

’

dir. Yaln

õ

zca birinci

sat

õ

rdaki

otuz

14

ve ikinci sat

õ

rda kendisini ikna etmek için kulland

õ õ

, bir i

aret

grubu içindeki

azmadim

15

_{kelimelerini dikkatle incelemek gerekir. Böylece}

sembolünün bu sat

õ

rda göründü

ü i

aret grubundaki okumas

õ

üphelidir. Birinci

sat

õ

r

õ

n sonundaki

sizime

16

ve ikinci sat

õ

r

õ

n sonundaki

size

17

okumalar

õ

kabul

edilebilirdirler ve anlaml

õ

d

õ

rlar. Dolay

õ

s

õ

yla burada sembolün temsil etti

i ses

de

eri kabul edilebilir. Fakat üçüncü sat

õ

rdaki son dört sembolün okunaks

õ

zl

õ õ

da dikkat çekicidir. Bu yüzden sembolünün ses de

eri yine

üpheli hale

gelir.

Ayn

õ

sembol

Kemçik-Ç

õ

rgak

kitabesinde (A, 1. sat

_õ

r) Orkun’un

egi

ç

ime

18

ve Malov’un

ege

ç

ime

19

olarak okudu

u kelimede de bulunur.

Çakul III

kitabesinde

e

ile biten bir kelime olmad

õ õ

ndan hareketle sembolüne kar

õ

l

õ

k

olarak

a

, sembolüne ise

e

teklif edilebilir, ancak bu çok zay

õ

f bir ihtimaldir.

Ama

Kemçik-Ç

õ

rgak

’da bunun için hiç bir imkân göremiyoruz, çünkü bu

kitabede genel ve al

õõ

lagelmi

E

sembolü hem

a

hem de

e

için kullan

õ

l

õ

r.

Yaz

õ

lmas

õ

daha basit bir sembol varken –ve üstelik kayan

õ

n üzerindedir– bu

kelimede farkl

õ

bir sembol kullanman

õ

n nedeni nedir? Ayn

õ

sembol

Çakul III

’de

dördüncü sat

õ

rdaki

sizime

20

kelimesinde kullan

õ

labildi

i gibi neden burada da

kullan

õ

lmam

õ

t

õ

r?

Malov, Tuva I, A, 1. sat

õ

rdaki ilk be

sembolü

sizime

21

olarak okur ve ilk

ay

õ

rma i

areti

(:)

’nin önündeki kelimeyi

Öge

22

olarak okur.

!

imdi bu iki

kelimenin yanl

õ

oldu

unu kan

õ

tlayabilecek durumda de

iliz. Di

er taraftan

Tuva I, B

’deki son dört sembolün

tekti

23

_{olarak okunmas}

õ

kabul edilemez, çünkü

fotokopiden aç

õ

kça görülebilece

i üzere ikinci sembol ’d

õ

r. Bu, onun bu

sembolü yorumlay

õõ

na göre kelimeyi

teti

olarak okumas

õ

gerekti

i anlam

õ

na

gelir, Malov buna uygun bir anlam bulamam

õ

t

õ

r ve bu yüzden bir ba

ka

sembolün yanl

õ

bir

ekliyle u

ra

makta oldu

undan

üphelenmi

tir. Bununla

birlikte hiç bir kitabede bu tipte

k

sembolü yoktur, Malov sa

-üst sat

õ

r

õ

n, sonraki

bir tarihte kazara eklendi

ini kabul ederek bu sembolü

k

olarak okumaya

mecburdu.

’in kelime içinde yaz

õ

ld

õ õ

bu birinci örnekte gösterilen güçlük

dikkate de

erdir. Ayn

õ

güçlükten dolay

õ

Kemçik-Ç

õ

rgak B

kitabesinin ikinci

sat

õ

r

õ

ndaki son kelime Orkun taraf

õ

ndan

teleti

24

Malov taraf

õ

ndan

itilti

25

olarak

14_{ETY, III, s. 117} 15_{ETY, III, s. 117} 16_{ETY, III, s. 117; EP, s. 38} 17_{ETY, III, s. 117; EP, s. 38} 18_{ETY, III, ss. 79-85} 19_{EP, ss. 73-75}

20_{EP, ss. 73-75; ETY, III, ss. 79-85} 21_{EP, ss. 97-98}

22_{EP, ss. 97-98} 23_{EP, ss. 97-98} 24_{ETY, III, ss. 79-85}

(5)

Osman Nedim TUNA

Çeviren: Sinan Güzel

Köktürk abidelerinin yaz s nda oldukça geni say da ve çe itlilikte

sembollerin kullan ld iyi bilinir. Bununla birlikte bunlar n büyük bir

ço unlu u sadece az say daki ayn sembollerin varyantlar d r.

