Halil KOÇ, Ersen Aydýn YAÐMUR
Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, 35100 Bornova-ÝZMÝR
Daðýlýþ Gösteren
Mesobuthus gibbosus
(Scorpiones: Buthidae)'un Yüzey
Aktivitesinin Çukur Tuzaklarla
Belirlenmesi
17, 65, 60-642007 Ekoloji
Özet
Çalýþma Daðmarmara'da yüksekliði 600-1000 m arasýnda deðiþen çam, meþe, kestane, yanmýþ orman ve mera olmak üzere beþ farklý biyotopta toprak içine yerleþtirilen etilen glikollü tuzaklarla 2003 Mayýs-Ekim aylarýnda gerçekleþtirilmiþtir. Toplam 27 örnek tuzak kurulan alanlardan sadece yanmýþ orman ve meþe biyotoplarýndan elde edilmiþtir. Tuzaða düþen erkek bireylerin sayýsý diþilerden fazla olduðu (Erkek/Diþi= 19/8), diþilerin aktifliðinin erkeklere göre yýl içinde daha erken aylarda baþladýðý ve aðustos ayýnda ise her iki eþeyin de aktifliðinin en üst seviyede olduðu tesbit edilmiþtir (Yakalanma sýklýðý erkekte %18,5, diþide %33,3, toplam %51,8).
Anahtar Kelimeler: Akrep, çukur tuzak, Daðmarmara, Mesobuthus gibbosus, yüzey aktivitesi.
Determination of Surface Activity of Mesobuthus gibbosus (Scorpiones:
Buthidae) by Use of the Pitfall Traps in Dagmarmara (Turgutlu-Manisa) Abstract
Studies have been carried out in five different biotopes such as pines, oaks, chestnut trees, burned forest and grasses by using pitfall traps that contain ethylene glycole during the period of May-October, 2003. The biotopes were located between 600-1000 m altitude from sea level, and a total of 27 specimens were collected only from the burned forest and oak biotopes. Males were more commonly caught throughout the six months (Bias, Male/Female= 19/8). The females become active earlier in the year than males and it has been found out that both male and female activity make peak in the month of august (Frequency of capturing individuals in males 18.5%, females 33.3%, totally 51.8%).
Keywords: Dagmarmara, Mesobuthus gibbosus, scorpion, surface activity, pitfall trap. GÝRÝÞ
Akrepler karasal ekosistemin en önemli unsurlarýndan biridir (Polis ve ark. 1981, Benton 1992). Yangýn gibi büyük tahribat yapan felaketler sonrasýnda bile hayatta kalabilen ve ortama uyum saðlayabilen ender hayvanlardandýrlar (Smith ve Morton 1990). Böcek baþta olmak üzere eklem-bacaklý populasyonlarýnýn dengede kalmasýnda büyük önem taþýmakla beraber predatör olarak besin zincirinde en üstlerde yer alýrlar.
Çalýþmanýn konusunu teþkil eden Mesobuthus gibbosus (Brullé)'un Türkiye'deki daðýlýþý kesin olamamakla beraber, Karadeniz ve Marmara Deniz'i kýyý kesimleri hariç, Anadolu Diyagonolü'nün batýsýnda daðýlýþ göstermektedir (Karataþ ve Karataþ 2003). Koç (2004), Manisa Ýl sýnýrlarý içinde çok sayýda lokaliteden M. gibbosus örneklemesi yaparak, bu türün Manisa'da geniþ bir yayýlýþ sahasýna sahip
olduðunu göstermiþtir.
Birçok yabancý araþtýrýcý çukur tuzak yöntemini kullanarak akrep faunasýný, populasyon dinamiðini, yoðunluðunu ve lokomotor aktivitelerini içeren çalýþmalar yürütmüþtür (Hadley ve Williams 1968, Fet 1980, Polis ve ark. 1981, Bradly ve Brody 1984, Smith ve Morton 1990, Benton 1992, Höfer ve ark. 1996, Stathi 1998). Türkiye'de akreplerle ilgili yapýlan bilimsel çalýþmalar biyocoðrafik, taksonomik ve faunistik çalýþmalardan ibaret olup ekolojileri ile ilgili bilimsel çalýþma mevcut deðildir.
