LAODİKEİA’DA TESPİT EDİLEN
BİR DEPREM VE DIOCLETİANUS’A
İTHAF EDİLEN BİR YAZIT
(Lykos Laodikeia’s ı )
C ela l Ş İM Ş E K * A li C E Y L A N **
H ellenistik D önem ’de birden çok Laodikeia isimli kent
kurulduğundan, kent yanında bulunan ırm akla ayırt edilerek,
L aodikeia ad L ycum (Lykos Ü zerindeki L aodikeia) olarak
adlandırılm ıştır1. G ünüm üzde L aodikeia yerleşim i, Denizli ilinin 6 km. kuzeydoğusunda Eskihisar, G oncalı, Bozburun köyleri sınırları içinde kalm aktadır (Plan 1). Lykos (Ç ürüksu) V adisinin en önem li ve büyük antik kenti olan Laodikeia, Seleukoslar Kralı II. Antiokhos tarafından eşi kraliçe Laodike adına, M.Ö. 3. yüzyılın ortalarında
(M .Ö. 261-253) kurulm uştur2. A ntik kaynaklara göre H ellenistik
* D oç. Dr. P am ukkale Ü niversitesi, F e n -E d eb iy at Fakültesi, A rkeoloji B ölüm ü, K inikli kam pusu, D E N İZ L İ, e -m a il:c sim sek @ p am u k k ale.e d u .tr
** A rkeolog, D enizli M üzesi M üdü rlü ğ ü , D EN İZLİ.
1 W. R uge, “L ao d ik eia", R E X II. 1, (1924), 722; Strabon, C oğrafya. A n ad o lu (K itap:
X II,X III,X IV ), (Ç ev. M. P ektaş), (1991), XII. 8.16; Plinius, N .H ., V. 105; J. G agniers, “Intro d u ctio n H isto riq u e” , L aodicee Du L ycos Le N y m p h ee, (1969), 1; G. T raversari, “L a S itu az io n e V iaria Di L aodicea A lla L uce D egli Itinerari R o m an i”, L aodikea Di Frigia, I, 2000, 11; G. W eber, “D ie Fltisse V on L ao d icea”, M itteilungen D es K aiserlich D eutschen A rchaeologischen Inslituts, A thcnische A bteilung, B and X X III. 1898, 178-179; V. Sevin, A n a d o lu 'n u n T arihi C oğrafyası, I, (2001), 203.
2 W. M. R am say, T he C ities and B ishoprics o f Phrygia, I, (1895), 32; B. von H ead,
H isto ria N um orum A M anual O f G reek N um ism atics, 1911 (R ep rin ted 1977), 678; B. von Head, C atalo g u e o f T he G reek C o in s o f Phrygia, B M C , (1906), lxxiii; W. R uge, 1924: 722; J. G agniers, 1969: 1-2; Ch. T exier, K ü çü k A sya, C oğrafyası, T arihi ve A rkeolojisi, C ilt II, (Çev. Ali Suat), (2002), 383; G. B ejor. “P er U na R icerce Di L ao d ik ea E lle n istic a” , L ao d ik ea Di Frigia, I, 2000, 15-16; G. E. Bean, K aria, (Çev. B. A kgüç), (1987), 2 93-294; D. M agie, R om an R ule In A sia M in o r to the End o f the T hird C en tu ry A fter C hrist, Vol. I-II, (1950), 127, 9 86-987, (n o .23); J. G. C. A nderson, “A S u m m er In Phrygia: I”, T he Jo u rn al o f H ellenic Studies, Vol. X V II, 1897, 409-4 1 0 ; W . H. B ucklcr-W , M. C alder, M o n u m en ts A nd D ocum ents From P h ry g ia A nd C aria, M A M A VI, 1939, x; K. B elke-N . M ersich, Phrygien U nd Pişiden, TIB 7, (D enkschr. O A W . phil. hist. K1.211), (1990), 323.
148 CELAL ŞİM ŞEK, ALİ CEYLAN
kent, önce Diospolis, sonrada Rhoas olarak adlandırılm ış olan, eski kutsal bir yerleşim in üzerine yer alır3.
L aodikeia antik kenti tarih sahnesine ilk defa, M .Ö. 220 ’deki A khaios isyanıyla çıkm ıştır. Seleukoslar Kralı III. Seleukos doğuda Ptolem aios Krallığıyla savaşırken, S ardeis’te çıkan isyanı bastırm ak için kom utanı ve çok güvendiği yeğeni A khaios’u görevlendirm iştir.
Bu isyanları bastıran A khaios, Kralın doğu problem leriyle
uğraşm asını fırsat bilerek L aodikeia’da kendisini kral ilan etm iş ve
adına sikke bastırm ıştır. A khaio s’un bu ihanetini daha sonra başa
geçen Kral III. A ntiokhos idam ile cezalandırm ıştır4.