1

_{Bunlar ekil}

olarak de i ebilse de genellikle ayn sesi ifade ederler.

2

_{Di er durumlarda bir}

1_(a)

(b)

2_(a)

(b)

(c)

okunmu

tur. Bununla beraber her iki transkripsiyonda da “

l”

olarak okunan

sembolde sergilenen bir dizi tuhafl

õ

k, sa

tarafta daha az y

õ

prat

õ

c

õ

darbelerle

olu

an belli belirsiz biti

me ve her iki okumada da tatmin edici olmayan anlam,

onlar

õ

n dikkatinden kaçm

õ

olmal

õ

d

õ

r. Benim dü

ünceme göre bu kelime ve Tuva

I, B’de

tekti

olarak okunan kelime aras

õ

nda farkl

õ

l

õ

k yoktur.

!

kinci sembol “

l”

de

il, aksine kayan

õ

n arka taraf

õ

ndaki ve

Tuva I, B

’deki ile ayn

õ

d

õ

r, yani ’dir.

Ayr

õ

ca

Tuva II

’deki birinci sembol

s

olmad

õõ

için bizim buradaki

size

26

okumas

õ

na güvenmemiz için de iyi bir neden vard

õ

r. Son olarak fotokopide

aç

õ

kça görülebilir olmas

õ

na ra

men Malov’un

Tele

kitabesinin ikinci sat

õ

r

õ

ndaki

üçüncü sembolü göstermemesinin tuhafl

õõ

n

õ

da büyük bir önemle not ediyorum.

Sonuç olarak bir kelimenin sonunda ya da ortas

õ

ndaki konumuna göre

için tuhaf bir ikili de

erle kar

õ

kar

õ

ya oldu

umuz a

ikârd

õ

r. E

er sonda ise

e

olarak okunabilir, ortada ise bütün mevcut örneklerin gösterdi

i gibi

e

olarak

okunamayabilir. E

er öyle ise ses de

erinin birinci durumdaki uygunlu

u ve

ikinci durumdaki uygunsuzlu

u bir

sistematik yan

õ

lg

õ

dan

kaynaklan

_õ

yor

olmal

õ

d

õ

r. Bunu sembolünün temel olarak birden fazla fonem içerdi

ini

söyleyerek aç

õ

klayabiliriz.

Runik-Türk

kitabelerinde kullan

õ

lan bu türden di

er

sembollerle analoji yap

õ

l

õ

rsa

sembolüne kar

õ

l

õ

k gelen iki fonem oldu

unu

tahmin edebiliriz. Bu fonemlerden biri

e

’dir. Onun için bu, bir kelimenin

gerçekten

e

ile bitti

i bu durumlarda var

õ

lan nisp

î

bir uzla

mad

õ

r. E

er öyleyse

ikinci fonem transkripsiyonda gösterilmedi

i zaman neden burada önemli bir

ekil ve anlam ayr

õ

l

õõ

n

õ

hissettirmemektedir? Bu soruya

ile biten

kelimelerin listesine bakarak cevap bulunabilir. Bunlar

õ

n sekizi

unlard

õ

r: (1)

bile

(Bele) (

Çakul III

2. sat

õ

r), (2)

egi

ç

ime

(

ege

ç

ime)

(

Kemçik-Ç

õ

rgak A

, 1. sat

_õ

r)

(3)

elime

(

Tele

2. sat

õ

r) (4)

Öge

(

Tuva I

, A, 2. sat

õ

r) 1 ve 4. numaralar d

õ õ

ndaki

kelimeler bir

vocative

eki alm

õ

görünür. Onlar

õ

n uzla

mas

õ

bu kelimelerin

ekseriyetle cümlenin anlam

õ

içinde böylece uygun gelebilmeleri ile ispat

edebilen serbestlik üzerine kurulmu

tur. Bu yüzden

e

de

eri bu sözlerin ortak

eklerine yani

vocative

eklerine ba

l

õ

d

õ

r. Bu yoruma göre di

er kelimelerde

i

aretinin yaln

õ

zca bu ek için kullan

õ

ld

õõ

n

õ

söyleyebiliriz. Bir iki fonemli gruba

kar

õ

l

õ

k olarak i

aretini kabul etmeyi tasarlarken

u soruyu sorabiliriz: Bu

kelimelerin göründükleri cümlelerin anlam

õ

nda kabul edilemez bir kusur

üretmeden

vocative

ekinin yerine koyulabilecek iki fonemli bir ek var m

õ

d

õ

r?