Bu çalýþma ile tuzaklarla toplanan materyal deðerlendirilerek yöredeki akrep türünün yüzey aktivitesi ve habitat tercihi gibi ekolojik konulara katký saðlanmasý amaç edinilmiþtir.
MATERYAL VE METOT
Çalýþma, Manisa Ýli Turgutlu Ýlçesinin Daðmar-mara yöresinde (Þekil 1), 2003 yýlýnýn Mayýs-Ekim
aylarý arasýndaki altý aylýk periyotta, deðiþik yükseltilere sahip çam (Pinus brutia Ten., 950 m), meþe (Quercus infectoria Olivier, 980 m), kestane (Castanea sativa Mill., 620 m), yanmýþ orman (hakim bitki türleri: Polypodium vulgare L., Trifolium bocconei Savi, Salvia fruticosa Mill., Anthemis tinctoria L., Rubia tinctorum L., Medicago xvaria Martyn ve Prunella vulgaris L., 960 m) ve mera (880 m) olmak üzere beþ farklý biyotoplarýnda gerçekleþtirilmiþtir.
Çalýþmanýn yürütülmesi için her biyotopu temsil edecek þekilde yaklaþýk 0,5 hektarlýk alan seçilmiþ ve bu alanda her 1000 m2'ye bir adet gelecek þekilde, sýrayla (transekt) beþer adet çukur tuzak yerleþtirilmiþtir. Çalýþmada kullanýlan çukur tu-zaklar için 250 mL'lik cam kavanozlardan fayda-lanýlmýþ olup bu kavanozlar aðýz kýsmý topraðýn üst seviyesiyle ayný hizada olacak þekilde toprak içine yerleþtirilmiþ ve 1:1 oranýnda etilen glikol ve su karýþýmý ile yarýya kadar doldurularak taþ ve bitki parçalarýyla kamufle edilmiþtir. Yerleþtirilen tuzaklar ikiþer haftalýk aralýklarla düzenli olarak kontrol edilmiþ ve tuzaklardan yakalanan materyal ayrýl-dýktan sonra eksilen sývýsý tamamlanmýþtýr. Materyal %70'lik alkol içinde etiketli kaplarda laboratuvara getirilmiþtir. Ýncelenen akreplerin vücut ölçümleri Sissom ve ark. (1990); tanýlanmasý, Kinzelbach (1975, 1982), Kovarík (1999) ve Gantenbein ve ark. (2000) esas alýnarak yapýlmýþtýr. Morfometrik ölçümler Mitutoyo marka, 0.02 mm duyarlýlýktaki dijital kumpasla; morfolojik bulgular ve tarak organý
diþ sayýmý Prior S2026 marka stereo mikroskop ile yapýlmýþtýr. Bitki tayinleri Ege Üniversitesi Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Botanik Anabilimdalý, Botanik Bahçesi ve Herbaryum Araþtýrma ve Uygulama Merkezi'nde görev yapan Araþ. Gör. Salih GUCEL tarafýndan yapýlmýþtýr. Deðerlendirilen akrep materyali Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü'nde bulunan LEMT'de (Lodos Entomoloji Müzesi, Türkiye) korunmak-tadýr.
BULGULAR
Üzerinde çalýþýlan akrep türü, Buthidae familyasýna baðlý Mesobuthus gibbosus olup tanýsý þu þekildedir:
Vücut sarýmsý kahverengi; tarak organý beyazýmsý krem renginde; telson açýk sarýmsý kahverengi; iðne kýzýlýmsý kahverengidir. Hareketli parmak 12, sabit parmak 11 eðik granül sýrasý taþýr; IV. kuyruk segmenti 10 karinalý; tarak organý diþ sayýsý diþilerde 1923, erkeklerde 2632 arasýndadýr; boylarý 27,9 -71,05 mm arasýndadýr.