Lykos (Çüriiksu) Vadisi, M .Ö. 190 yılında Seleukoslar ile
B ergam a Krallığı arasında yapılan M agnesia Savaşına kadar,
Seleukoslar yönetim inde kalm ıştır. Bu savaşı Rom a İm paratorluğu ile birlikte kazanan Bergama K rallığı, M .Ö. 188 yılında im zalanan A pam eia B arışıyla bölge yönetim ini ele alm ıştır. Bergam a Krallığı III. A ttalo s’un M.Ö. 133 yılında ölm esiyle ve kralın vasiyeti üzerine, Rom a İm paratorluğu’na bağlanm ıştır5. M.Ö. 129 yılından itibaren Batı A nadolu Asia M inör eyaletine bağlanm ış olup, Roma İm paratorluğu tarafından atanan prokonsiillerce bölge yönetim i sağlanm ıştır.
Roma D önem i’nde iyice zenginleşen kent, İm parator
C om m odus (M .S. 180-192) adına bir tapm ak yapm ış, bundan dolayı da "Neokoros" tapm ak koruyuculuğu unvanını alarak vergiden m u af tutulm uştur. Kentin aldığı tapınak koruyuculuğu unvanı, İm parator C aracalla (M .S. 211-217) D önem inde de devam etm iştir. Laodikeia, R om a İm paratorlarından M.S. 129 yılında H adrianus’u, M .S. 2 1 5 ’te C aracalla’yı ve M.S. 37 0 ’te V a len s’i ağırlam ıştır. Laodikeia Erken
B izans Döneminde, Phrygia P akatiane’sının yönetim m erkezi
3 P linius, N .H ., V. 105; Ch. T cxier, 2002: 383 -3 8 4 ; B. von Head, 1906: lxxiii; W.
R üge, 1924: 722; W. M . R am say, 1895: 35; J. G agniers, 1969: 1; K. B elke-N . M ersich, 1990: 323.
4 W . R üge, 1924: 722-723; W. M. R am say, 1895: 37; J. G agniers, 1969: 3; D.
M agie, 1950: 127, 986-987, (no.23); E. A kurgal, A ncient C iv ilizatio n s A nd
R uins O f T urkey, 1983, 236.
5 S trab o n , XIII. 4.2; C. H um ann-C . C ich o riu s-W . Judeich-F . W inter, A ltertü m er von
H ierap o lis, (1898), 19-23; D. M agie, 1950: 127, 986-987, (no.23); D. M aggie, A n a d o lu ’da R om alılar I, A tta lo s’un V asiyeti, (Ç ev. N. B aşgelen-Ö . Ç apar), 2001, 39-4 1 , 67-68; J. G agniers, 1969: 3; G. E. Bean, 1987: 294; S. A tlan, R om a T a rih i’nin A na H atları, I. K ısım C u m h u riy et D evri, 1970, 90-93.
olm uştur6. Antik kent M .S. 4 9 4 ’deki korkunç deprem de tam am en yıkılm ış ve bir daha toplanam am ıştır. Lykos (Ç ürüksu) V adisi 12. yüzyıldan itibaren tam am en T ürklerin eline geçmiş ve kent bundan sonra Ladik adını alm ıştır7.
Laodikeia antik kentinde m evcut görülen yapıların tam am ı, M .S .60 yılında m eydana gelm iş olan yıkıcı deprem sonrasına aittir. A ntik kent hippodam ik planlı olarak tasarlanm ıştır. Genel olarak kalıntılar; 1 stadyum , 2 tiyatro, 4 ham am -gym nasium , 3 agora, 4 şehir kapısı, 2 anıtsal çeşm e, 1 m eclis binası, sütunlu cadde, 1 Sebasteion, 2 yuvarlak yapı, 2 su dağıtım term inali, su yolu ve 7 kilise olarak sayılabilir (Plan 1).
2002 yılı Sütunlu A na C adde kazıları, İm parator C aracalla (M .S. 211-217) N ym phaeum ’undan itibaren doğuda yer alan Suriye Kapısı yönüne doğru devam ettirilerek, cadde toplam olarak 118 m. açılm ıştır (Plan 2, no: 10-11). K azı çalışm alarında, güney tarafta
M etropol Kilisesine geçişi sağlayan Batı Portikosu ve bunun tam
karşısında, kuzeydeki yapılara ulaşımı sağlayan anıtsal kapı
(propylon) girişi bulunm uştur (R esim 1). Sütunlu A na C addenin kuzey kavşağında yer alan anıtsal giriş, kaldırım kenarında 15.2 m.