Bunun gibi bir ek, datif eki vard

õ

r. Fonemleri içeren böyle bir ek bulabilirsek, bu

bize

’in do

ru ses de

erini hemen verecektir. vocative ekinin yerine datif

ekini koyarsak cümleler aksamaz. Böylece

ge

27

_yerine

_e

_{ses de}

_{eri hiçbir}

25_{EP, ss. 73-75} 26_{EP, ss. 98-99}

27_{Kök Türkçede datif eki genellikle -}_!_{a, -ke’dir. Bu nedenle} _{sembolü için -ge yerine -ke kullanmak gerekti}_i düünülebilir. Bununla birlikte mesele o kadar basit deildir. Benim bu okumadaki tercihim hatalõ görünebilse de kabulü için

güçlü kanõtlar vardõr.

1. -"a -ge ekilleri Kök Türkçede -!a,-ke ekilleriyle birlikte var olmutur. Onlar imla hatasõ deildi, ama aaõdaki örneklerde

gösterilecek olan konsonant-konsonant ve vokal-konsonant (seda- sedasõz) uyumlarõnõn sonucuydu.

(6)

116

ku

kuya dü

ülmeden kolayl

õ

kla yerle

tirilir. Ayn

õ

nedenden dolay

õ

bir tarafta

uygunluk ve di

er tarafta uygunsuzluk sistematik olarak görünmektedir ve bu

yüzden, bu görünürde uyu

ma meydana gelmi

tir. Di

er deyi

le için “

e

” ses

de

eri kesinlikle tesadüf

î

dir.

(a) n’den sonra: -n-, -nk- > (-n!-,-ng->) -ñ-: (aa) mecburî durumlarda bazõ ahõs zamirleri meñe (ya da maña) (<benge)< benke, señe (senge) < senke, biziñe (<bizinge) < bizinke (ab) bütün teklik üçüncü ahõs iyelik

eklerinden sonra: baõña (<baõna) < baõna, batsõ!õña (<batsõ!õn!a, iliñe (<ilinge)<ilinke, yiriñe (<yiringe)<yirinke, a õsõña (<a õsõn a)< a õsõn!a, törüsiñe (<törüsinge) <törüsinke.H iaretinin n!,nk;n;ñ

için kullanõldõ õ düünülebilir. Bu mümkün de ildir. Çünkü son sesi n olan çok sayõda kelimemiz vardõr. Bu

kelimeler datif halinde göründükleri zaman imlalarõ KN = n" ya da nk =¿n iaretlerini de içerir. Fakat hiç bir

zaman H= ñ (EKNDuBbudun!aE¿nsrErsinke) içermez. Bu noktadan hareketle bu iaretin yalnõzcan , ng, ñ; ñ, ñg okunduunu kanõtlamasõ gerektiini anlayabiliriz. Bu yüzden bu örneklerin hepsi seda uyumuna katõlõr ve bu

örneklerde görünen datif eklerinin -!a ya da -ge olmasõ gerekir.

(b) ñ’den sonra -ñ!- -ñk > (-ñ-,-ñg->) -ñ-: (ba) !aanõñga B59, IIN XIII,17: !aanõña (<!aanõña) <!a anõñ!a, !utuña (<!utuñ!a)<!utun!a, iliñe (<iliñge)<ilinke; (bb). Bu örnekte buña(<buñ a)<buñ!a, Begre A yüzü, 2

(III,71)

(c) m’den sonra -m!-, -mk->-m-, mg-: a õma=a õm!a Kemçik-Çõrgak B(III, 80), !onçuuma< !onçuum!a

Barlõ"

(d) Bu örneklerde: özge<özke Talas II, 5 (II, 134) (kr.özde Barlõ" III 4. satõr (III, 63); Elegest 12. satõr (III,180).

Bunun açõklamasõnda verilen anlam yanlõtõr. Bu dönemde onun “baka, yabancõ ülke” anlamõna sahip olmasõ

mümkün de ildir. Bu sadece öz’dür ve burada datif halinde kullanõlõr. Kök Türkçede adõrõl- “ayr_õlmak” fiili hem

datif hem de ablatif hallerinde kullanõlmõtõr. Bu örnekler adõrõl- fiilinden önce görünür. A õ a<a õ!a

Kemçik-Çõrgak B, (III,80) (! ve " arasõnda mesafe asimilasyonu, ve " arasõnda da süreklilik asimilasyonu)

Vokal-Konsonant uyumu (sedalõ- sedalõ) :yegirmige< yegirmike Tun, IV I (III 96).

Konsonant- konsonant ve vokal-konsonant uyumu örnekleri yalnõzca datif eklerinde bulunmaz. Örnekler gerçekte çoktur.