Yanmýþ orman biyotopu içlerinde geniþ açýklýk alanlar mevcuttur. Bu açýklýk alanlarda karstik ve çabuk aþýnabilen kayaçlarýn yaný sýra topraðýn kumlu toprak olmasý dikkati çekmektedir. Meþe biyotopunda çok az açýklýk alanlar bulunmaktadýr.
Beþ biyotopdan sadece yanmýþ orman (N= 26) ve meþe (N= 1) biyotoplarýndan toplam 27 akrep örneklenmiþtir. Tuzaða düþen 27 akrep, yanmýþ orman biyotopunda %96,3'ü ve meþe biyotopunda tuzaklanan örneklerin ise %3,7'sini oluþturmaktadýr. Tuzaða düþen akreplerin aylara göre daðýlýmlarý Þekil 2'de verilmiþtir. Tuzaklarda, kurulduðu Mayýs ayýndan, kaldýrýldýðý ekim ayýna kadar akrep örnekleri yakalanmýþtýr. Geçen 6 aylýk süreçte tuzaklara düþen erkek birey sayýsý diþilere oranla daha fazladýr (Erkek/Diþi= 19/8). Tuzaklarda Haziran ayýnda hiç örnek yakalanmamýþ olup, en fazla yakalanma aðustos ayýnda gerçekleþmiþtir (toplam %51,8).
Erkek ve diþi bireylerin aylara göre aktiflik durumlarý da incelenmiþ olup, aralarýnda farklýlýklar belirlenmiþtir. Buna göre, diþilerin aktifliði erkeklere Þekil 1. Çalýþmanýn yürütüldüðü araþtýrma sahasý
oranla daha erken baþlamaktadýr. Aðustos ayýnda her iki eþeyin de yüksek aktiviteye ulaþtýðý ve erkeklerin diþilere oranla bu ayda daha bol bulunduðu saptanmýþtýr.
Ayrýca yanmýþ orman biyotopunda gündüzleri yapýlan aramalarda taþ altlarýnda ve yanmýþ kütük altlarýnda da akreplere rastlanýlmýþtýr.
TARTIÞMA VE SONUÇ
Tuzak kurulan biyotoplardan sadece yanmýþ orman ve yakýnýndaki meþe biyotopundaki tuzaklara akrep düþmesi; özellikle yanmýþ orman habitatýnda akreplerin yaþamasýna olanak verecek geniþ açýklýk alanlar mevcudiyeti, kayaç ve toprak yapýlarýnýn da uygun olmasý ile açýklanabilir. Ayrýca akreplerin gündüz saklanabileceði taþ, kütük altlarý ve kaya çatlaklarý gibi yerler, beþ biyotop içinde en uygunu yanmýþ orman biyotopunda bulunmaktadýr. Yanmýþ orman biyotopunda yangýndan önceki baskýn bitki türleri çam (P. brutia), meþe (Q. infectoria) ve katran ardýcý (Juniperus oxycedrus L.)'dýr. Yangýn sonrasý süksesyon gerçekleþmiþ ve önce otsu bitkiler daha sonra çalý formu bitkiler yangýn yerlerinde yýldan yýla çeþitlenmeye baþlamýþ ve P. vulgare, T. bocconei, S. fruticosa, A. tinctoria, R. tinctorum, M. xvaria ve P. vulgaris bitki türleri hakim olmuþtur ki bu bitkilerin aralarýnda büyük açýklýklar mevcuttur. Tuzaklama çam, meþe, kestane, yanmýþ orman ve mera biyotoplarýnýn iç kýsýmlarýnda yapýldýðýndan yanmýþ orman dýþýnda kalan diðer biyotoplarda, biyotop içlerinde açýklýk alan mevcut deðildir. Yaðmur (2005), söz konusu türün daha çok çam ve sedir ormanlarý arasýnda kalan açýk arzilerde tespit edildiðini belirtmiþtir. Bu bakýmdan diðer biyotoplarýn ekotonlarýnda ve kenarlarýnda yer alan
açýklýk alanlarda bulunmasý mümkündür.