genişliğindeki dikdörtgen şeklinde olan bir girinti ile ayırt
edilm ektedir (Plan 3). G irişin her iki yanında üç sıra halinde postam ent ayaklar yerleştirilm iş olup, ortada çift kanatlı açılan ve iki yanı konsollu bir kapı y er alır. Kaideli postam entler üzerinde dikdörtgen kesitli payeler bulunur. Üstte köşe başlıkları, üç fascialı arşitrav, friz ve geison-sim a yer alır. Payeler arasında kalan boşluklar, korkuluk levhaları ile kapatılm ıştır. Sütunlu A na C adde tarafında ise kapının iki yanında yer alan, postam entli payelerin karşı sim etriğinde
bulunan postam entler üzerine, Korinth başlıklı iki sütun
yerleştirilm iştir. Bu kısım dan itibaren içte yer alan kapıya kadar olan alanın üzeri, kem erli olarak kapatılm ıştır. B urada yapılan kazı çalışm alarında, kavisli ve kabartm alı kem er kasetleri bulunm uştur. C adde yönüne bakan ve kem erli girişin iki yanında yer alan dış kısm a da, içteki postam entli payelerin simetriği olacak şekilde, yine postam entli payeler, köşe başlıkları ve arşitrav yerleştirilm iştir. Girişin iki yanında kalan dikdörtgen şeklindeki bu m ekanların üst kısm ına
LAODİKEİA ’DA TESPİT EDİLEN BİR DEPREM VE D IO C LETIA N U S’A.,.149
6 W. M. Ram say, 1895: 37-42; Ch. T exier, 2002: 383; B. von H ead, 1906: lxxix- lxxxi; J. G agniers, 1969: 4 -11; G. E. B ean, 1987: 294-295; K. B elke-N . M ersich, 1990: 323-324.
7 W. M. R am say, 1895: 38-40, 262; D. M agie, 1950: 986-987. (no.23); J. G agniers,
150 CELAL ŞİM ŞEK. ALİ CEYLAN
hatıllar atılm ış ve bunların arası tavan kasetleriyle dekore edilm iştir. Kazı çalışm alarında Dionysos, A riadne, Tykhe-H ygieia, Pan gibi tanrı ve dans eden figürlerin bulunduğu kabartm alı tavan kasetlerinin yanı sıra balık figürlü, vazo m otifli, bitkisel motifli (haşhaş, nar vb.) zengin kabartm alı kasetler de gün ışığına çıkarılm ıştır. Bu kabartm aların bazılarında yer y er kırm ızı ve sarı boyaların varlığı tespit edilm iştir. Kapı girişinin üst kısm ında üçgen bir alınlık yer alm ıştır. İç kısım da yer alan çift kanatlı kapı, kuzey yönüne açılm akta ve dört basamaklı bir m erdiven ile aşağıya inilm ektedir. Bu da Sütunlu A na C adde ile kuzeye ulaşım ı sağlayan yol arasında, kod farkının olduğunu gösterir. A nıtsal girişin kuzey bitişiğinde ve çift kanatlı kapının iki yanında, doğu-batı yönünde uzanan duvar kuzey yönünde 12 sıralı olarak yıkılm ıştır. Bu duvar dikdörtgen traverten bloklardan kireç harç ile inşa edilm iş ve kuzeye bakan iç tarafı sıvanarak, üzerine freskler yapılm ıştır. Bazı blokların ters düşm esiyle fresklerde kırm ızı, sarı, siyah, yeşil, mavi, pem be, beyaz renklerle yapılm ış şerit, düz ve dalgalı çizgilerden oluşan m erm er taklidi panolar tespit edilm iştir (Resim 2). Bu alandaki kazı buluntuları gösterm iştir ki kuzeye geçişi sağlayan bu giriş, M .S. 3.yy ortalarında yapılm ış ve M .S. 3.yy sonu, 4.yy başında m eydana gelen şiddetli bir deprem le tam am en kuzey yönünde yıkılm ıştır (Plan 3, Resim 3)8. Bu yıkılm anın arkasından kazı buluntularına göre, M .S. 4 .y y ’ın ilk çeyreği içinde daha önce yıkılan m erm er blokların bir bölüm ü, kuzeye doğru toplanarak, cadde kenarında tekrar yapılar oluşturulm uş, ancak deprem de yıkılan ve altta kalan traverten bloklar olduğu şekliyle bırakılarak, bunun üzerine
yerleşm e yapılm ıştır. K abartm alı m erm er m im ari bloklardan
anlaşıldığı kadarıyla M .S. 3 .yy’m ortalarında yapılan m evcut anıtsal girişte, devşirm e olarak M.S. l.v e 2 .y y ’a ait m im ari bloklar tam ir edilerek, ya da işlevleri değiştirilerek tekrardan kullanılm ıştır. Fakat kabartm aların yarını kalm asından, bu yapının yine de bitirilem ediği anlaşılm aktadır. Kazı çalışm alarında bulunan ahşap hatıllar, dem ir çiviler, kirem it ve om urgalar, m ekanın üzerinin beşik çatı şeklinde kapatıldığını gösterm ektedir (Resim 4).