Üstelik konsonantlar için iki uç gözlenebilir; sedalõ-sedalõ ve sedasõz-sedasõz uyumu.

Dier Sedalõ Uyumu Örnekleri:

a. Konsonant- Konsonant: tama<tama Tun.III a.2 (II 94)/ tama Açura b. 3 (III 134), bardu,bardõmõz <bartõmõz, bardõõz <bartõõz, bardõ<bartõ, bardõ<bartõ, yirde /yirte, Tabarda <Tabarta, beñü /beñgü I, S8, IIN 6 (I, 26)/<beñigü Ongin yukarõ,2 (I,130) (<benikü>)beñkü K.y.I.(III,193), Çakul VIII I (III,122);Oya

b.4(III,158) /meñkü K.y.5 (III,193) örn. Mo. möñke,közüñü< köz-ü-n-kü Açura c 4 (III, 135), Ir. 33 (II,78),

tabdõm / tapdõm Barl_õ I, sat_õr 2 (III,61), teg(i)zindim / teg(i)zintim Alt_õn Köl II,b, sat_õr II(III,105)…, adõrõldõm/adõrõltõm Barl_õ I,II,III,IV, Begre…, yerildim/yeriltim Alt_õn Köl I,C, sat_õr I (III,101).

b. Vokal-Konsonant: yau< yau örn. ya õn, yala!-, yaut-<yaut-, bua/bua, ögü! / ökü! örn. ökül, öklit-, ökün-, egeçi < ekeçi, ana+ege<ana + eke

Konsonant- Sedasõz uyumu: sançtõm // (<sançdõm) B 63, II D 30, 26, ama!tõ< ama!dõ B63, IID30, tü!ti//(<tü!di)

K49, Is4, 6, tiktim// (< tikdim) Begre, S 3 (III, 72), öktüm // (< ökdüm) B71, IIS8, 17, tikti // (< tikdi) Çakul VIII, I (III,122),

bitkeçi// (< bitgeçi Tun. IV, 10 (II, 96) < bitigeçi Tun. III a, 10 (II,95)) Tun. III b2 (II,95), e!idmi!te< e!idmi!de< Tun. III a,

3(II,94).

Aa!õdaki örnekler konumada görünen ve sedalõ konsonantlar aracõlõ!õyla bir hecenin sonunda kullanõlan yarõ

-sedalõ konsonantlar olarak ifade edilebilir, kökenine göre közte(=köZte< köZde //közde) Or. III (II, 39); bediztim (= bediZtim < bediZdim // bedizdim) K43, ID29, 13, tegti(=teGti<teGdi // tegdi) T. 46 (I, 116) (bu kelime Pentti Aaolto’nun yayõnõnda s(?) ögti olarak okunmutur. Fakat mesele hala aynõdõr.),aztõ (=aZtõ<aZdõ//azdõ) Ir Bitig 20 (II,76), Ir Bitig 21 (II,76).

Aa!õdaki di!erlerinden farklõ olan kelimeleri de bu e!ilimin örnekleri olarak verebiliriz: tektük (< teGtük // tegdük) Elegest,

satõr 12(III, 180), lazõn (<laGzin//lazõn).

2. Aa!õdaki örnekler hem datif hem de vocatif hallerinin, aynõ metin içinde bir bakõma aynõ olan ifadeler için

kullanõlabildi!ini gösterir: …üç eçime: ataçõma : adõrõndõma:…(Uybat III, C, sat_õr 3,4); ilimke anõma bökmedim [ ol]anõma inime içime men emkim köre bökmedim (Uybat III, d, arka, sat_õr 2); öz yigen alp turan altõ ouz budunka üç yigirmi ya!õma adõrõldõm. / beg erkime sizime adõrõldõm(Barl_õ I, sat_õr 2,3; uyda ada!õma onçuyuma adõrõlu bardõm men / oluma budunuma bökmedim (Altõn Köl II, a, satõr, 1,2) ; alp uruñu tutu ben uyda onçuum eki olanõma sizime yalõñus õzõma / yi! eçi e!im ada!larõma adõrõlu bardõma õzõn erime bökmedim / teñri elimke ba!da begimke bökmedim sizime õr ya!õmda aç [dõm] (Çakul IV, sat_õr 1,2,3);uyda õ onçuyum"a adõrõldõm apama (Barl_õ II); siz: élime: onçuyuma: olanõm:a budunuma:siz:ime altmõs: ya!:da / atõm :él toan tutu:ben:teñri : elimke; élçisi; ertim altõ; ba: budun:a:beg:ertim (Uyu"

(7)

Osman Nedim TUNA

Çeviren: Sinan Güzel

Köktürk abidelerinin yaz

s nda oldukça geni say da ve çe itlilikte

sembollerin kullan ld iyi bilinir. Bununla birlikte bunlar n büyük bir

ço unlu u sadece az say daki ayn sembollerin varyantlar d r.

