Anadolu'da üretilen kilim motiflerinden bukağı motifi ve bu motifden çıkan seramik çalışmaları

(1)

Seram ik Çalışm alar", İdil Sanat ve Dil Dergisi, Cilt: 2 Sayı: 6, Sayfa: 60-70, Kış 2013, 2013.

DOI: 1 0 .7 8 1 6 / id il-02-06-05

ANADOLUDA ÜRETİLEN KİLİM MOTİFLERİNDEN

BUKAĞI MOTİFİ VE BU MOTİFDEN ÇIKAN

SERAMİK ÇALIŞMALAR

1

Yrd. Doç. Dr. Kadir SEVİM 2, Okutman Ayla CANAY 3

Ö Z E T

“Kilim”, dokuma yaygıların bir türüne verilen isim olarak kısaca tanımlanabilir. Yeryüzünde farklı bölgelerde, farklı kültürlerde pek çok insan belki ihtiyaçtan beklide dekoratif olarak yaşam alanlarında her türlü dokuma ürünlerini kullanmaktadır. Bu dokuma ürünleri, nesiller boyu aktarılan bir geçmişe sahiptir. Günümüzde değişen teknoloji ile birlikte üretim teknikleri değişse de motiflerdeki anlam asıl değerini koruyarak bugüne gelmiştir.

Kilimlerde kullanılan bu motifler bugün pek çok sanatçıyı ilham kaynağı olmaya devam etmektedir. Bu makalede kilimlerde kullanılan bağlılık motifi tanımlanıp bu motifden etkilenerek yapılan seramik örnekler göreselleriyle anlatılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Seramik, Motif.

1 Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik Anasanat Dalı Yüksek Lisans Tezi “

Anadoluda Üretilen Kilim Motifleri ve Seramik Sanatında Yorumlanması” isimli tezden üretilmiştir.

2 Bilecik Şehy Edebali Üniversitesi, Bozüyük Yüksekokulu, Seramik Bölümü, Bilecik,; kadir.sevim@bilecik.edu.tr

3 Anadolu Üniversitesi, Mimarlık ve Tasanm Fakültesi, Moda Tasanmı Bölümü, Eskişehir;

(2)

(3)

SEVİM Kadir, CANAY Ayla, "Anadolu'da Üretilen Kilim Motiflerinden Bukağı Motifi ve Bu Motiften Çıkan Seramik Çalışmalar", İdil Sanat ve Dil Dergisi, Cilt: 2 Sayı: 6, Sayfa: 60-70, Kış 2013, 2013.

IDİL, 2013, Cilt 2, Sayı 6 / Volüme 2, Number 6

Giriş

K ilim ; “havsız, düz yüzeyli, yer yaygısı olarak kullanılan b ü tü n atkı yüzlü dokum alara verilen isim olarak basit bir şekilde de tanım lanır” (Soysaldı, 2009: 379). A nadolu da üretilen bu kilim lere, (düz dokum a yaygılarına), genellikle geleneksel yaşam ın devam ettiği yerlerde, dokuyucuların, yalnız kendi kullanım ları için ürettikleri dokum a türleridir denilebilir. Çok renkli ve farklı m otiflerin bir araya gelm esinden dolayı, bölgelere göre değişen desen çeşitliliklerine rastlanm aktadır.

İnsanoğlunun y erleşik hayata geçm eye başlam ası beraberinde hayatını devam ettirebilecek farklı çözüm leri de üretm esine neden olm uştur. A tın evcilleştirilm esi, göçer kabilelerin başarısına yol açan en belirgin adım dır. B aşarıyı getiren diğer adım ise hem besin, hem de yüksek rakım da ihtiyaçları olan dokum a ve keçeyi üretm ek için gerekli yapağı ve kıl gibi sıcak tutan ham m addeyi sağlayan koyun, keçi, deve gibi verim li hayvanların evcilleştirilm esidir. K ilim ler ve dokum a yaygılar genellikle soğuktan, dışarıdaki tozdan, rutubetten korunm ak için yapılan bir ihtiyaç m addesi olarak ortaya çıkm ıştır. D aha sonraları giderek süslem e özelliği de yüklenm iş ve tekniğin gerekleri içinde geleneksel olm a özelliğini kazanm ıştır. Z am an içinde de toplum ların kendine özgü sanat anlayışını yansıtan bir sanat eseri olm a niteliğini kazanm ıştır.