İm parator D iocletianus’u (M .S. 284-305) onurlandıran Latince ithaf yazıtı, girişin doğu tarafında yıkıntılar içinde bulunm uştur9 (Resim 5).
8 Bu yıkılm a, cad d e kenarı olan güney y önde kem er, p aye ve sü tu n lar yer
aldığından, daha z a y ıf olan kuzey yöne doğru g erçekleşm iştir.
9 M erm er yazıl: 7 4x50x43 cm. alt ve 60x50x43 cm. ü st kısm a ait olan iki kırık
parçanın b irleştirilm esiy le tam am lan m ış (yüksekliği 134cm .), ü zerin d e bazı küçük p arçalar eksiktir. Y azıtlı dikd ö rtg en bloğun üç tarafı ince vonu olup, yazıtlı
LAO D İKEİA ’DA TESPİT EDİLEN BİR DEPREM VE D IO C LETIA N U S’A.,.151
[SA]NCTISSEM[0] [Sa]nctissim[o]
ACPIISSIM OETSUPER 2 ac piissimo et super
OM NESRETROPRINCIPE omnes retro principe[sj
[F]ORTISSIM OIM PERATOR[I] 4 [fjortissimo Imperator[i]
[C]AESARIGÂIOVALERIO [C]aesari Gaio Valerio
DIOCLETIANOP F 6 Diocletiano P(io) F(elici)
[IC]IOAVG [Invic]to Aug(usto),
LVALENTEMUS V E 8 L(ucius) Valentinus, v(ir)
e(gregius),
PR O C SC A N N -D N proc(urator), s(ummus)
c(urator) ann(onae),
M AIESTATIQUEEORUM d(evotus) n(umini)
10 maiestatique eorum
Çevirisi: “ Seçkin bir adam olan procurator, tarım ürünlerinin en
üst curatoru (sorum lusu), tanrısal güce ve m ajestelerine sadakatle bağlı olan Lucius V alentinus, en kutsal ve aynı zam anda en dindar, ve daha önceki bütün im paratorlardan üstün olan, en güçlü İm parator C aesar Gaius V alerius D iocletianus Pius (dindar) Felix (şanslı) Invictus (yenilm ez) A ugustus’a (bunu) ithaf etti” 10.
İm parator D iocletianu s’un tam unvanı; İm parator C aesar Gaius A urelius Valerius D iocletianus Pius Felix Invictus A u gu stus’tur. M.S. 2 8 5 ’te G erm anicus M axim us, M.S. 289’da Sarm aticus M axim us, M.S. 2 9 5 ’de Persicus M axim us, M.S. 2 9 7 ’de C arpicus ve B ritanicus
M axim us, M .S. 298’de A diabenicus ve A rm enicus M axim us
unvanları da eklenm iştir. A yrıca Pater Patriae ve Proconsül unvanları da alm ıştır11.
Yazıt, İm parator D iocletianus’un (M .S.284-305) yönetim
yıllarında L aodikeia’da görevli Procurator Lucius V alentin us’un bir yapı ya da büstü İm paratora ithaf etm esini içerir. Eğer ith af edilen bir
bölüm ün sol tarafındaki kenar ise kaba olarak bırakılm ıştır. Bu da onun bir duvar ucuna ya da b ir nişin sol k en arın a yerleştirilm iş o lduğunu gösterm ek ted ir. E ğer niş
k en arın a yerleştirilm işse, ü zerin d e bir D iocletianus büstü o labilir. Ç ünkü
y ü k sek lik heykel kaidesine göre fazladır. A ltta y er alan 14x5 cm. ve 8 cm.
derin liğ in d ek i ka ld ırm a d eliğ in d en dolayı, ilk kullan ım ın d a taşıyıcı bir yapı elem anı işlevi g ö rm ü ş olm alıdır. İkinci kez y a p ılan düzen lem e ile üzerine yazıtın işlendiği an laşılm ak tad ır. Ü st kısım ise düz olarak bırakılm ıştır. O lasılık la yazıtlı blok deprem so n ra sın d a E rken B izans D ö n em i’nde d u v ar m alzem esi olarak üçüncü kez k ullanılm ıştır.
10 Y azıtı okuyan ve yard ım ların ı esirgem eyen Prof. Dr. M. Ç. Ş A H İN ’e ç ok teşekkür ederiz.
152 CELAL ŞİMŞEK. ALİ CEYLAN
yapı ise bu, anıtsal girişin (propylon) O D önem deki yeniden bir düzenlenm esi, ya da girişin doğu bitişiğinde yer alan ve henüz işlevini bilm ediğim iz önem li bir yapı olabilir.