1

_{Bunlar ekil}

olarak de i ebilse de genellikle ayn sesi ifade ederler.

2

_{Di er durumlarda bir}

1_(a)

(b)

2_(a)

(b)

(c)

ge

okumas

õ

yukar

õ

da listelenen bütün kelimelerin sonunda yer ald

õõ

zaman

bütün örnekler anla

õ

labilir olur. Bununla birlikte bu okuma, kelime ortas

õ

ndaki

i

aretinin durumunu hala aç

õ

klamaz. Bu

w

,

ß,Q,W...

sembolleri gibi

sembolünün de biri vokal-konsonant di

eri konsonant-vokal olan iki ayr

õ

ekilli

bir heceye kar

õ

l

õ

k geldi

i anlam

õ

na gelir. E

er öyle ise

E

=

e

olduktan sonra

_ge

ses de

eri için

i

aretinden sonra ayr

õ

olarak bir kelimenin sonuna

eklenmez, sembolün gerçek ve tam de

eri

eg

ve

ge

hecelerine kar

õ

l

õ

k

gelmelidir. Bu model

imdiye kadar yeterli derecede aç

õ

klanmayan kelimeler

için de uygundur.

Bu yüzden Malov,

Tuva I

’de

tekti

olarak okumak zorunda kald

õõ

kelimeye

do

ruya daha yak

õ

n bir fonetik bak

õ

aç

õ

s

õ

ndan ula

m

õ

t

õ

r. Bu ba

lamda, bununla

birlikte onun sembolünün

k

sembolünün bir varyant

_õ

oldu

unu dü

ündü

ünü

ve -hiçbir aç

õ

klama yoluna gitmeden- ta

õ

n sa

üst taraf

õ

nda daha sonraki bir

tarihte darbeler ortaya ç

õ

kt

õõ

n

õ

varsayd

õõ

na i

aret etmek isterim.

San

õ

r

õ

m

Tuva I

kitabesindeki sembolüne yönelik bir yarg

õ

ya hemen

ula

abiliriz. Bu sembol ve

d

sembollerinden olu

turulmu

olmal

_õ

d

_õ

r. Ba

ka

bir ifadeyle temel olarak bu, iki sembolden

ekillenmi

bir ligatürdür. Malov onu

Tuva I

kitabesinin bir yüzünde “

d

ya da

m

” ikincisinde “

m

” olarak kabul etmekle

hata yapm

õ

t

õ

r. “

m

” için kullan

õ

lan

varyantlar

õ

na

28

göre bu

i

aret, , ayn

õ

zamanda “

d

” ve “

m

” yi de içermelidir. i

aretinin

“dem”

eklindeki okunmas

õ

n

õ

teyit edecek iki örne

e sahibiz.

!

ekil 1. Tuva I (S: E: Malov, Yeniseyskaya Pis’mennost’,

Moscow-Leningrad, 1952, s. 100

28_{Not 2’ye bak} õnõz.

(8)

118

ekil 3, Tuva II

ekil 2, Tuva I, sat

_õ

r 4 (S. E. Malov, Yeniseyskaya Pis’mennost’,

(9)

Osman Nedim TUNA

Çeviren: Sinan Güzel

Köktürk abidelerinin yaz s nda oldukça geni say da ve çe itlilikte

sembollerin kullan ld iyi bilinir. Bununla birlikte bunlar n büyük bir

ço unlu u sadece az say daki ayn sembollerin varyantlar d r.

1

_{Bunlar ekil}

olarak de i ebilse de genellikle ayn sesi ifade ederler.

2

_{Di er durumlarda bir}

1_(a)

(b)

2_(a)

(b)

(c)

ekil 4, Kemçik-Ç

_õ

rgak A (Yeniseyskaya Pis’mennost’, 75)

Ben,

imdiye kadar sembolününki gibi sembolüne atfedilen bu ses

de

erinin de tamamen tesadüfî oldu

u fikrindeyim. Bu i

aret sadece üç yerde

kullan

õ

l

õ

r ve her ikisinde de dikkat çekici farkl

õ

l

õ

klar

õ

n oldu

u iki kelimede

okunur. Bu kelimeler:

ar

a

29

ve

to

um

30

kelimeleridir. Ayn

_õ

fonemin ayn

õ

kelimede iki farkl

õ

sembol taraf

õ

ndan ifade edilmek zorunda olu

u

ilginçtir. Köktürk kitabelerinde ayn

õ

ses için de

i

ik sembollerin kullan

õ

ld

õ õ

n

õ

biliyoruz. Mesela

u

ekillerde görünen art vokalli kelimelerde kullan

õ

lan “

t

” :

31

_{Fakat bu varyantlar}

õ

n bir grubu, co

raf

î

bölgeye, yani

kitabelerin yap

õ

ld

õ õ

yere göre herhangi bir kitabede bir di

erine tercih edilir.

Bununla beraber bir kitabede ayn

õ

sesin ayn

õ

kelimede iki ayr

õ

sembolle temsil

edildi

i hiçbir durumla kar

õ

la

mad

õ

m. Bu aç

õ

dan

kelimesindeki

sembolünün “

” sesini temsil etti

ine inanmay

õ

güç buldum. Bu sembolün

kullan

õ

ld

õ õ

di

er kelime

to

um

her ne kadar anlam

õ

bilinen ve bu

yüzden “

” ses de

erinin kabulünü destekleyen bir kelime olsa da

itiraf etmek

gerekir ki, onun ba

lam

õ

na tam olarak uygun de

ildir.

Malov,

Tuva I

’in dördüncü sat

õ

r

õ

ndaki okumas

õ

nda daha serbest

davranm

õ

t

õ

r. Mesela bu sat

õ

rdaki

bunta

32

okumas

õ

imkâns

õ

zd

õ

r.

!

ki sembolü

görmezden gelir ve onlardan önce gelen sembolü serbestçe “

b

” olarak okur.

Ayr

õ

ca bu sembol

b

B

de

il

sembolleridir.

!

lk üç sembol ba

ka bir kelimeye

dâhil edilmeli ve di

er ikisi ayr

õ

olarak okunmal

õ

d

õ

r.

!

kinci sembol grubunu

anta

ya da

aña

olarak okuyabiliriz. Fakat ben

için

aña

okumas

õ

n

õ

tercih

ediyorum. Bu

ekil cümlenin anlam

õ

yla ho

bir uyum sa

lamaktad

õ

r.

29_{EP, ss. 97-98, Tuva I, sat}_õ_{r 4} 30_{EP, ss. 97-98, Tuva I, sat}

õr 3 31_{Not 2’ye bak}_õ_n_õ_z

(10)

120

Kemçik-Ç

õ

rgak B (H. N. Orkun, Eski Türk Yaz

õ

tlar

õ

, Cilt, III,

stanbul,

!940, s. 85)

için olu

turdu

umuz ses de

eriyle sat

õ

r

õ

n son kelimesini düzeltirsek

tekti

“

dikti, dikey olarak düzenledi?

” yerine

tegti

eklinden “

ula

t

õ

, vard

õ

, geldi;

ald

õ

” anlamlar

_õ

n

_õ

ç

_õ

kar

_õ

r

_õ

z. Böylece cümle

alt

õ

ba

budunum küçlügin üçün…

aña tegti

eklini alacakt

õ

r. Bu onlar

õ

n güçlülü

ü nedeniyle alt

õ

müttefik kabileye

ula

an (ya da onlar taraf

õ

ndan al

õ

nan) “bir

ey” anlam

õ

na gelir. Bu, e

er “alt

õ

müttefik kabile” kuvvetli olmasayd

õ

, gelmeyecek olan bir

eydir. Bu

ey

sembolleriyle ifade edilir. O dönemde bir millet ne zaman güçlü bir

merkez

î

idare kurarsa t

â

b

i

halklar ona bar

õ

zaman

õ

nda

sab, ötüg, yalaba

ç

,

ar

õ

,

tirki

gönderirdi. Bu nedenle bu üç sembol grubunda yukar

õ

da s

õ

ralanan

kelimelerden birini aramal

õ

y

õ

z.

!

lk iki sembol

K R

r

oldu

u için

ar

õ

eklinde okuyabiliriz. Bu, birinci varsay

õ

ma göre, demek ki

sembolünün de

eri

’dir. Bu de

er di

er kelimeye de uyum sa

lar. Fakat böyle

dü

ünmekle ayn

õ

sat

õ

rda bir ba

ka kelimede

için kullan

õ

lan

f

sembolündeki

güçlükle kar

õ

kar

õ

ya kal

õ

r

õ

z. Söyledi

imiz do

ru ise bu sembollerin ses

de

erleri aras

õ

nda bir farkl

õ

l

õ

k bulmak gerekli olacakt

õ

r. Bu farkl

õ

l

õ

k

ve

f

sembollerinin de

erlerini ay

õ

rmal

õ

d

õ

r ve ayn

õ

zamanda bizim

u an iki kelime

için olu

turdu

umuz temel okumalara da zarar vermemelidir. sembolünün

görüldü

ü ikinci kelime

’in yard

õ

m

õ

yla sorunu kolayl

õ

kla çözebiliriz.

Çünkü bu kelimedeki “

u

” ünlüsü bize

’ye ünlü eklemek için do

ru ve gerekli

istikameti gösterir. Buna göre

’nin yerine yaln

õ

zca “

u

” kullan

õ

labilir. Böyle

oldu

u takdirde ilk okumam

õ

zdaki kelimeler ayr

õ

ayr

õ

olarak

ar

u

ve

tuu

=

t

!

33

olur. Bu yüzden her iki kelime de fonetik olarak kabul edilebilir ve

anlamlar

õ

kendi ba

lamlar

õ

nda rahatl

õ

kla uyumlu olabilir.

Uzun vokalli bir ba

ka kelimenin ayn

õ

metinde bulunmas

õ

“

u

” okumas

õ

n

õ

n

do

rulu

una ayr

õ

bir kan

õ

t te

kil eder. Biz bu kelimeyi Malov’un çal

õ

mas

õ

nda

görmüyoruz. Dördüncü sat

õ

rda

(:)

i

aretinden sonraki ilk üç sembol birlikte

s E

33_t_"_{. Ka}_garl

(11)

121

Osman Nedim TUNA

Çeviren: Sinan Güzel

Köktürk abidelerinin yaz s nda oldukça geni say da ve çe itlilikte

sembollerin kullan ld iyi bilinir. Bununla birlikte bunlar n büyük bir

ço unlu u sadece az say daki ayn sembollerin varyantlar d r.

1

_{Bunlar ekil}

olarak de i ebilse de genellikle ayn sesi ifade ederler.

2

_{Di er durumlarda bir}

1_(a)

(b)

2_(a)

(b)

(c)

ayaas=ays

34

olarak okunabilir. Anlam

õ

“

kadõ

n köle

”dir ve t

õ

pk

õ

t

kelimesinde oldu

u gibi bir uzun vokalli kullan

õ

m

õ

Ka

garl

õ

’da tasdik edilir.

Ba

ka bir ifade ile

t

kelimesindeki uzun vokal bu metin d

õ õ

nda te

ekkül

etmez.

Son olarak

Kemçik-Ç

õ

rgak

kitabesinin bütün bas

_õ

mlar

_õ

nda bilmezlikten

gelinen

sembolünün “

u

” ses de

eri verdi

i takdirde ho

bir uyum

sa

land

õõ

na i

aret etmek istiyorum. Sembolün göründü

ü sat

õ

r

õ

aç

õ

klamak için

çe

itli giri

imlerde bulunulmu

tur. Önce gelen ve onu izleyen k

õ

s

õ

mlar

okunakl

õ

d

õ

r. Ayr

õ

ca bölümlerin ba

õ

ms

õ

z olarak okunmas

õ

n

õ

n ve bütün bir anlam

elde edilmesinin mümkün oldu

u görülebilir. Bu yüzden her yorumcu iki

anla

õ

l

õ

r parça aras

õ

ndaki bu sembolü sessizce geçi

tirmeyi tercih etmi

ve ona

bir anlam tayin edememi

tir. Buradan hareketle sembolün bir konsonant de

il de

bir hece oldu

unu anlar

õ

z. Semantik aç

õ

dan bu ba

õ

ms

õ

z bir karaktere sahip

olmal

õ

, yani bir kelime olmal

õ

d

õ

r. Sentaktik aç

õ

dan ise bir cümlenin ya ba

õ

nda

ya da sonunda yer alabilen bir kategoriye dâhil olmal

õ

d

õ

r. “

u

” kelimesi “

imdi,

böylece,

u halde

” anlamlar

õ

yla bütün talepleri kar

õ

lamaktad

õ

r

35

.

Böylece Malov

ses de

erine dilbilimsel yöntemlerle de

il muhakemeyle

varm

õ

ve yan

õ

lm

õ

t

õ

r. Alfabeyle çal

õ õ

rken

harfine geldi

inde ve Eski

Türkçedeki kelimeler gibi okunabilen, anlamlar

õ

(yaln

õ

zca birinin) bilinen iki

kelime buldu

unda

ses de

erini hemen sembolüne tahsis etmi

olabilir. Bu

sonuca nas

õ

l ula

t

õõ

konusunda hiçbir aç

õ

klama yapmamas

õ

benim fikrimin

do

rulanmas

õ

için bir kan

õ

t olarak addedilebilir. Öncelikle bu ses de

erini

kontrol etmek için

Kemçik-Ç

õ

rgak

kitabesinde üçüncü bir sembol oldu

una

i

aret ettim. Malov’un bu kitabeyi bilmezden gelmesi izahat

õ

üzerine önemli bir

eksikliktir. E

er bu kontrolü yapm

õ

olsayd

õ

de

erlendirmesinde yan

õ

ld

õõ

n

õ

görecek ve

ses de

erinden vazgeçebilecekti. Bu, sembolüne

olarak

atfedilen ses de

erinin kesinlikle

ans eseri meydana geldi

ini gösterir.