A nadolu topraklarındaki buluntular bize kilim in tarihçesiyle ilgili bilgiler verm ektedir. G o rd io n ’da Frigyalılara ait (M .Ö .7.yy.) ve şim diki düz dokum a yaygılara b enzer teknikte dokunm uş yün keçi kılı ve keten; sum ak, cicim , kilim e b enzer dokum a parçaları ele geçm iştir. Y ine G ord ion ’da ( M .Ö. 690) M egaron 3 ’ de bir odanın zem ini üzerinde dokum a parçaları kalıntıları bulunm uştur. (Eroğlu, 2006:13)

Orta A sy a ’da, Türklerin yaşadığı bölgede ortaya çıktığı ve geliştiği kabul edilen halı ve düz dokum a geleneği, Selçuklular yoluyla A n ad o lu ’ya gelm iş ve gelişim ini burada sürdürm üştür. A ncak bir görüşe göre, “düz dokum a yaygılar, belki de halı kad ar dayanıklı olm adığı ve daha çabuk yıprandığı için hah gibi günüm üze kadar ulaşam am ıştır. Bu nedenle de düz dokum a yaygıların örnekleri yok denecek kadar azdır (D eniz Bekir, 2000: 49)

Daha sonraki tarihlere ait dokum a örnekleri ise A ltay dağlarında P azırık ’ta bulunm uştur. İ.Ö. 4. V e 5. Y üzyıllara ait olduğu düşünülen halı p arçası bize dönem in dokum a tekniklerine ait bilgileride verm ektedir. A nadoluya 11. yy da gelen T ürkler beraberinde, keçe, çadır, düğüm lü h a h gibi m alzem elerinin yanında kilim dokum ayıda getirm işlerdir. P o rtatif taşınabilir dokum a aletleri, göçer b ir toplum için ideal boyuta yapılarak her gittiklere yere götürm e şansıda verm iştir.

(4)

SEVİM Kadir, Anadoluda Üretilen Kilim Motiflerinden Bukağı Motifi Ve Bu Motifden Çıkan Seramik Çalışmalar

Anadolu Türk Kilimlerinde Görülen Motifler

Türkler, göçebe bir toplum olm alarından ötürü, hüküm sürdükleri yerlere kendi kültürlerini götürm üşlerdir. B ulundukları ülk en in sanatından etkilenerek, kendi kültürlerinde harm anlayarak başka sanatlarında doğm asına sebep olm uşlardır. İslam iyetle birlikte resim ve h eykelin yasaklanm asıyla Türk sanatkarları süslem e üzerinde yoğunlaşm ışlardır. “T ürkler, İslam dinini kabul ettikten sonra, bu din in etkisiyle bitki m otiflerini ağırlıklı olarak süslem ede kullanm ışlardır. Burada bir nokta üzerinde durm akta fayda vardır. İslam dini her zam an sanatçıyı, dolayısıyla sanatı- hadislerin ve kuranın etkisiyle yönlendirm iştir. Bilindiği üzere tasvir yasağı, daha açık bir ifade ile canlıların tasvirini yapm aktan çekinm e İslam sanatçısını bitki m otifine yönlendirm iştir” (L eloğlu-Ü nal, 1999: 526).

B undan dolayıdır ki, m otiflerde bitkisel ve geom etrik m o tif anlayışı vardır. S tilizasyonlar genellikle bu m otifler üzerinden yapılm aktadır. D iğer el sanatlarında da m o tif anlayışı b akım ından benzerlikler vardır. A nadolu dokum alarında ortak özelliklerden biri m o tif çeşitliliğidir. M otifler çeşitli şekillerde biraraya gelerek desenleri oluşturm aktadır. H er yörenin kendin e özgü olan b ir deseni ve aynı desenin farklı isim leri bulunm aktadır.

Süslem e; çeşitli teknikler uygulanarak ve süslenen şeye hoş bir görünüm kazandırm ak için yapılan b ir tü r desenlem edir.

“T ü rk süslem e sanatlarının ana u nsurlarından biri olan m o tiflerin zenginliği ve çeşitliliği, bu sanatların tarih boyunca ileri b ir düzeye ulaşm asını sağlam ıştır” (Şengül, 1990: 3).

M o tif ise, to p lu m la n n gelenek görenek, zevk, anlayış ve inançlarını sem bollerle ifade biçim idir. M otiflerin b ir araya gelm esi desenleri oluşturur. T üm bunlar da süslem e olarak adlandırılır.