L aodikeia’da bulunan ve M.S. l.y y .’a tarihlenen bir yazıtta,
geniş yetkilere sahip İm paratorluk P rocuratoru (P. Aelius)
M acrianus’un köle yapm a ya da azat etme görevlerini düzenlediği görülm ektedir12. A yrıca Rom a D önem inde Seitones adı verilen ve yüksek bir m em urluğu tem sil eden kişi, ekilebilir tarım arazileri az, buna karşılık kalabalık bir nüfusa sahip olan kentin, tüm gıda stoku yapılm asından ve dağıtılm asından sorum lu kişiyd i1'1.
Y azıt, İm parator D iocletianus’un reform ları çerçevesinde, Procurator Lucius V alentinus’un kentte hem gıda stoklarını sağlam a ve dağıtm a, hem de köle ve azat etm e gibi geniş yetkilere sahip bir kişi olarak görev yaptığını gösterir. Procurator Lucius Valentinus merkezi idarenin atadığı üst düzey bir m em urdur. Bu da kentte Geç
Rom a D önem i’nde bile hala m erkezi idarenin eyaletlerdeki
hakim iyetinin devam ettiğini ve idari m ekanizm anın genişleyen bir ağ gibi çok iyi işlediğini kanıtlam aktadır. Çünkü batı, doğu ve güneyi birbirine bağlayan kavşak noktasında yer alan antik kentte, bu tür düzenlem eleri yapan görevlilerin olması, sistem in sürekliliği açısından önem liydi.
L aodikeia antik kentinde, Sütunlu A na C addenin kuzey kaldırım ı kenarında yer alan duvar yıkıntıları, antik dönem de m eydana gelen, şiddetli bir deprem in izlerini taşım aktadır. Bu alan doğu-batı yönünde 24 m., kuzey-güney yönünde 8 m. açılm ıştır. Üzeri sıvalı olan ve kuzey yöne doğru yıkılan blokların m erdiven önünde kalan bölüm ünde bir sondaj kazısı yapılm ıştır (Plan 3, Resim 3). Sondaj sonunda duvar yıkıntısı altında, İm parator C aracalla (M .S. 2 1 1-217)14, İm parator G allienus (M .S .260-268)15 ve İm parator D iocletianus (M.S. 284-305)16 sikkeleri bulunm uştur. Yıkıntı duvarların üzerinde ise
12 W .M. R am say 1895: 71, 74, y azıt no:5. 13 W .M. R am say, 1895: 70.
14 Ö .y : A V T .K .M A V P .A N T Q N E IN O Y İm parator C a ra c alla ’nın büstü sağa. A .y: Silik okunam ıyor.
13 Ö .y : G A L L İE N V S A V C , ışın taçlı, giyim li im paratorun başı sağa. A .y : D İA N A E C O N S A V G . B aşım g eriy e doğru çevirm iş geyik sola. Ç ap:20m m ., bronz.
16 Ö .y : İM P C C V A L D [1 0 C L E T IA ]N V S PF A V C . İm p arato ru n ışın taçlı, giyim li büstü sağa. A .y : C O N C O R D flA M IL IT ]V M . İm p arato r so ld a askeri kıyafetli, karşısındaki asa taşıy a n Iu p p ite fd e n küre ü stünde V ik to ria alıyor, her ikisi de ayakta. Çap: 21 m m ., bronz.
LA O D İK EİA ’DA TESPİT EDİLEN BİR DEPREM VE D IO CLETIA N U S’A.,.153
İm parator C onstantinus I (M .S. 306-337)17, İm parator C onstantinus II (M .S. 3 3 7 -3 6 1 )18, İm parator Thedosius I (M .S. 378-3 95)19, İm parator A rcadius (M .S. 395-408)20, İm parator H onorius (M .S. 395-423)21, İm parator Zeno (M .S. 474-491)22, İm parator Anastasiııs (M .S. 491 - 518) (R esim 6 )23 ve İm parator Justinianus I (M .S. 527-565)24 sikkeleri bulunm uştur.
A nıtsal giriş kapısının son düzenlenm esinde yapılm ış olan m im ari bezem eler (Korinth başlıkları, frizler vb.), Geç Severuslar Dönemi özelliği ta ş ım a k ta d ır3. Yıkıntı altında çıkan sikkeler M.S.
3 .yy. ilk çeyreğinden, M.S. 3.yy. sonlarına kadar kronoloji
verm ektedir. En geç tarihli olan buluntu, İm parator Diocletianus sikkesi M .S. 295-296 baskısıdır. Yıkıntı üzerinde ele geçen sikkeler ise, M .S. 4. yy. başından itibaren M.S. 6. y y ’ın üçüncü çeyreğine kadar kesintisiz kronoloji verm ektedir. Bu da yapının M.S. 3. yy. sonu, M .S. 4. yy. başında m eydana gelm iş olduğu anlaşılan şiddetli bir
17 Ö .y : C O N S T A N T IN V S M A X A V C . İm paratorun d iadem li, giyim li ve zırhlı büstü sağa. A .y : G L O R [IA ] E X E R C IT V S. Bir ellerin d e m ızrak, diğ er ellerinde kalkan tu tan m iğferli iki asker karşılıklı ayakta, a raların d a iki standart. Çap: 17mm., bronz.
IS Ö .y : D N C O N S T A N T IN V S P F A V C . İm p arato ru n diadem li ve zırhlı büstü sağa. A .y: [SP ES ] R E IP V B L IC E . V irtus, m iğferli, ayakta, sola. Sağ elinde küre, sol elinde m ızrak tu tu y o r. Ç ap: 15mm., bronz.
19 Ö .y : D N T H E O D O S IV S PF A V C . İm p arato ru n d iadem li ve giyim li büstü sağa. A .y : G L O R IA R O M A N O R V M . Sağ elinde stan d art tutan fig ü r ayakta, sağa. Çap:
18m m ., bronz.
20 Ö .y : D N A R C A D IV S P F A V C . İm paratorun inci d iadem li ve p aludam entum lu başı, sağa. A .y: V IR T V S E X E R C ITI. B ir elinde m ızrak, d iğ er elini yere dayalı kalkanı ü zerin e yaslam ış olan İm parator ay ak ta c ep h e d en , baş sağa. Sağda V iktoria sağ eliy le İm p ara to ru n b aşına çelenk koyuyor, sol elinde palm iye dalı. Çap:
19m m ., bronz.
21 Ö .y : D N H O N O R IV S PF A V C . İm paratorun inci d iadem li ve giyim li büstü ,sağa.
A .y: V IR T V S E X E R C ITI. B ir elinde m ızrak, d iğ er elini yere dayalı kalkanı
üzerine y aslam ış olan İm parator ayakta cep h ed en , baş sağa. S ağda V ik to ria sağ eliy le İm p arato ru n başına çelenk koyuyor, sol elinde palm iye dalı. Çap: 18mm., bronz.
22 Ö .y : [D N Z E N O P E R P A V C ]. İm paratorun inci diad em li büstü, sağa, A.y: [V IC T O R IA A V G U JSO R V II. Sağ elinde çelenk, sol elinde haçlı küre tutan V iktoria, sağa. K esim de: C O N S. Çap: 14mm., bronz.
2-1 Ö .y : D N A N A S T A S IV S P P V C . İm paratorun büstü 3/4 sağa, m iğferli, m iğferin ö n ü n d e haç bezem e, tu n ik ve zırh giyim li. Sağ elin d e m ızrak tutuyor. Sol om uzda süvari bezem eli kalkan. A .y: V IC T O R I A A V C C C . V ik to ria sola, sağ elinde uzun haç tu tu y o r, sağ b o şlu k ta yıldız. K esim de: C O N O B . Ç ap: 20m m , altın.
24 Ö .y : D N IV S T IN I A N V S P P A V C , İm paratorun giyim li büstü cepheden. A .y: O rtad a M , so ld a A -N -N -O . Y ukarıda haç, sağ d a tarih X -V -II, altta darphane €, kesim de: C O N . Ç ap: 35m m ., bronz.
154 CELAL ŞİM ŞEK, ALİ CEYLAN
deprem le yıkıldığını gösterm ektedir. A nıtsal giriş kapısı paye bloklarında görülen kalın dem ir ve kurşun kenetler, bölgenin sürekli deprem lere m aruz kaldığını çok iyi bilen m im arlarca, sağlam lığı daha da arttırm ak için yerleştirilm iştir (Resim 7). B una rağm en yapı, M.S. 3.yy. sonunda m eydana gelen yıkıcı deprem e dayanam am ıştır26.
Lykos (Ç ürüksu)V adisi olarak adlandırılan Denizli Ovası, birinci derece deprem kuşağında olm ası nedeniyle, tarihin her dönem inde yıkıcı deprem lere m aruz kalm ıştır. Bu nedenle antik dönem de yıkılan kentler sürekli im ar edilm iştir. Antik tarihçi H erodotos ve antik coğrafyacı Strabon, bölgede sürekli m eydana gelen deprem lerin nedenlerini kendi düşüncelerine göre şöyle açıklam ışlardır:
H erodotos (V II.30) “...Xerkses Frigya kenti Ancıva (Çardak) ve
tuz çıkarılan bir gölün yanından geçti. Büyük bir Frigya kenti olan Kolossai ’ye geldi. Lykos ırmağının bir yarıktan akıp kaybolduğu yer burasıdır... ” diyerek bölgedeki yer altı boşluklarına dikkati çekm iştir.
Bölgeyi gezen ve kendi gözlem lerini aktaran Strabon (X II.8.16- 17) “...Kolossai ’nin üst kısmında Kadmos (Honaz) dağı bulunur ve orada Lykos nehri ile dağın ismini taşıyan bir nehir akar. Fakat Lykos birçok yerde yeraltından akar ve sonra yüzeye çıkınca diğer nehirlerle birleşir. Bu husus ülkenin depremlere neden olan boşluklarla dolu olduğunu gösterir. Bu nedenle Laodikeia ve komşu ülke Korura kadar hiçbir iilke depremlere böylesine hed ef olamaz... Menderes dolaylarındaki bütün toprakların depremlerin etkisi altında olduğunu ve iç kısımlara kadar hem ateş, hem de su tarafından oyulduğunu, bu nedenle ovalarda başlayan bu durumun, Kharonionlar (yeraltı dünyası) ülkesine kadar uzandığını söyleyebilirim. Bundan Hierapolis’deki, Nysa (Sultanhisar) yöresindeki Akharaka’da ve M agnesia ile Myus (Avşar Kalesi) yakınındaki Kharonionları kastediyorum. Gerçekten, toprak gevşek ve kolay ufalanabilen cinstendi, aynı zamanda tuzlarla dolu olup, kolay yanabilirdi ve belki de bu nedenlerden nehrin akıntısı, sık sık yönünü değiştirdiğinden Menderes kıvrılarak akmaktadır... ”. şeklinde açıklam a yapm ıştır. G örüldüğü gibi Strabon bölgede m eydana gelen deprem lerin nedenini,
Lykos N ehri ve onun yeraltında m eydana getirdiği boşluklara
dayandırm ıştır.
26 A n tik d ö n em d e L ykos V adisi k entlerinde yer alan m im ari y apılarda, diğ er b ö lg elerd ek ilere göre, daha fazla ve d aha kalın k en etler k ullanılm ış olduğu g ö zlem len m ek ted ir.
LA O D İK EİA ’DA TESPİT EDİLEN BİR DEPREM VE D IO CLETIA N U S’A.,.155
L aodikeia antik kenti, M .Ö. 27 yılında İm parator A ugustus (M .Ö . 27-M .S.14) zamanında"7, M.S. 47 yılında İm parator Claudius (M .S. 41-54) zam anında28, M.S. 60 yılı İm parator N eron (M .S. 54-68) zam anında29, İm parator A ntoninus Pius (M .S. 138-161) zam anında'10, M.S. 3. yüzyılda31, Bizans D önem inde M .S. 494 yılında32 ve daha sonraki yüzyıllarda sürekli yıkıcı deprem lere m aruz kalm ıştır. Ayrıca aynı vadi içinde yer alan H ierapolis’te M .S. 4 .y y , ın ikinci yarısında ", M.S. 6. yüzyılda34 ve M.S. Erken 7. yüzyılda (İm parator Phokas Dönem i M .S. 6 0 2 -6 1 0 )° m eydana gelen yıkıcı deprem ler, kazı bulgularıyla tespit edilm iştir. Bu deprem ler de şüphesiz L aodikeia’yı aynı düzeyde etkilem iş olmalıdır.
2/ D. M agie, 1950: 987, (no.23); H. M alay, “M ileto s ve C ivarındaki İki Biiyiik D ep rem ” , M ilet M üzesi Y ıllığı 4. 2000. 37; E. G u id o b o n i, C atalogue o f A ncient E arth q u ak es in the M editerranean A rea up to T he 10 th C entury, (1994), 174-177.
28 E. G u id o b o n i, 1994: 188-190; M alay, 2000: 39; T. Ritti, Fonti L etterarie Ed
E p ig rafich e, H ierap o lis Scavi E R iccrche 1, 1985, 27. A y rıca d eprem le ilgili antik kay n ak lar listesine bakınız, a.g.e, 23-26.
29 M .S. 60 yılı d ep rem in d e L ykos V adisi kentleri (L aodikeia, H ierapolis, K olossai, T rip o lis) tam am en yık ılm ış ve tek rar im ar edilm iştir. D. M agie, 1950: 987, (no.23), 1421, (n o .73); E. G uidoboni, 1994: 194-195; W . M. R am say, 1895: 38; J. G ag n iers, 1969: 4; G. E. Bean, 1987: 295; V. S evin, 2001: 203; D. R onchetta, “La C ittâ ” , H ierap o lis Di F rigia 1957-1987, 1987, 3 1-34; D. B. F erreıo, “ H ierapolis”, A slantcpe, H ierapolis, Iasos, Kym e, Scavi A rcheologici Italiani in T u ıc h ia, 1993, 110, 128, 145; D. B ernaıdi, “L a R eg in a D elle N im fe H ierapolis di F rigia (N y m p h e ’ler K raliçesi F rigya H ie ra p o lis’i)”, T u rch ia A n tica (A ntik T ürkiye), 1 9 9 8 ,4 4 -4 6 , 52.
30 C. H u m an n vd., 1898: 25-26.
E. G u id o b o n i, 1994: 239; T. R itti, 1985: 26; C. H um ann vd., 1898: 23-24.
32 E. G u id o b o n i, 1994: 306; W. M. R am say, 1895: 38; J. G agniers, 1969: 11; D. M agie, 1950: 987, (no.23); V. Sevin, 2001: 204; G. E. B ean, 1987: 296; K. Belke- N . M ersich. 1990: 324. M .S. 494 yılı d ep rem in d e L ykos V adisi kentleri (L ao d ik eia, H ierapolis, K olossai, T rip o lis) tam am en yık ılm ış ve bir d aha eski g ü çlerin e u laşam am ışlardır.
->J E. G uido b o n i, 1994: 254-255. T üm Batı A n a d o lu ’yu etkileyen bu deprem in İm parator V alen s (M .S. 364-378) zam an ın d a oldu ğ u , Efes a ntik k entinde bulunan bir y azıtla tesp it ed ilm iştir (bkz Efes R ehberi, 2000, 124-125). Y azıt, P rokonsül E u tro p iu s’a M .S. 371 yılın d a İm paratorlukça g ö n d e rilen paraların, deprem de zarar gören A n ad o lu kentleri arasında p aylaşılm asını içerm ektedir. O lasılıkla İm parator V a le n s’in M .S. 3 7 0 ’ teki L ao d ik eia ziyareti, d e p rem le ilgili olarak gönderilen y ard ım ların y erin d e incelenm esi ve tespit am açlıdır.
14 E. G u idoboni, 1994: 350; D. B. Ferrero (F. D ’A n d ria), “ 1993 yılın d a Frigya H ierap o lisin d e K azılar ve R esto rasy o n lar”, XV. K azı S o n u çlan T oplantısı II, (1994), 343.
E. G u id o b o n i, 1994: 349-351; D. B. Ferrero, “E x cav atio n s and R estorations in H ierap o lis D uring 1995” , X V III. Kazı Sonuçları T o p lan tısı II, (1997), 87; F. D ’A ndria, “ H ierap o lis A n tik Kenti 2000 Y ılı K azı ve O narım Ç alışm aları”, 23. K azı S o n u ç lan T o p lantısı I, (2002), 100-101.
156 CELAL ŞİM ŞEK, ALİ CEYLAN
2002 yılı Laodikeia Sütunlu Aııa C adde kazıları sonunda ortaya çıkarılan propylon buluntuları, M .S. 3. yy. sonunda (M .S. 297-305) antik kentte m eydana gelm iş olan bir diğer yıkıcı deprem in varlığını
kanıtlam ıştır. A yrıca Geç Rom a D önem i’nde kentte m erkezi
yönetim ce atanan ve üst düzey R om a vatandaşı bir m em ur olan, aynı zam anda geniş yetkilere sahip, Procurator Lucius V alentinus’un İm parator Diocletianus (M .S.284-305) zam anında görev yaptığı ve bir yapı ya da büstü İm paratora sunduğu, epigrafık buluntularla tespit edilm iştir.
LAO DİKEİA ’DA TESPİT EDİLEN BİR DEPREM VE D IOCLETIAN US’A.,.157
(G . TraversarlL2000, Ta v . X X Ü ’den)
D E N İ Z L İ - M E R K E Z :
— --- — --- ^ ' ’ ... ... ..." "--- . ■ ' İ V " =3?Ş
L A O D S K E 1 A - 2 O 0 2 W
METROPOL HAMAMI, KİLİSESİ. AGORA VE SÜTUNLU CADDE t
\, 1‘ i'. 2 SU , D A Ğ ITIM h / - \ M E R K E Z İ C EL A L Ş İM Ş E K , A L İ C E Y L A N
m
m
LAO DİKEÎA ’DA TESPİT EDİLEN BİR DEPREM VE D IO C LETIA N U S’A...159
20Û2- LAOO IKEIA KAZISI S Ü TU N IU A N A CAD DE-PR C?YLO N
m « ™
a«<. sı
P ropyl on Blzanc Odası
□ û n r f l Kuzey Kaldırımı A nar C a d d e 1 1 / I I i ) L 1 i G üney K a ld ırım ı A g o ra P lan 3
160 CELAL ŞİMŞEK, ALİ CEYLAN
162 CELAL ŞİMŞEK. ALİ CEYLAN
L A O D İK EİA 'D A TESPİT EDİLEN BİR DEPREM VE D İOCLETIAN US’A ...¡63