Diðer biyotoplarda kaya çatlaklarý, taþ altlarý, kabuk altý gibi saklanabileceði yerlerin azlýðý akreplerin buralarý tercih etmesine engel teþkil etmiþ olabilir. Gözlemlerimizde yanmýþ orman biyotopunun böcek ve arhroplar bakýmýndan zengin olduðu tesbit edilmiþtir. Akreplerin böcekleri dolayýsýyla besinin en fazla bulunduðu biyotopu tercih etmesi mümkündür. Besine ulaþmanýn kolaylýðý akreplerin biyotop seçmesini mümkün kýlmaktadýr. Ayrýca çalýþma yapýlýrken yanmýþ orman biyotopundaki bitkilerin çalý formunda olmasý ve arada kalan geniþ bölgede çok fazla otsu bitki bulunmasý sebebiyle daha yüksek bir oranda çekirge bulunduðu gözlemlenmiþtir.
Tuzaklama yapýlan biyotoplardan, yanmýþ orman biyotopunda örneklerin %96,3'ünün yakalanmasý bir baþka açýdan önem taþýmaktadýr. Þöyleki; akreplerin yaþadýðý alanlar yangýn gibi felaketlerle tahrip olsa bile akrepler karasal ekosisteme çok iyi uyum saðladýklarýndan bu alanlarda yine de hayatta kalabilmektedirler (Polis ve ark. 1981). Smith ve Morton (1990), özellikle kaya ve toprak çatlaklarýnýn derinliklerine saklanan akreplerin yangýn gibi felaketlerin sonrasýnda hayatta kalabildiklerini bildirmiþtir. Ayrýca akrepler çok miktarda besin tüketip metabolizmalarýný yavaþlatarak enerjilerini uzun süre koruyabilirler (Polis 1988). M. gibbosus'un besin verilmeden yedi ay yaþayabildiði saptanmýþtýr (Karataþ 2000, Koç 2004). Bu özellikleri akreplerin yangýn gibi felaketler sonrasý neden hayatta kaldýklarýný açýklayabilir.
Tuzaða düþen M. gibbosus türünün erkek birey sayýlarý, altý aylýk tuzaklama periyodunda diþilere oranla daha fazladýr (Erkek/Diþi= 19/8). Polis ve ark. (1998), birçok arthropod grubunun erkeklerinin kopulasyon aylarýnda diþilere oranla toprak üzerinde daha fazla aktiviteye sahip olduðunu ve bu yüzden çukur tuzak yöntemiyle erkek bireylerden daha fazla örnekleme yapýldýðýna dikkati çekmiþlerdir. Erkeklerin, diþilerle karþýlaþmak amacýyla hareketli olmalarý onlarýn diþilere oranla predatörlerle daha sýk karþý karþýya kalmalarýna neden olmaktadýr. Þekil 2. Daðmarmara'da 2003 yýlýnda çukur tuzaða düþen
Benton (1992), Euscorpiidae familyasýna baðlý bir akrep türünde (Euscorpius flavicaudis (DeGeer)) yaptýðý ekolojik çalýþmadaki gözlemlerinde, diþilerin aktifliðinin erkeklere oranla daha erken baþladýðýný saptamýþ ve bu farkýn (yýl içindeki erkek ve diþi aktiflik farký) üreme davranýþlarýyla açýklana-bileceðini ileri sürmüþtür. Þekil 2'de ilk ayda tuzaða düþen akrep diþi olup Benton (1992)'yi doðrular niteliktedir.
Stathi (1998), yaptýðý çalýþmada M. gibbosus'un en aktif olduðu aylarýn Haziran-Aðustos olduðunu ve 800 m de aktif olduðu dönemi Mayýs-Ekim olarak tespit etmiþtir. Bizim bulgularýmýzda da Daðmarmara'da 960-980 m yükseklikteki örneklerin en aktif olduðu ayýn Aðustos (toplam %51,8) olduðu saptanmýþtýr.