K ilim lerde görülen süslem eler bölgelere ve hatta dokuyan kişiye göre farklılıklar gösterir. M otifler genellikle, d ok uyucunun k endisinin b ir anlam yükleyerek isim lendirm esiyle tanım lanm ıştır, “genellikle farklı isim lerde bilinen bu desenler, dokuyucu tarafından çevresindeki eşyalardan, bitkilerden, yaşadığı topluluğun gelenek ve göreneklerinden veya halk arasında anlatılan hikayelerden esinlenerek şekillendirilm iştir. D esenlere verilen isim ler gerçekte ö rn ek alınarak m eydana getirildiği eşyanın veya bitkinin bazen de bir olayın adıdır” (Ü rer,

1999:648-657).

(5)

A nadolu K ilim lerinde görülen m otifler, taşıdıkları anlam lara göre gruplara ayrılarak tanım lanm ıştır. D oğum ve çoğalm a ile ilgili olanlar, hayatı sim geleyen m otifler ve ölüm ile ilgili olanlar olm ak üzere üç gnıba ayrılm ıştır. Bu m otiflerin her biri dokundukları bölgelere göre farklılıklar gösterebilm ektedir.

D oğum ve Ç oğalm a İle İlgili M otifler: Eli belinde, Koç boynuzu, bereket, insan, saçbağı, küpe,bukağı, sandıklı, aşk ve birleşim , yıldız

H ayatı Sim geleyen M otifler: Su yolu, pıtrak, el, parm ak ve tarak, m uska ve nazarlık, göz, haç, çengel

C anı K orum ak İçin K ullanılan M otifler: Y ılan ve ejder, akrep, kurt ağzı, kurt izi m otifi

Ö lüm süzlük ve Soy İle İlgili M otifler: H ayat ağacı, im m otifi. Ö lüm İle İlgili M otifler: K uş m otifidir.

Bu m akalenin konusu olan doğum ve çoğalm a ile ilgili grupta olan “B ukağı “ m otifidir. “ B ukağı” kelim esi T ü rk çe’de, atların ön iki ayağına takılan ve onların otlaktan uzaklaşm asını engelleyen iki halkadan oluşan ve onları birleştiren 60 c m ’lik bir zincirin adıdır (E rberk, 2002: 76). K elim e anlam ına da bakınca bukağı m otifinin çıkışı da bize bağlılığı sim gelediğini gösterm ektedir. Sonsuza kadar birlikteliği sim geleyen bu m otifin , farklı yorum ları bulunm aktadır. Bu yorum lar dokunan bölgeye göre d eğişiklikler gösterm ektedir. Aynı zam anda Bukağı M otifi farklı kaynaklarda değişik isim lerlede tanım lanıp, Pranga m otifi gibi isim lerle de karşım ıza çıkm aktadır. A şağıdaki fotoğraflarda bukağı m otifinin kilim lerde kullanılan çeşitleri görülm ektedir.

A nadolu dokum alarında aile kurum uııun sürekliliğini, aşıkların birbirine olan bağını ve her zam an bir arada olm aları gerektiğini sem bolize eder.

(6)

(7)

Sonuç

A nadolu T ürk S an atı’nda önem li bir yeri o lan k ilim lerin üzerinde görülen sem bolik m otiflerin neredeyse hepsi insana özgü duyguları barındırm aktadır. Bu m otiflerden etkilenerek uygulam ası yapılan m o tif Bukağı m otifidir. Bu m o tif “bağlılığı ve aile kurum unım sonsuza kadar birlikteliğini” sim gelem ektedir. Bu çalışm ada günüm üz sanat anlayışı içinde bukağı m otifini yüzeye işlenen dekor olm aktan çıkarıp, üç boyutlu form a dönüştürerek, m otifin devam lılığım da seram ik parçaların birbirine eklenip, çıkartılm asıyla sağlanm ak istenm iştir. Ç oğu zam an d e k o ra tif özellik içinde m otifin anlam ı ve söylem ek istediği sözün işlevin arkasında kaldığı düşüncesiyle, hepsi b irer form a dönüşm üştür. A ynı zam anda B ağlılık kavram olarak, bugünkü dünya anlayışı içinde değerlendirilip, bu kavram a gönderm eler eleştiriler yapılm ıştır. A nadolu kadınının sessiz b ir ifade biçim i olarak kullanılan bukağı m otifinden yola çıkarak, kendi başına ayakta durabilen m otifin her birleşm ede (çoğalm ada) söylediği bir söz vardır. M odüler sistem de üretilm işlerdir. B u yüzden bir m odülün eksikliği dengede sorun yaratm aktadır. B u da tek başına ayakta durabilm eleri için dengenin çok önem li olduğunu gösterm ektedir. Tıpkı bunları dokuyan kadınların tek başına ayakta durabilm eleri gibi. Yine o kadınlar aile yaşam ını devam ettirm ek için dengeyi kuran kadınlardır. B ende bu dengeyi seram iklerde kurm a çabam la bugünkü bağlılık kavram ını sorgulam aya çalıştım ..