Sembollerinin Ses De

erleriyle

lgili Düzeltmeler

Bu k

õ

s

õ

mda yukar

õ

da aç

õ

klad

õõ

m ses de

erlerine sahip sembollerin yeni

de

erlerini hesaba katarak kitabelerin metninde baz

õ

düzeltmeler yapmak

istiyorum. Üç sembolden ikisi ayn

õ

kitabede görüldü

ü için bunu ayr

õ

bir

bölümde yapmaya karar verdim. Böylece, bana bilinmeyen ölçülerle biri

u

ra

õ

yorsa, onlar

õ

birer birer aç

õ

klamaya çal

õ

mak ve daha sonra sonuçlar

õ

n

34_{Ayâs.. K}_{g, DLT, I, 123-2} 35_(a)_{sizün için s}_õ_d_õ_{m ahdi u}_{(XIV. as}

õr) (TTS II, 957), hayâlin em’ine pervâneyem u-saçõn zincirine divaneyem u (XIV.)

(TTS III, 735), tevbe õlõp tapuña yüz tuttu u (XV. asõr.) (TTS I, 750), danu bu ha hadisi u(XIV. asõr) (TTS II, 957), eger binit istersen u (XV. asõr) (TTS IV, 175); tamâm eyledim tañrõ fazlinde u (XIV asõr.) (TTS II, 957); (b) il içre halimüz u uña yetti (XVI. asõr) (TTS IV, 957), atañ suçunõ ba!õladõ u seni görmege gelir. (XIV. Asõr) (TTS IV, 807) ayseride eek nerdübana cõ mõ u eek u nerdüban (XV. Asõr (TTS I, 750), to!mõ küni u batar (XI: asõr) (Kg. DLT, II, 128), aar közüm u teñiz (XI.) (Kg, DLT, II, 45); (c) u munda! õl (XI. Asõr) (Kg, DLT, II, 36), u keldügüm bu (XI. Asõr) (Kg, DLT, I, 36) u saña bir a!ulu hançer (XIV. Asõr) (TTS III, 735), u yazõlu mendedür duâsõ(XVI. As_õr) (TTS II, 957), u nice tecribe olundõ (XIV) (TTS III, 735), u yine sayar oldõ bu bizüm canumuza (XIII-XIV) (TTS I, 749) u ben aru darmuvan saña .

Osman Nedim TUNA Köktürk Yazýlý Bazý Metinlerde Kullanýlan X, Ø, Sembollerinin Fonetik Deðerleri Üzerine Çev. Sinan GÜZEL 111 ~ 128

Köktürk Yazılı Bazı Metinlerde Kullanılan

Sembollerinin Fonetik Değerleri Üzerine*

K

ÖKTÜRK

Y

AZILI

B

AZI

M

ET NLERDE

K

ULLANILAN

S

EMBOLLER N N

F

ONET K

D

E ERLER

Ü

ZER NE

Osman Nedim TUNA

Çeviren: Sinan Güzel

Köktürk abidelerinin yaz

s

nda oldukça geni

say

da ve çe

itlilikte

sembollerin kullan

ld

iyi bilinir. Bununla birlikte bunlar

n büyük bir

ço

unlu

u sadece az say

daki ayn

sembollerin varyantlar

d

r.

Bunlar

ekil

olarak de

i

ebilse de genellikle ayn

sesi ifade ederler.

Di

er durumlarda bir

K

Y

B

M

NLERDE

K

ULLANILAN

S

EMBOLLER N N

F

ONET K

D

E ERLER

Ü

ZER NE

Osman Nedim TUNA

Çeviren: Sinan Güzel

Köktürk abidelerinin yaz s nda oldukça geni say da ve çe itlilikte

sembollerin kullan ld iyi bilinir. Bununla birlikte bunlar n büyük bir

ço unlu u sadece az say daki ayn sembollerin varyantlar d r.

Bunlar ekil

olarak de i ebilse de genellikle ayn sesi ifade ederler.

Di er durumlarda bir

sembol iki ya da daha fazla de



i

ik sesi ifade edebilir.

!

statistiksel aç

õ

dan bir

sembol s

_{Bunlar ekil}

_{Di er durumlarda bir}

õõ