Çukur tuzak yöntemiyle akreplerin gezerek avlandýklarý anlaþýlabilir. Koç (2004), UV lamba ile yaptýðý gözlemlerinde M. gibbosus türünün avlanmak için hem otur-bekle, hem de gezmek suretiyle avlanma taktiði uyguladýðýný gözlemlemiþtir.
Bu çalýþma, uygun biyotopta çukur tuzak yönteminin baþarý saðladýðýný göstermiþtir.
TEÞEKKÜR
Lodos Entomoloji Müzesindeki (Türkiye) (LEMT) akrep materyalini incelememize izin veren Prof. Dr. Serdar TEZCAN'a (Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma) ve materyalin toplanmasýný saðlayan Sinan ANLAÞ'a (Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü) teþekkürü borç biliriz.
KAYNAKLAR
Benton TG (1992) The ecology of the scorpion Euscorpius flavicaudis in England. J. Zool. London. 226, 351-368.
Bradly RA, Brody AJ (1984) Relative abundance of three Vaejovid scorpions across a habitat gradient. J. Arachnol. 11, 437-440.
Fet V (1980) Ecology of the scorpions (Arachnida, Scorpiones) of the Southeastern Karakum. Ent. Oboz. 59, 1, 223-228.
Gantenbein B, Kropf C, Largiadèr CR, Scholl A (2000) Molecular and morphological evidence for the presence of a new buthid taxon (Scorpiones: Buthidae) on the island of Cyprus. Rev. Suisse Zool. 107, 1, 213-232.
Hadley N, Williams S (1968) Surface activities of some North Ameican scorpions in relation to feeding. Ecol. 49, 726-734.
Höfer H, Wollscheid E, Gasnier T (1996) The relative abundance of Brotheas amazonicus (Chactidae, Scorpiones) in different habitat types of a central Amazon rainforest. J. Arach. 24,34-38.
Karataþ A (2000) Doðu Akdeniz Akrep (Scorpiones) Faunasý. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ýzmir.
Karataþ A, Karataþ A (2003) Mesobuthus eupeus (C.L. Koch, 1839) (Scorpiones: Buthidae) in Anatolia. Eusc. 7, 1-7.
Kinzelbach R (1975) Die Skorpione der Ägäis: Beträge zur Systematik, Phylogenie und Biogeographie, -The Aegean Scorpions. Zool. Jb. Syst. Bd. 102, 12-50.
Kinzelbach R (1982) Die Skorpionssammlung des Naturhistorischen Museums der Stadt Mainz, -Teil I: Europa und Anatolien. Main. Naturw. Archiv 20, 49-66.
Koç H (2004) Manisa Ýli ve Civarýnýn Akrep (Scorpiones) Faunasýnýn Araþtýrýlmasý. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ýzmir.
Kovarík F (1999) Review of European scorpions, with a key to species. Serk. 6, 2, 38-44.
Polis GA, Sissom DW, McCormick SJ (1981) Predators of scorpions: Field data and a review. J. Arid Environ. 4, 309-326.
Polis GA (1988) Foraging and evolutionary responses of desert scorpions to harsh environmental periods of food stress. J. Arid Environ. 10, 137-146.
Polis GA, Barnes JD, Seely MK, Henschel JR, Enders MM (1998) Predation as a major cost of reproduction in Namib desert tenebrionid beetles. Ecol. 79, 2560-2566.
Sissom WD, Polis GA, Watt DD (1990) Field and Laboratory methods. In: Polis GA (ed), The Biology of scorpions, Stanford University Press, California, 445-461.
Smith GT, Morton SR (1990) Responses by scorpions to fire-initiated succession in arid Australian spinifex grasslands. J. Arach. 18, 241-244.
Stathi I (1998) Distribution of Scorpions in the Central and Eastern Mediterranean Region and Preliminary Results on the Ecology of the Scorpions of Crete. MSc. Thesis, University of Crete, Department of Biology, Irakleio. [in Greek with English summary].