Seram iklerin uygulam asına başlarken, seçilen bukağı m otifinin form unda hiçbir d eğişiklik yapılm adan olduğu gibi alınm ıştır. Fakat gerçek boyutlarm a bağlı kalınm adan m o tif istenilen ölçüde ve boyutta büyültülüp alçıdan m odelleri hazırlanm ıştır. D aha sonra bu m odellerden kalıpları alınm ış ve kurutulm ak üzere kurutm a fırınına konulm uştur. K alıplar tam olarak kuruduktan sonra döküm tekniği kullanılarak 1000 derecelik döküm çam uru ile döküm leri yapılm ıştır. D öküm ler röUışlanıp iyice k u ruduktan sonra 950 derece de bisküvi pişirim leri yapılm ıştır. Bisküvi pişirim leri yapıldıktan sonra m otifleri nasıl düzenleyeceğim ize karar verilm iş ve ona göre siyah- b eyaz dengesi tasarlanm ıştır. D aha sonra bu tasarı doğrultusunda bisküviler sırlanm ış ve raku pişirim i için hazırlanm ıştır.

(8)

Şekil 5: Seramikler Talaşın İçine Atılıp Redüksiyon Yapılma Aşaması,

Şekil 6: Seramiklerin Talaşın İçine Redüksiyonları Yapılırken

(9)

(10)

Şekil 9: Bağlıyım, bağlısın, bağlı, III Ölçü: 65x40x25

Teknik: Raku, Kalıpla Şekillendirme

Şekil 10: Bağlısın Şekil 11: Bağlıyım

Ölçü: 35x40x50 Ölçü: 45x70x30

Teknik: Raku, Kalıpla şekillendirm e Teknik: Raku, Kalıpta Şekillendirme

Şekil 12: Duvar panosu, Bağlılığa dokunmak. Ölçü: 100x45

Teknik: Kalıpta şekillendirme, Raku.

(11)

Çalışm alar", İdil Sanat ve Dil Dergisi, Cilt: 2 Sayı: 6, Sayfa: 60-70, Kış 2013, 2013.

İDİL, 2013, Cilt 2, Sayı 6 / Volüme 2, Number 6

KAYNAKÇA

Acar, Belkıs. Kilim ve Düz Dokuma Yaygılar. İstanbul: Ak, 1975. Aslanapa, Oktay. Türk Halı Sanatının Bin Yılı. İstanbul: Eren, 1987.

Canay, Ayla. "Anadoluda Üretilen Kilim Motifleri ve Seramik Sanatında Yorumlanması". Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilim ler Enstitüsü, 2011.

Deniz, Bekir. Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokum a Yaygılar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2000.

Denny, B. Walter. The Classical Tradition İn Anatolian Carpets. Washington: The Textile Museum, 2003.

Erbek, Mine. Ç atalhöyük’ten Günümüze Anadolu Motifleri. Ankara: Kültür Bakanlığı, 2002.

Eroğlu, Nuray. "Kırşehir Kilimleri". Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilim ler Enstitüsü, 2006.

Leleoğlu, Serap Ünal. "Anadolu Türk Sanatında Natürmort Benzeri Düzenlemeler ve Türk Halı Seccadelerindeki Yankıları". Erdem Dergisi 10.28 (1999): 526-534.

Nevber, Gürsu. Türk Dokumacılık Sanatı Çağlar Boyu Desenler. İstanbul: Redhouse, 1988.

Soysaldı, Aysen. Düz Dokuma Teknikleri ve Teknik Desen Çizimleri. Ankara: AKM, 2009.

Ürer, Harun. Emirdağ Afyon Yöresi Düz Dokuma Yaygı Geleneği Ve Bindallı Motifli Kilimler. C. X, T.C. Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür